Парастак радка, галінка верша

Пяты майстар

Апошнім часам шмат увагі надаецца праблемам мастацкага перакладу. Друкуецца процьма артыкулаў, іншыя з іх нагадваюць рэцэпты — як трэба перакладаць. На рэцэпты не скупыя тэарэтыкі, тут яны аж праз меру шчодрыя. Толькі ўсё гэта болей нагадвае добрыя парады, накшталт тых, як паводзіць сябе. А пераклад — гэта закаханасць, вынік захаплення і любові.

Перакладчык, вядома, мусіць так любіць арыгінал, так апантана захапіцца ім, каб гэтая любоў, гэтае замілаванне і ўтрапенне непазбежна перадаліся і чытачу. Перакладчыка, як і аўтара, у роўнай ступені хвалюе лёс арыгінала. У мастакоў ёсць паняцце — аўтарская копія. Ці не адбываецца нешта падобнае і з перакладам?

Калі ж справа тычыцца блізкіх, роднасных моў, нечаканкі і небяспекі, якія пільнуюць перакладчыка, вырастаюць удвое. I таму перакладаць з беларускай мовы на рускую і наадварот варта з асаблівай асцярогай, з асаблівай чуйнасцю. Гэтую працу, ужываючы вайсковы тэрмін, можна параўнаць хіба што з рызыкай мінёраў. Адзін недакладны рух — і ўсё ўзлятае ў паветра. Ці проста рушыцца, бурыцца. Але самае галоўнае — перакладаць паэзію мусіць паэт!

У вершы, прысвечаным Петрусю Броўку, Якаў Хелемскі так вызначыў і працу перакладчыка, і меру ягонай адказнасці за лёс сабрата:

Шчаслівай імянінніцай адчула сябе беларуская песня, загучаўшы па-руску, калі вялікі пралетарскі пісьменнік М. Горкі пазнаёміў рускамоўны свет з купалаўскім вершам «А хто там ідзе?». Горкаўскія традыцыі плённа прадоўжылі, знаёмячы рускага чытача з паэзіяй Беларусі, А. Твардоўскі і М. Ісакоўскі, А. Пракоф'еў і М. Браўн.

Новы пералік імёнаў бясконца багаты, і павялічваецца ён штодня.

У мінулым нашыя класікі падчас неслі немалыя страты. Да перакладу, поруч з майстрамі, прыкладаліся і самаўпэўненыя пасрэднасці. Адчувалася самавольства і абмежаванасць складальнікаў. Вось і атрымлівалася так, што карыфеі беларускага паэтычнага слова прыходзілі да рускага, да ўсесаюзнага чытача будзённымі, па-вучнёўску прыгладжанымі.

Тым болей усцешна, што напярэдадні стагоддзя з дня нараджэння заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры з'явіліся новыя, сапраўды мастацкія пераклады, зробленыя паэтамі Масквы, Ленінграда, Мінска. Намеціліся зрухі на лепшае. Тут дарэчы ўпамянуць нашага земляка Н. Кісліка — ягоны пераклад выбраных лірычных твораў Янкі Купалы стаў прыкметнай падзеяй у перакладчыцкім свеце.

Нашым сучаснікам, майстрам роднага слова Петрусю Броўку, Аркадзю Куляшову, Максіму Танку, Пімену Панчанку пашанцавала на самым пачатку. Іхнія вершы ў розныя часы падавалі рускаму чытачу Ісакоўскі і Святлоў, Смелякоў і Сямынін, Пракоф 'еў і Ус. Раждзественскі.

I, вядома ж, тут трэба абавязкова згадаць імя даўняга і вернага сябра Беларусі, бездакорнага майстра перакладу Якава Хелемскага.

Сам прызнаны як выдатны рускі паэт, ён не аддзяляе ўласную творчасць ад захопленай працы над радкамі, створанымі іншамоўнымі таварышамі па пяру.

Любоў да беларускага ўзвышана-зямнога слова нарадзілася ў Якава Аляксандравіча на суровых дарогах вайны. Яна гартавалася нягодамі, яна прайшла выпрабаванне часам. Сам паэт пра гэтае ў адным сваім вершы-прызнанні сказаў:

Суровай восенню 1941 года рэдакцыя газеты Бранскага фронту «На разгром врага», дзе працаваў ваенным карэспандэнтам Якаў Хелемскі, размяшчалася вобак з газетай «За Советскую Белоруссию». Гэтае малафарматнае аператыўнае выданне самалёты нароўніцу з боезапасамі перакідвалі праз лінію фронту, у партызанскі край. Сярод тых, хто ствараў баявую крылатую газету, былі тады вядомыя беларускія пісьменнікі і паэты. Дастаткова назваць Петруся Броўку, Максіма Танка, Пімена Панчанку. Непадалёк, у паходнай газеце 11-й арміі служыў Аркадзь Куляшоў. Якое сузор'е!

Вось тады і пачаў вывучаць беларускую мову масквіч Якаў Хелемскі, спасцігаючы ў цесным паразуменні з новымі сябрамі, пазнаючы мелодыку роднаснай мовы ў канкрэтным, баявым прымяненні.

Хелемскі шчасліва ўнік небяспекі лінялага ўсё-падабенства аўтараў, якіх перакладае адзін чалавек, адзін паэт. Узнёсласць і душэўная шчырасць Петруся Броўкі, філасофская глыбіня і класічная дасканаласць Аркадзя Куляшова, наватарства формы і акрэсленасць думкі, падмацаваная народным светаўспрыняццем Максіма Танка, апантаная неўтаймаванасць пачуцця, вострае адчуванне часу і яго няўлоўных зрухаў у Пімена Панчанкі — усё гэта захавана ў перакладах Якава Хелемскага.

Гэта гучыць па-руску Пятрусь Броўка, радасны, таропкі, парыўны, які да апошніх дзён сваіх не развучыўся здзіўляцца. Вы адразу ж пазнаеце ягоную інтанацыю, ягонае лірычнае нецярпенне, ягонае імкненне падзяліцца з чытачом непадробным захапленнем ад свята веснавога жыцця.

Важкасць страфы, дакладна акрэслены ход думкі куляшоўскага «Варшаўскага шляху» перададзены адпаведна Якавам Хелемскім. Здаецца, не перакладчык, а аўтар чытае сваю паэму па-руску:

Узор танкаўскай афарыстачпасці пры нечаканым павароце думкі — верш «Ля тзлевізара».

Не заўсягды змяшчаецца ў каляныя рамкі літаратурна-крытычных вызначэнняў выбуховы і паэтычна наравісты Пімен Панчанка. Гэта ён пытае:

Цытаваць можна да бясконцасці — настолькі майстэрскія пераклады Якава Хелемскага. Паўпрэд нашай паэзіі перад рускім чытачом паспеў зрабіць гэтак багата, што даводзіцца адно шчыра і ўдзячна здзіўляцца натхнёнай працы Якава Аляксандравіча. Бадай што самая пераканаўчая анталогія беларускай паэзіі магла б скласціся з перакладаў гэтага выдатнага майстра і прапагандыста нашай літаратуры. Прызнаюся, прыемна казыча беларускае самалюбства падчас сустрэч з паэтамі рэспублік хоць бы такое вось: «Беларусам пашанцавала — у іх ёсць свой — Хелемскі!» Добрае гэта і дакладнае слова — свой!

«Толмач, связной, перелагатель песен» — сціпла называе сябе Якаў Хелемскі. Ды нам відаць за гэтым гранічная няшчаднасць, бязлітаснасць да сябе і вышэйшая мера сціпласці, а якраз яны і выяўляюць, выдаюць сапраўднага паэта, глыбокаадукаванага, цалкам пагружанага ў шматпакутгіы побыт паэзіі.

Павел Антакольскі ў свой час заўважыў: «...Размова ідзе пра Хелемскага — паэта своеасаблівага складу, у каго найперш за ўсё шырокі кругагляд, рознабаковая культура, высакародныя палкія прыхільнасці, вернасць ім — вернасць самому сабе». Сказана і вычарпальна, і дакладна, сказана па сутнасці, майстрам пра майстра, старэйшым пра спадкаемцу.

Удзячны Якаву Хелемскаму Расул Гамзатаў у прадмове да «Избранного» рускага паэта падкрэсліў узрослае майстэрства творцы і перакладчыка ў іх непаўторным адзінстве: «Ёмістасць вобразаў, беспамылковасць бачання, эканомнае вьтдаткаванне паэтычных сродкаў, а адсюль і афарыстычнасць фразы, боль, які ніколі не пераходзіць у крык,— усё гэта істотная своеасаблівасць паэзіі Хелемскага.

Гэтай жа манеры верны паэт і ў мастацкім перакладзе. У дасканаласці валодаючы ўсімі тонкасцямі вершаванай тэхнікі, ён не выхваляецца гэтым, не дэманструе сваю віртуознасць. У існых майстроў форма — гэта ўсяго толькі сродак (хоць і вельмі неабходны, але сродак) для дасягнення мэты, а не самамэта. У нашыя дні разнамоўная паэзія шмат якіх народаў робіцца зразумелаю ўсім дзякуючы не толькі выпрабаванаму майстэрству перакладчыкаў, але і чыста чалавечаму субяседнаму паразуменню мастакоў... Сустрэўшыся яшчэ на Бранскім фронце з Петрусём Броўкам, Максімам Танкам, Аркадзем Куляшовым, Піменам Панчанкам, Якаў Хелемскі парадніўся з творчасцю аднапалчан, парадніўся ў такой ступені, што сваю перакладчыцкую працу прысвяціў перш за ўсё беларускай паэзіі».

У словах славутага паэта Каўказа — і любоў да Якава Хелемскага, і захапленне яго майстэрствам, і як быццам нават раўнівае пачуццё да працы паэта, які аддаў усяго сябе перакладам беларускага паэтычнага слова.

Міхаіл Святлоў у «Лісце замест рэцэнзіі» пісаў у 1961 годзе Петрусю Броўку: «Я цябе люблю за тое, што ты ўмееш гутарыць. Будзеш ты ў Палессі ці ў Амерыцы, ты гутарыш са мной. Гэта каштоўны дар... А агульнае ўражанне ад кнігі такое — як быццам я сам яе напісаў... Р. 5. Яшчэ я забыўся сказаць, што цябе вельмі добра пераклаў Якаў Хелемскі». Размова ішла пра кнігу «А дни идут...», за якую Петрусю Броўку першаму сярод беларускіх пісьменнікаў-сучаснікаў было нададзена высокае званне лаўрэата Ленінскай прэміі. Яе, як і кнігу Максіма Танка «Нарочанскне сосны», таксама адзначаную Ленінскай прэміяй, цалкам пераклаў Якаў Хелемскі. I ў кнізе «Где ночует жаворонок?» Пімена Панчанкі, што атрымала Дзяржаўную прэмію СССР за 1981 год, лепшыя старонкі перакладзены Якавам Хелемскім.

Ужо самае першае перакладчыцкае судакрананне Хелемскага да творчасці Аркадзя Куляшова, да ягонай пасляваеннай паэмы «Новае рэчышча», таксама было аслонена ўсесаюзным прызнаннем. Беларускі паэт быў адзначаны другім, пасля «Сцяга брыгады», лаўрэацкім медалём.

З тых часін творчае супрацоўніцтва Куляшова і Хелемскага развівалася бесперапынна. Патрабавальна-суровы да сваіх радкоў і да перакладаў, Куляшоў самыя цяжкія на пераклад рэчы давяраў выпрабаванаму сябру.

Нядзіўна і сімвалічна, што Дзяржаўную прэмію БССР імя Якуба Коласа ў галіне перакладу першы атрымаў Якаў Аляксандравіч Хелемскі. Атрымаў за пераклады кніг паэзіі Петруся Броўкі, Аркадзя Куляшова, Максіма Танка, Пімена Панчанкі. Гэта як быццам удзячная даніна даўняму паэтычнаму і франтавому братэрству,— ці не ім натхняўся рускі паэт, прапагандыст беларускай паэзіі?

Як своеасаблівае крэда гучаць радкі ўласнай, высокай пробы паэзіі Якава Хелемскага:

Паважны том склалі б вершы Якава Хелемскага пра Беларусь. Гэта не традыцыйныя камандзіровачна-дэкадныя радкі, дзе традыцыйнае саладжавае замілаванне з прычыны і без яе. Паэт ведае нашую рэспубліку дасканала, глыбінна. Не толькі дакладнасць дэталяў, непаўторны беларускі каларыт робяць пераканаўчымі радкі даўняга і адданага сябра Беларусі. Паэт бачыць наш край закаханымі і спагаднымі вачыма, сыноўнім сэрцам адчувае і клопаты, і радасць народа. Як пра родную зямлю, піша рускі паэт пра Беларусь. Ён ведае ііашую паэзію, нашую мову, ведае дух і нораў народа.

Асобна варта было б спыніцца на вершах Якава Хелемскага, прысвечаных сваім сябрам па пяру — народным паэтам Беларусі. У іх і даніна павагі і любові да майстроў беларускай паэзіі, і толькі Якавам Хелемскім падмечаныя, заўважаныя штрыхі да партрэтаў сяброў, з якімі звялі рускага паэта дарогі вайны. Іх можна назваць і дзённікамі сталай увагі да беларускай паэзіі, і ўсхваляванымі замалёўкамі з натуры, і пасланнямі майстра да майстроў. За шмат гадоў працы і шмат убачана, шмат прыкмечана, падмечана неабыякавым вокам мастака. Можна ведаць на памяць вершы паэта, сустракацца з ім, пра ўсё перагаварыць і паспрачацца, але толькі перакладчык як ніхто іншы разумее паэта знутры, з сярэдзіны, з сарцавіны, адчувае яго, як сябе. У вершах, прысвечаных сябрам, Якаў Хелемскі імкнецца перадаць і стыль паэта, і ход яго думак.

У кнізе «Четыре мастера» — выбраныя радкі чатырох народных паэтаў Беларусі. Яна не выпадкова названа кнігай перакладаў. Адна толькі недакладнасць у загалоўку. Дакладней было б — «Пяць майстроў». Бо пяты — перакладчык — таксама майстар!

1983