Парастак радка, галінка верша

Слова на пісьменніцкім з'ездзе

Мінуліся часы, калі конная міліцыя стрымлівала натоўп ахвотнікаў паслухаць паэтаў на самых вялізных стадыёнах. Цяпер жа часцей і часцей не пашкодзіла б міліцыя, каб загнаць парадзелага слухача на вечар паэзіі ў невялікую нават аўдыторыю. Хто вінаваты? Вінаваты і паэты, і час, які змяніўся не ў карысць паэзіі. Жыццёвыя і шмат якія акалічнасці пачалі актыўна выхоўваць, і ў асноўным паспяхова з гэтым справіліся, спажыўца выгод прагрэсу, раскошы, вонкавай культуры. Мы ў свой час быццам бы не ўлічылі, што паэзія разлічана на дасведчанага чытача-субяседніка, якога трэба было мець на ўвазе, а то і выхоўваць, адначасова выхоўваючыся і ўзбагачаючыся разам з ім, а яго дрэнна выхоўвала і сама паэзія, і крытыка — і ў выніку абясцэньванне слова, самой кнігі, яе асноўнага назначэння — абуджаць пачуццё думкі і думку пачуцця, што прывяло да анекдатычнага: кніжную прадукцыю, невядома з чыёй лёгкай рукі, называюць у сферах гаспадарання, у сферах распаўсюджвання кнігі «таварам народнага спажывання» нароўні з мылам, півам, пральным парашком, чаравікамі. А мы ж да гэтага часу думалі, што кніга нешта іншае, чым мыла, піва, пральны парашок ці чаравікі.

Вусцішна ад гэтага, балюча і крыўдна — і як цяжка нават лепшым з нас не зняверыцца ў самой годнасці літаратара!

Знікла і не перастае знікаць кантактнасць з канкрэтным чытачом, супольнасць, суперажыванне. Як самотнае рэха, блукае слова нашае, не знаходзячы аб што адбіцца,— не прынятае, не ўспрынятае, не прачутае, не пачутае. Звужаецца сфера ўжывання беларускага слова. Дзякуй радыё ды тэлебачанню: хоць прыезджыя госці пачуюць, як шырока і прыгожа магла б гучаць беларуская мова! Дзякуй і нястомнаму шчыруну Генадзю Бураўкіну, які намагаецца надаць болыпае гучанне, шырэйшы абсяг нашаму слову!

Гаворым пра натуральны працэс узаемазбліжэння культур, пра інтэрнацыяналізм. Але ж само слова інтэрнацыяналізм мае на ўвазе якраз наяўнасць нацый і ўзаемаадносін паміж нацыямі, бо не можа быць моста цераз рэчку, у якой няма берагоў, бо тады гэты мост, як у жарце — уздоўж рэчкі мост. Бо калі адкінуць жывое быццё нацыянальнага, яго канкрэтную змястоўнасць, дык і ўзаемаўзбагачэнне культуры, і інтэрнацыянальная еднасць — гэта нешта падобнае на бязгучны гук ці блізка таго. Мова — душа нацыі, душа народа. Нездарма ж у нас у Беларусі кажуць пра чалавека, які анямеў — у яго адняло мову. Дык не будзем жа спяшацца адымаць мову ў сябе і ў народа, анямляць яго нематой сваёю! У пастановах XXVII з'езда КПСС, з'езда шчырага і адкрытага, прынцыповага і строгага, гаворыцца, што грамадства павінна спрыяць развіццю нацыянальных культур, партыя падкрэслівае: не трэба паскараць працэс зліцця нацый, але і не трэба кансерваваць яго.

Раскажу пра прыватны выпадак, які мяне ўразіў і абразіў: віншуючы навучэнцаў з пачаткам вучобы, міністр асветы Беларусі Людміла Канстанцінаўна Сухнат не змагла ці не палічыла патрэбным хоць два словы сказаць дзеткам па-беларуску.

Дык, можа, яшчэ і таму ўсё часцей задаём мы сабе пытанне: для каго пішам, дзе наш чытач, ці чуе ён у вышэйшых навучалытых установах сваёй рэспублікі сваю родную мову? Але нельга ўсю віну за звужэнне сферы роднага слова перакладваць толькі на паасобных таварышаў, якія апякуюцца на ніве асветы і адукацыі.

Памятаю, як пасля вайны асабліва, праз паэзію атрымоўвалі мы інфармацыю пра тое, што дзеелася на свеце,— так продкі нашыя па неўміручым «Слове пра паход Ігаравы» некалі вучылі і геаграфію, і гісторыю і засвойвалі маральныя нормы. Паэма «Беларусь» Броўкі, «Мая геаграфія» Панчанкі. Цяпер дастаткова навуковых выданняў, навука, разгалінаваўшыся, адасобіўшыся на свае ўчасткі, інфармуе, фарміруе, вучыць, абы толькі жаданне мелася ўспрымаць. У паэзіі іншыя задачы, дарэчы, яны спаконвечныя — падымаць пласты душы народнай, гаварыць шчыра, ад душы з душой чалавечай, імкнуцца быць ёй зразумелай. Але на якой жа інакшай мове будзе зразумелы суайчынніку паэт, як не на роднай? I разам з тым павінны мы дбаць пра годнасць і вагу роднага слова.

Шмат у нас ідзе валу ў кнігах, у перыёдыцы. I, наогул, ці многа ёсць паэтаў, у якіх было б хоць па аднаму вершу, які б адразу выкрасаў у памяці імя аўтара, быў як бы візітоўкай аўтара, прымушаў па свет глядзець вачыма паэта? Не буду прыбягаць за паратункам да імён Петруся Броўкі і Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі і Максіма Танка. Бліжэйшыя па часе да нас Генадзь Бураўкін і Васіль Зуёнак, Анатоль Грачанікаў і Яўгенія Янішчыц. «Прыязджайце да нас на Полаччыну, пахадзіце яе прасторамі» — Генадзь Бураўкін. «Яблык упаў дасвеццем ля Халопеніч на Беларусі... а шар зямны здрыгануўся». Кожны раз, калі бачу, як падае яблык, думаю — гэта Зуёнкаў! Пра дзяцей-донараў, пра інвалідаў, што ўдвух купляюць адну пару ботаў, Анатоль Грачанікаў сказаў аднойчы і назаўсёды ўражліва. А якія словы пра Палессе з радасцю ягонай і горам, з паўсядзённымі клопатамі сказала, а дакладней — выдыхнула светла і журботна-балюча Яўгенія Янішчыц!

Добра, калі на пачатку шляху свайго паэты ставяць перад сабой вялікія задачы, не расслабляюць паэтычных мускулаў. Так Вячаслаў Дашкевіч піша:

Я думаю, што глядзець на заўтрашні дзень нашай паэзіі не трэба дужа змрочна. Як заўсёды, пагодным робіць дзень моладзь, а яе шмат, і таленавітай. Пералічваць не буду, каб каго не абысці, не забыцца. Асабліва радуе мяне і ўсіх «полацкі куст». Здавалася б, выпалілі лясы хіміяй, здавалася б, не прабіцца праз тоўсты слой нафты паху жывіцы, а як загучала сёння мова ў найлепшай яе аздобе ў старажытным Полацку і падлетку Наваполацку з вуснаў і праз друкаванае слова маладой тутэйшай літаратурнай плеяды. Жывыя традыцыі Скарыны!

Нам варта заўсёды дбаць пра змену. А змена можа быць толькі там, дзе шануецца, дзе не забываецца спадчына. Вось да слова прыйшлося. Руская літаратура, найбагацейшая і найразмаісцейшая, пастаянна дбае пра лёс спадчыны, пра карапі свае. Нядаўна ў «Литературной России» было пашанліва і годна адзначана 100-годдзе Мікалая Гумілёва. А ў нас чамусьці ўсё ніяк не дойдуць рукі да Алеся Гаруна. Успамінаецца, як у апошнія гады свае Пятрусь Броўка з прысутным яму імпэтам казаў: «Трэба вялікі ўступны артыкул, падрабязныя каментарыі, а ўсю паэзію Алеся Гаруна трэба выдаць, абавязкова!» Я думаю, што густу і прынцыповасці паэта-камуніста трэба верыць, трэба верыць ягонай энцыклапедычнай дасведчанасці і заклапочанасці.

Добра было б выдаваць у рэспубліцы хоць штогоднік спадчыны. Вартае з яе павінна быць у нашым ужытку, а не на брудным языку заакіянскіх падваротнікаў!

А ці часта звяртаемся мы да спадчыны, як часта звяртаемся да сваіх папярэднікаў? Ці чытаем мы, акрамя сябе, да сябе падобных, г. зн. сабратаў, калег па пяру і пары. Часцей глядзім, каго гладзіць па шэр.сці, каго супроць шэрсці. Наклейваем ярлыкі: традыцыйная ггаэзія, наватарская, авангардысцкая. Горш, што задужа яшчэ паэзіі, дзе пульс не праслухваецца нават самай звышсучаснай апаратурай. Чытача як стрэлянага вераб'я на мякіне гіе правядзеш. Сапраўдная паэзія — хоць парыжанка яна, хоць сялянка — шануе пачуццё густу, у ёй прывабная адсутнасць пераболыпвання, ламання, адным словам, натуральнасць і непасрэднасць, уласцівыя парыжанцы і сялянцы, уласцівыя і сапраўднай паэзіі. А вычварнасць, крыклівасць, хваравітая боязь правінцыяльнасці і ёсць правінцыяльнасць. Карацей, як любіць паўтараць вытанчаны знаўца паэзіі Міхась Стральцоў, у выніку такая перанапружаная паэзія ад варон адстала і да паваў не прыстала.

У сваіх лепшых узорах і прадстаўніках нашая беларуская паэзія даходлівая і зразумелая, інтэлектуальная і зямная. Я веру, будзе ў нас чытач, будзе развівацца наша мова, будуць у нас і новыя поспехі.

1985