Парастак радка, галінка верша

З-пад Ушачы крыніцы...

На дасвецці сваёй літаратурнай славы, у 1926 годзе, малады паэт Пятрусь Броўка напісаў:

Маладнякоўскі аксаміт дакладна і рамантычна акрэсліваў сакавіты ад сівераў, ад вятроў, настоеных на азёрнай вадзе, колер вясновага — рунню і першымі лісцінкамі бяроз — роднага краявіду.

Міне час, пройдуць «гады, як шторм», юнак з Ушаччыны стане самым вядомым і прызнаным майстрам, вершы ягоныя загучаць на мовах свету, сам ён сваімі вачыма ўбачыць увесь вялікі свет, але родныя ўзмежкі будуць вабіць да сябе, будуць зялёныя вечнай маладосцю ўспамінаў.

Пераставяцца дзве апошнія лічбы, і ў 1962 годзе народны паэт Беларусі першым у нашай літаратуры стане лаўрэатам Ленінскай прэміі. А ў аўтабіяграфіі Пятрусь Усцінавіч Броўка пацвердзіць нязменнасць сваёй любові і прывязанасці да зямлі маленства: «Вельмі прыгожыя мясціны вакол роднай вёскі. Неабдымны, на дзесяткі кіламетраў дрымотны сасновы бор, вузенькая, гаманлівая рачулка Ушачка, якая пятляе па лугах і гародах, невялікае возера, каля плаціны якога таямніча гуў вадзяны млын. Усё гэта перад вачыма па ўсё жыццё».

Не толькі перад вачыма. Усе фарбы і пахі Ушаччыны, абліччы дарагіх для паэта людзей, галасы птушак і павевы баравых вятроў будуць у сэрцы жыць, прабіваючыся чыстымі радкамі «праз белыя вогнішчы снегу», «праз горы і стэп», праз «лясы наддзвінскія». З далёкага маленства «выблісне рэчкі спіна».

I зноў, і зноў будзе пытаць сябе пясняр новай долі народа:

Пра вясновую чысціню верша, пра спеласць задумы і трываласць думкі заўсёды дбаў сапраўдны народны паэт:

Крыніца і хлеб. Гэтыя два словы былі самымі святымі ў нястомнага і ўзнёслага працаўніка радка, самымі зямнымі і самымі ўзвышанымі, асновай быцця, тымі сімваламі, чые карані ў сівой міфалогіі яшчэ паганскага славянства.

Крыніца звінела каля самай хаты, звінела ў песні, што маці спявала, як дзеўка брала ваду з крыніцы.

Пятрусь Усцінавіч паважліва зазначаў, што ў Пуцілкавічах на пятнаццаць хат было пяць крыніц. У вёсцы пілі толькі крынічную ваду, хлеб учыняўся таксама на крынічнай вадзе.

Трэба было змалку твар у твар крыніцу бачыць, каб угледзець:

У гады вайны сэрца паэтава разрывалася ад нянавісці і гневу, што вораг можа напіцца з чыстых крыніц Ушаччыны. Пуцілкаўскія крыніцы самі прабіліся ў суровыя радкі ліхалецця, праганяючы смагу і змываючы пыл дарог:

I якая ж была радасць паэта, калі з ушацкай партызанскай рэспублікі перадалі народныя помснікі свайму песняру бохан партызанскага хлеба! Праз шмат гадоў, выступаючы на сустрэчы з землякамі ў дні святкавання вызвалення Беларусі ад фашысцкай нечысці, у сталіцы партызанскага краю — ва Ушачах Пятрусь Броўка згадае, што помніць ён да гэтых дзён і смак, і пах таго хлеба. I скажа дзякуй ушацкім партызанам і славутым камандзірам У. Е. Лабанку і Ф. Ф. Дуброўскаму.

У адной з самых шчырых споведзяў перад роднай Беларуссю, у адной з самых шчырых прысяг — палымянай паэме «Беларусь», у час вайны створанай, паэт звяртаўся да партызанскага краю, дзе нават бары сталі народнымі помснікамі:

Дружба Петруся Броўкі з Уладзімірам Елісеевічам Лабанком — узор даверу, павагі, узаемнасці ў дачыненнях людзей старэйшага пакалення, пакалення інтэлігенцыі, народжанай рэвалюцыяй. А карані дружбы гэтай ва ўшацкай зямлі.

Партызанскі камандарм неаднойчы расказваў, як ён, ідучы да маці Петруся Броўкі Алены Сцяпанаўны, вучыў на памяць верш, што прыляцеў з Вялікай зямлі на партызанскі аэрадром:

Аграному па адукацыі, сыну земляробаў Уладзіміру Елісеевічу Лабанку асабліва блізкія былі радкі, што рунелі надзеяй перамогі, верай у вечнасць жыцця, у вечнасць хлеба.

Алена Сцяпанаўна ганарылася сваім сынам, яна, як магла, дапамагала партызанам.

Да партызан перакінуўся паранены. Тлумачыў, што ўцёк ад немцаў. Ён выклікаў падазронасць асабліва ў маці Петруся Броўкі. Яна рашуча папрасіла:

Пакіньце гэтага ўцекача ў маёй хаце. Я разбяруся. Паназіраю за ім.

Неўзабаве прыйшла Алена Сцяпанаўна да Лабанка і сказала:

Не падабаецца ён мне. Чуе душа мая — шпіён. Дужа многа распытваецца.

Праз некалькі дзён паўтарыла сваю насцярожанасць і цвёрда заявіла:

Шпіён.

Пасля допыту выявілася: немцы для маскіроўкі паранілі свайго лазутчыка.

Калі пачалася блакада, Алена Сцяпанаўна засталася ў родных Пуцілкавічах. Выдаў прадажнік. На прапанову напісаць адозву да сына плюнула кату ў твар. Спалілі ў Асвенціме. Памяці маці сваёй прысвяціў Пятрусь Броўка паэму «Голас сэрца», паэму балючую, паэму набатную:

Помню, як у Туве на беразе ракі перад вялікай і ўважлівай аўдыторыяй чабаноў, хлебаробаў чытаў Пятрусь Броўка «Голас сэрца». Чорная хмара народнага гора з баравой Ушаччыны засланіла гарачы, выпетраны стэп. Усе маўчалі, толькі слёзы на вачах у многіх выдавалі крык пратэсту, крык праклёну войнам, крык спагады сынняму сэрцу. Голас сэрца паэта разумелі сэрцы шчырыя, простыя, адкрытыя.

Не толькі ад палыну гарчыла паветра.

У Туве ўдзельнікаў Дзён беларускай літаратуры ў Сібіры разбіваюць на брыгады. Пятрусь Усцінавіч раіць пільнавацца яго, дадае, што ўшацкім бліжэй сельская гаспадарка, зямля, што ехаць нам трэба з Салчаком Токам — партыйным кіраўніком Тувы, пісьменнікам.

Калі потым тувінцы прапанавалі Петрусю Усцінавічу жывога маладога мядзведзя ў падарунак, усміхнуўся:

— I ў пана Сушынскага такога пе было. А мне хіба ўзяць яго, каб у літфондзе за пячатку адказваў. Парадак быў бы належны і асабліва цвярозы рэжым.

I нешта радніла, нешта было агульнае ў паводзінах Петруся Броўкі і Салчака Тока. Пазней, калі прачытаў я «Слова арата», зразумеў, што любоў да роднай зямлі, да працы селяніна, да працаўніка наогул вызначыла характар двух старэйшын сваіх народаў.

Праз усе гады несупыннага росту і нястрымнага поступу паэзіі Петруся Броўкі рака засталася вобразам чысціні, руху, жыццядзейнасці, увасабленнем самой паэзіі. I сустракаючы сваё сямідзесяцігоддзе ў росквіце славы і творчай энергіі, не забудзе паэт тую сціплую лясную працаўніцу, з якой выходзіў у вялікі свет. I стане яна загалоўкам верша, дзе ў адно зліліся і роздум, і замілаванасць,— «Мая Ушачка».

Новы, 1980 год сустрэць давялося мне на Востраве Свабоды. Прыемна было як ушацкаму чуць самыя цёплыя словы ў адрас Петруся Броўкі ад віцэ-прэзідэнта аб'яднанага саюза творчых працаўнікоў Кубы Анхеля Аўх'ера, атрымаць у падарунак нумар часопіса, прысвечаны савецкай літаратуры, дзе Беларусь прадстаўлялі двое ўшацкіх — Пятрусь Броўка і Васіль Быкаў.

А калі ляцелі мы ў Гавану з выкладчыкам БДУ імя У. I. Леніна Валерыем Крахоткам, ураджэнцам ушацкай вёскі з назвай Пралетарыя, над Канадай,— прыгадвалі ўшацкія азёры. Адно ў маладым лядку каля аэрапорта горада Гандэра дужа падобным здалося нам на Чаравэцкае. I самі шапталіся радкі Петруся Усцінавіча:

Корань слова роднай вёскі Пуцілкавічы Пятрусь Броўка тлумачыць любіў і ад пуцявінак (а іх шмат самім паэтам на радзіме пракладзена), і ад пуцілаўскага рабочага, бо Ушаччына, як і ўвесь Віцебскі край, здаўна цесна звязана з горадам над Нявой па лініі эканомікі, культуры, нават побыту. Нават ушацкі дзеяслоў напіцерыцца яўна ад Піцера. У залежнасці ад націску мяняліся адценні. Напіцерыцца — прыбрацца, прынядзеліцца, а напіцерыцца — старацца гаварыць па-руску: па-гарадскому.

Ці не з Піцера была прынесена пуцілкаўцам старадаўняя «На Муромской дорожке». I не мог паэт «забыцца песні той даўняе вясны».

Тры сасны, як і ў песні, на выездзе з роднай вёскі на Ушаччыне прыгадалі Петрусю Броўку і Александрыну. На песенных крылах далёка паляцеў верш.

Расказвалі, як на турэцкім караблі на ўсё Чорнае мора гучала:

— Алек-сандры-на...

А імя гэтае вельмі характэрна было для нашай стараны. Сам гукапіс падкрэслівае і гордасць, і цвёрдасць характару, і ласку шэпту, і вернасць чакання.

У апошнюю сваю паездку на Ушаччыну Пятрусь Усцінавіч паказваў мясціну, якая напомніла яму словы забытай песні і Александрыну. А Сяргею Законнікаву, як маладзейшаму, нават паказаў тое запаветнае дрэва, што чула гарачыя словы прызнання юнака-паэта.

Маладой леташняй восенню кружылі мы з Валянцінам Ждановічам на верталёце над Пуцілкавічамі. Выразна вырысоўваўся аўтограф Броўкавай Ушачкі. З маленькай крыніцы выбіваецца ўпарты струмок.

Адразу ж каля Пуцілкавіч дужэе ў сваім спакойным руху плячо Бярэзінскага запаведніка. Паэму для дзяцей, шматлікія вершы нашаптаў свайму земляку зялёны вяшчун. Ганарыўся Пятрусь Усцінавіч старажытнай радаслоўнай свайго запаведніка.

Лес заўсёды цягнецца да зор сваімі думамі, сваімі вершалінамі. Лес нязломны сваімі каранямі, што трымаюцца роднай глебы. Таму так любіў лес Пятрусь Усцінавіч. Лес калыхаў думы паэта.

Невялікая, але ўтульная сваёй драўлянай пяшчотай і напамінам пра матчыну хату, што згарэла ў полымі вайны, прыцішылася ў зеляніне і дача паэта. Гэтую хаціну хочацца назваць майстэрняй слова, святліцай, паветкай, адрынай, істопкай, тынянкай — у залежнасці ад настрою.

Калі першы раз наведаў я Петруся Усцінавіча ў майстэрні ягонай, паказаў ён мне па-зямляцку расчулена, што каля веснічак у сілу бяруцца таполькі з Ушаччыны. Заадно праверыў, ці помню, як па-ўшацку таполя звалася. Помню. Тофлінка — заўсёды чуў я ад мамы.

А дарожка ягоных прагулак да Мінскага мора (дача размешчана ў раёне Ждановіч) пракладзена па мясцінах дужа ж падобных, надта ж блізкіх да ўшацкіх. Здавалася, дома ходзіць ён, чуючы галасы знаёмых, чуючы ўшацкія вятры і турботы небагатай на ўраджаі зямлі стараны нашай...

Прыгадваецца шмат.

Закончыў сваю работу Усесаюзны з'езд пісьменнікаў. Якраз 25 чэрвеня быў прыём у Крамлі. Я павіншаваў Петруся Усцінавіча з днём нараджэння... Ішлі па двары Крамля. Не ўцярпелася мне запытаць:

— Ці думалі Вы, Пятрусь Усцінавіч, што ў Георгіеўскай зале будзеце адзначаць дзень свайго нараджэння па-царску?

Пятрусь Усцінавіч адказаў, што Вялікі Кастрычнік зрабіў былому пуцілкаўскаму гарапашніку такі падарунак...

Званне акадэміка не любіў падкрэсліваць, але па любых праблемах літаратуры, мастацтва, гісторыі мог многа якіх вучоных на шлях ісціны паставіць.

Здзіўляла заўсёды трапнасць характарыстык. Лірычная ўзнёсласць і дакладнасць арганічна спалучалася і ў вершах, і ў натуры паэта. Гэта ішло ад зямлі, ад адчування народнага характару. Пра родныя мясціны, пра землякоў Пятрусь Усцінавіч не ўспамінаў з нейкай вышыні, з нейкай далёкай далі, проста расказваў, гаварыў.

Пуцілкаўцы былі вострыя на язык. Мянушкі клеілі з ходу. Дзядзька, што ў нядзелю дровы пілаваў (за грэх лічылася), быў Стаўбун Пілюта, шапялявы — Шчамель, а кабета невялікага росту — Кузурка.

Для малых жа самай сур'ёзнай справай было хадзіць у валачобнікі. Дзядзька Міхалка (з вайны сляпы на адно вока) за месяц перад вялікаднем рэпетыцыі наладжваў лепш, чым у тэатры якім. Адным спявалі па-беларуску валачобныя песні, а так званым палякам — католікам стараліся па-польску. Усе гэтыя ўражанні маленства непаўторна леглі ў ткапіну дасціпнай, іскрыстай аповесці «Донька-Даніэль».

У Астэр-Бэі, пад Нью-Йоркам, члену беларускай дэлегацыі на чарговай сесіі ААН, народнаму паэту Беларусі праз дзесяткі год успомніцца сцяжынка між узмежкаў, якую пакідаў ён у маладосці:

Там жа пачуецца яму шоргат камянёў і напішуцца вершы «Жорны», «Чорны хлеб». Праз акіян Ушаччына прыйдзе ўспамінамі.

Да Ушаччыны Пятрусь Усцінавіч імкнуўся і словам, і думкай. А здаралася вольная хвіліна ў паэта, загружанага і літаратурнымі, і дзяржаўнымі клопатамі,— спяшаўся на сляды маленства.

Едзем у Пуцілкавічы па яшчэ партызанскіх дарогах. Гразкіх. Нагадваю Петрусю Усцінавічу важкі аргумент некаторых лянотных дарожнікаў: на нашых дарогах і Напалеон засеў, і гітлераўцы не маглі выбрацца, і любы злыдзень загразне. Але чалавек, надзвычай верны свайму слову, хмурыцца: у Мінску кожны раз запэўнівалі паэта, што дарогу на ягоную радзіму наладзяць.

Лета ў самай сіле. Пасля дажджоў усё пайшло ў рост. Лапушыцца зеляніна. Травы ходзяць. Там-сям значацца камяні ад былых падмуровак. Пятрусь Усцінавіч помніць наперад, які хутар будзем праязджаць, хто дзе жыў. Адзін слыў вясёлымі дзяўчатамі, у другім вечарынкі грымелі да першых пеўняў.

Як раздзелы кнігі маленства, гучаць назвы ўрочышчаў: Прыштонскі, Усохі, Асецішча. Народны паэт па памяці чытае кожную старонку раздзелаў гэтых, чытае па радках сцяжынак і паглушэлых баравін, па кропках валатовак, па косках ростанькаў і выгінах перасохлых раўчавін.

За сталом у стрыечнай сястры Анастассі Юльянаўны расказвае потым, як засынае ён, калі раптам бяссонніца падкрадзецца: у думках ідзе ў Пуцілкавічы, мінае Усохі, заходзіць у Асецішча. Пакуль на кожнай мясціне ўсё агледзіць, усё успомніць (Усохі — у суш усыхала балацявіна, Асецішча — асець некалі стаяла),— тут і сон спяшаецца дагнаць яго. Бо ўсялякія сонныя таблеткі, па-ўшацку кажучы — гэта балмач.

Займаецца летні адвячорак над Стракоцкім возерам (Строкты недалёка ад Ушач). Прамяні сонца крыжуюцца з прамянямі сосен. Нібы лінуюць у косую лінейку пасляваеішы сшытак для чыстапісання, каб запісваць нам, вучням Ушацкай сярэдняй школы, сказы з вершаў Петруся Броўкі.

На агні хляхоча юшка. Не ад асалоды і не ад сарамлівасці чырванеюць ракі. Генадзь Бураўкін паказвае:

— Якія прыгожыя стракозы лётаюць! Памаладзелы на радзіме Пятрусь Усцінавіч перабівае:

— Што стракозы ў небе! Вунь на зямлі стракозы! — і паказвае на ўшацкіх дзяўчат, што завіхаюцца, рыхтуючы вячэру для жаданага госця. А тут яшчэ падыходзіць адна чарнявая і кажа, што яе прозвішча таксама Броўка. Пятрусь Усцінавіч распытвае падрабязна, чыя, з якой вёскі. Паэту прыемна, што і прозвішча ягонае мае глыбокія карані на радзіме, як і вершы, як і песні, што народ назваў сваімі.

Дый імя ўшацкае вёскі Броўчына падкрэслівае спаконнасць прозвішча паэта на нашай зямлі. Баравым рэхам паўтараюць прозвішча земляка Бароўкі, Баравухі, Баравыя.

Працавітасць Петруся Усцінавіча ад нашай камяністай зямлі. I характар таксама ад зямлі нашай.

Энергія Петруся Броўкі для многіх засталася неразгаданай загадкай.

Толькі стварылася БелСЭ. Пятрусь Усцінавіч з непрыхаваным гонарам падкрэсліваў:

— Калі б я толькі запісаў, дзе даводзілася быць, пакуль будынак пачалі ўзводзіць, гэта быў бы том куды таўсцейшы, чым «Калі зліваюцца рэкі». Толькі дзе быў, не ўключаючы дыялогаў і маналогаў. Бо цяжка сказаць, што пераважала...

Любіў ушацкую прымаўку: хоць гол, ды войецер.

Зноў пра будынак Энцыклапедыі. Трэба быў праект. Гэта доўга, дорага. (А народны паэт асабліва ашчадна абыходзіўся з дзяржаўнымі грашыма.) Узяў ён машыну, праехаў па Мінску, каб хутчэй. Заядламу пешаходу шкада часу было. Убачыў будынак каля кінатэатра «Перамога». На ім і спыніўся. Толькі паверхі надбудаваць, і ўсё. А праект быў гатовы.

Калі спатрэбілася знесці некалькі драўляных пабудоў, галоўны рэдактар БелСЭ зноў выказаў кемлівасць: прапанаваў паставіць будынак упоперак. Бо знос драўляных хацін адабраў бы час.

Такт і задзірыстасць мірна межавалі ў натуры Петруся Броўкі. Зноў пра БелСЭ. Калі адзін сапоўны таварыш запытаўся, а ці патрэбна энцыклапедыя ў Беларусі, яе заснавальнік і стваральнік адказаў:

— Вам не шкодзіла б ведаць, што, як лічыцца ў ААН і ЮНЕСКА, маючы каляндар і энцыклапедыю, нацыя можа ўжо называцца нацыяй з поўным правам.

Кіраўніку справамі АН БССР, які на першых парах з недаверам паставіўся да стварэння Энцыклапедыі (БелСЭ пачыналася на базе Акадэміі навук), калі ўсе справы пайшлі ўгору, калі 12 тамоў БелСЭ былі прызнаны бібліятэкай ААН лепшым у свеце выданнем сярод падобных, акадэмік Броўка падзякаваў:

— Дзякую вам за тое, што Вы не змаглі выкарыстаць сродкі. На іх якраз я і пабудаваў будынак Энцыклапедыі.

Запытаўся я неяк, як будуць даваць звесткі пра народных паэтаў і пісьменнікаў у БелСЭ.

— На старонку Янка Купала і Якуб Колас. Ну, а мы, вядома, меншыя.

У гэтым падкрэсліванні «меншыя» і павага да класікаў нашай роднай літаратуры, і прыроджаная сціпласць чалавека, інтэлігента, майстра.

Запомнілася мне, як літаральна на другі дзень пасля Пленума ЦК КПБ, дзе П. М. Машэраў даў высокую ацэнку творчасці і асобе Петруся Броўкі, зайшоў я на выдавсцка-рэдактарскіх справах да паэта. Нібыта і не хварэў цяжка перад гэтым, увесь у парыве, у акрыленасці, у шчырай радасці запытаўся Пятрусь Усцінавіч:

— Ну, чытаў?

Адказаў я, што і па радыё слухаў усё выступленне.

— Хоць ушацкія і не любяць хваліцца, але я шчаслівы і горды па-сапраўднаму.

Бо словы ацэнкі, словы ўзрушаныя, сказаныя першым сакратаром, былі патрэбныя Петрусю Броўку як доказ прызнання ягонай працы, ягонай грамадскай дзейнасці, ягонай чалавечай мужнасці ў цялжі для здароўя паэта час.

Напярэдадні свайго сямідзесяцігоддзя вяртаўся паэт думкамі і радкамі да зямлі сваіх продкаў, да першаасноў. Прачытаў мне яшчэ ад рукі напісаны лісток і ўвесь засвяціўся маладой усмешкай, нібы толькі з-пад Пуцілкавіч прыйшоў, дзе сядзеў за матчыным сталом, багатым на едакоў.

А перад самым сваім паважаным юбілеем паехаў Пятрусь Броўка на Ушаччыну. Урачы катэгарычна забаранілі шмат гаварыць, хвалявацца.

Выязджалі ад дома па вуліцы К. Маркса маўкліва. Прыціхлі Ванкарэм Нікіфаровіч — прадстаўнік Беларускага тэлебачання, Уладзімір Крук, абвешаны фотапрыладамі, нават ахвочы на слова шафёр Петруся Усцінавіча Іван Францавіч Зялёнка стараўся не гаварыць. Едзем. Ціха.

Пятрусь Усцінавіч пачынае непакоіцца. Пытае ў мяне:

— А ты чаму маўчыш?

Адказваю, што пільнуюся ўгавору і рэжыму, прапісанага для юбіляра ўрачамі.

— Урачы далёка. Алена Міхайлаўна таксама. Яшчэ намаўчуся.

I пачаліся вясёлыя расказы, успаміны пра Янку Купалу, пра мінулае, пра пацешнае і журботнае.

Нават песню «Пасылала мяне маці» зацягнуў Пятрусь Усцінавіч, паправіўшы і дадаўшы некаторыя радкі — так спрадвеку спявалі на Ушаччыне. Так, тлумачыў паэт, любіла спяваць і Уладзіслава Францаўна, жонка Янкі Купалы.

Ужо зусім хворы Пятрусь Броўка спяшаўся напісаць успаміны пра Еўдакію Лось, пра сваю зямлячку, чый паэтычны талент цаніў. Гэта было яшчэ адным парывам любові да роднай стараны, да людзей яе.

А з якім захапленнем заўсёды казаў пра талент Васіля Быкава, па-зямляцку ўлюбёна паўтараў: «Наш Васіль!»

Калі ў газетах былі надрукаваны імёны кандыдатаў у дэпутаты Вярхоўнага Савета рэспублікі, як самай радаснай навіной падзяліўся Пятрусь Усцінавіч гэтым паведамленнем:

— А Васіль Быкаў па маёй акрузе балаціруецца, па Вялікадалецкай. Ды яно напрамкі ад мяне да Бычкоў кіламетраў дваццаць.

У гэтых словах «наш Васіль», «мая акруга» чуўся гонар за Ушаччыну, вернасць роднай зямлі, клопат пра заўтрашні дзень краю.

Былі мы на Ушаччыне якраз напярэдадні дня нараджэння Уладзіміра Елісеевіча Лабанка, народнага героя партызанскага краю. Вечарам пагадзіліся, што раніцай, у дзень нараджэння, дадзім тэлеграму менавіта са сталіцы партызанскай рэспублікі. Я асабліва стараўся даказаць, што, як кожны ўшацкі, устаю рана — спяць прадстаўнікі больш багатых абласцей, якіх і вайна не так кранула, і клопаты пра хлеб надзённы здаўна меней турбавалі. Але назаўтра рапьком толькі засталося нам з Генадзем Бураўкіным пераглянуцца вінавата-вясёла.

— Я ўжо і па ўсіх вуліцах прайшоў, некаторыя хаты з давайны засталіся — іх пазнаў. I тэлеграму Уладзіміру Елісеевічу ад нашага з вамі невялікага «партызанскага» атрада паслаў! — усміхаўся Пятрусь Усцінавіч.

Так было і ў часе апошняга прыезду земляка на Ушаччыну. Памятаючы пра выпадак з адпраўкай тэлеграмы, вырашыў раней за Броўку выйсці і агледзець Ушачы і павітацца з ім на адной крыху ацалелай з вайны вуліцы, здзівіць, што называецца. Але і гэты раз Пятрусь Усцінавіч разам з сонцам устаў. Прайшоў увесь райцэнтр, пабыў на месцы, дзе быў райком. На вуліцы Далецкай нават хату пазнаў, дзе кватараваў нейкі час. А мне добразычліва напомніў:

Ты ўшацкі, але ж і я адсюль.

Угнацца за Петрусём Броўкам, апярэдзіць яго не маглі ні маладзейшыя, ні аднагодкі — у працы, у творчасці, у неспатольнай радасці і празе да жыцця, у адчуванні поступу эпохі.

I восенню зноў была паездка Петруся Броўкі на Ушаччыну. На жаль, яна стала апошняй. Чакалі паэта

Мінаем Лепельскае возера. Кажу, як Іван Бурсаў тлумачыў жонцы сваёй, калі яна першы раз ехала на Ушаччыну, што па Лепельскім возеры Пятрусь Броўка ў вершы (яго пераклаў Іван Бурсаў) у чоўне плыў. Пятрусь Усцінавіч дадае:

— I плыў, і з Чарвяковым купаўся...

Вёска Вацлавова. Паэт прыгадвае, што тут жылі раней латышы, хваліць гаспадарлівасць нашых даўніх суседзяў. Зараз калгас носіць імя Ф. Ф. Дуброўскага (тут пачыналася слава партызанскай брыгады). Часта сустракаліся паэт з партызанскім камбрыгам потым. Ёсць пра што ўспомніць.

Дарога асфальтаваная, вясёлая зелянінай, што буяе абапал. Весялее і Пятрусь Усцінавіч — неўзабаве і Ушача будзе. Усю дарогу гэтую на памяць нагамі ведае, яшчэ пясчаную, выбоістую, але заўсёды імклівую, шуструю.

Мосар. У Мосары быў некалі сельсавет. Таксама шмат латышоў жыло. Веданне побыту латышоў, пасяленцаў нашага краю, добра прыдалося паэту, як пісаў ён «Калі зліваюцца рэкі». Раман шмат разоў перавыдадзены і перакладзены на мовы народаў нашай краіны.

На ўшацкай зямлі пачынаўся характар Петруся Броўкі — інтэрнацыяналіста, паэта, грамадзяніна, грамадскага дзеяча, які цягнуўся да культуры народаў нашай Радзімы, які хінуўся душой да перадавой культуры свету.

Ва ўшацкай мове ёсць ёмістае слова дружбіст. Пятрусь Усцінавіч любіў паўтараць яго, бо слова гэтае дужа глыбока выяўляла пастаянны стан душы паэта, ягоную шчодрасць на дружбу.

У свой час мне давялося рэдагаваць зборнік вершаў паэтаў свету пра Беларусь. Амаль з кожнай рэспублікі нашай паэты прысвячалі светлыя радкі Петрусю Броўку. Не выпадкова нават у спалучэнні імя і прозвішча Петруся Броўкі чуецца слова сяброўства. Сяброў у Петруся Усцінавіча было шмат, і, вядома ж, на той зямлі, дзе нарадзіўся.

Ва Ушачах спачатку адведаў мясціны, дзе пачынаў працаваць, дзе пачынаўся шлях да сэрцаў чалавечых, да клопатаў дзяржаўных.

Захаваўся драўляны будынак райкома партыі, дзе Пятрусь Броўка меў некалі свае пільныя справы. Дарэчы, пра гэты ж будынак з ласкай успамінаў Міхаіл Ягораў, разведчык Смаленскага палка, смелы ўшацкі партызан.

Пятрусь Усцінавіч, нібы між іншым, гаворыць пра 12 сельсаветаў. Адзін і той жа загад даводзілася перапісваць у ваенкамаце яму, 13-гадоваму юнаку, 12 разоў, каб у кожны сельсавет дайшоў голас улады, якая абараняла інтарэсы працоўнага народа, інтарэсы і ўшацкага сялянства.

Тут, на Ушаччыне, пачыналася кніга «Разам з камісарам», адсюль пайшла яна ў свет смела, упэўнена, горда. Хада яе не спыніцца доўга. Быць побач з камісарам, поплеч, разам — гэта значыць заўсёды знаходзіцца на лініі барацьбы праўды са злом, святла з цемрай, заўсёды быць гатовым да бою як салдат рэвалюцыі, як верны сын партыі; такім быў Пятрусь Усцінавіч Броўка, такімі з намі засталіся ягоныя няўрымслівыя творы. Слова роднай партыі было для паэта надзеяй, апорай.

У Вялікіх Дольцах заўсёды жаданага земляка сустрэлі піянеры, калгаснікі. Хлеб-соль. Палявыя кветкі, сціплыя і шчырыя.

Верны сваёй звычцы, раненька ад'язджаў з Аленай Міхайлаўнай Пятрусь Усцінавіч з Ушач. Гэта быў апошні ягоны прыезд на радзіму і апошні ад'езд з роднай зямлі, дзе ён застаўся сваімі творамі, сваімі думамі, сваімі паўсядзённымі клопатамі пра землякоў.

А ў мамінай хаце, як і пры жыцці мамы маёй, радыё было ўключана ўвесь дзень. I дужа непаўторна-родна, блізка гучаць новыя вершы Петруся Броўкі, сцвярдліаючы ягоную сталую прысутпасць на зямлі дзядоў і прадзедаў, адкуль сілу брала напоўненае святлом, радасцю, смуткам і гневам Броўкава слова.

У гэтай жа мамінай хаце быў шаноўным госцем Пятрусь Броўка. Частавала мама яго па-ўшацку клёцкамі з душамі і хатняй бражкай, не столькі моцнай, як вясёлай. I пяяла мама мая славутаму паэту ўшацкія песні, а ён падпяваў, не спатыкаючыся на словах,— помніў усё! I гучала маміна песня:

А потым Пятрусь Усцінавіч прыгадаў сваю песню і, як у юначыя гады, зацягнуў зычна:

Колькі разоў і асабіста мне, і іншым казаў ён словы, дарагія сэрцу майму:

— Ах, якая маці Куліна ў Грышкі Барадуліна была. А якая беларуска. А як яна спявала. А як частавала па-ўшацку.

Дагэтуль чуецца мне голас Петруся Усцінавіча, поўны захаплення і шчырага замілавання.

Ужо ў Мінску званю Петрусю Усцінавічу і кажу, што слухаў новыя вершы ў роднай хаце, калі сам аўтар недзе да сталіцы пад'язджаў. Хвалю артыстаў — стараліся чытаць не шаблонна, не казённа. Паэт згадзіўся, але і заўважыў:

— Артысты стараліся, але ім трэба мову вучыць. Замест «ногі прэлі» — «ногі пралі». Ім, вядома, не зразумела, як у лапцях ногі прэюць, але ж неабходна мову вывучаць і ведаць...

Наогул, да роднай мовы народны паэт ставіўся надзвычай чуйна, ашчадна, любоўна. I калі папрасілі Петруся Усцінавіча падпісаць для ўшацкага музея зборнік «Што сэрца праспявала», ён з задзірыстай хітрынкай перапытаў:

— Як пісаць: вушацкаму ці ўшацкаму?

I так застаўся, відаць, адзін з апошніх аўтографаў на кнізе для землякоў: «Вушацкаму музею народнай славы з найлепшымі пажаданнямі! Пятрусь Броўка. 21.1.80 г.».

Аднаго разу пацікавіўся я, чаму пішацца Усцінавіч, па-ўшацку ж павінен быў быць Юстынавіч.

Сапраўды, бацька быў Юстын, але як запісалі ў пашпарце, дык і не было калі перарабляць. Звалі малога не Пётр, а Пятрок Юстынёнак.

На наступны дзень пасля ад'езду Петруся Броўкі расказваю былому разведчыку брыгады імя Панамарэнкі Пятру Трафімаву, самаму заядламу ўшацкаму шафёру, пра дарогу на Пуцілкавічы.

— Ведаю. Там Броўка жыве. Недалёка Вечча. Там Лабанок стаяў.

У гэтых проста аброненых словах шмат сімвалічнага сэнсу. Паэт нібыта нікуды і не выязджаў з родных мясціп — ёп заўсёды дома, бо дом гэты непадуладны ні часу, пі любым ліхалеццям, дом гэты ў сэрцы народа, у памяці сучаснікаў і нашчадкаў.

Ушаччына, край подзвігу і песні, была заўсёды з паэтам. Любоў да роднага краю ў Петруся Броўкі была ўзаемная.

Гэтая любоў рабіла радкі старэйшыны нашай паэзіі ўзнёслымі і прачулымі, шчырымі і пераканальнымі. Крынічпая, баравая, партызанская старана, дзякуючы глыбока народнаму таленту земляка, стала вядомай далёка за межамі Бсларусі. Яна стала сімвалам паэтычнага натхнення, сімвалам гаючай і цудадзейнай крыніцы вершаванага слова.

З усіх дарог, з усіх вандраванняў Пятрусь Броўка вяртаўся сюды, на Ушаччыну, да крыніц свайго слова, песні сваёй пяшчотнай і мужнай, даверлівай і мудрай.

Ушаччына была для Петруся Усцінавіча як павелічальнае шкло, праз якое бачыцца ўся Радзіма, з яе клопатамі і поспехамі, з яе радасцю і смуткам ёміста, велічна, чыста.

1980