Парастак радка, галінка верша

Слова пра “Слова”

А напачатку было «Слова», слова трыадзінай культуры і літаратуры, слова, якое спатоліла рэчышчы адзінае моўнае ракі, слова, прамоўленае трыма народамі. Невядомы аўтар вяртаў слову ягонае спаконвечнае назначэнне — яднаць, братаць, згуртоўваць. Колькі б разоў ні перачытваў гэтае непераўзыдзенае па ранішняй свежасці ўражанняў і зямной вечнай асязальнасці твор, заўсягды ловіш сябе на думцы, што не дапаў ты да самой глыбіні, да самой сутнасці. Гэтак бывае, калі дакранаешся да фальклорных шэдэўраў ці пісьмовых помнікаў сусветнай класікі. У «Слове пра паход Ігаравы» народнае светаўспрыняцце гэтак сплаўлена з пісьмовай культурай, што застаецца толькі з паганскай багавейлівасцю ўразіцца — гэта вяршыня славянскага духу, гэта ўзор самай высокай літаратуры, гэта загадка наступным пакалегшям.

У пасляваенным партызанскім краі ва Ушацкай сярэдняй школе са старонак падручніка загаварыла «Слова пра паход Ігаравы» мовай зразумелай, роднай, побытава-беларускай, хоць і крышачку не зусім нашай.

Быццам пасля блакады:

Лісіцы, асмялелыя ваўкі, азвярэлыя нямецкія аўчаркі доўга яшчэ не баяліся людзей. Жахі вайны паўтараліся, вярталіся на лсудасныя кругі свае.

«Слова» здзіўляла нечаканасцю слова, вучыла разумець слова, успрымаць яго не толькі ў раз і назаўсёды канчатковым значэнні. «Слова» навучала паэзіі, навучала магіі слова падсвядома, перадаючы неспасціжымае таемства генетычнаму коду славянскай крыві. Мы, падлеткі, ведалі, як цвяліць, злаваць, юшыць сабаку ці свайго непрыяцеля, але «мечи цвђлити» мог сказаць толькі аўтар «Слова». Гэта было невытлумачна па-хатняму канкрэтна і па-кніжнаму ўзвышана. Гэта прамаўляла паэзія.

Незнаёмыя землі, незнаёмыя імёны, гарады — і раптам:

Полацк (у нас заўсягды гаварылі Полацак) бьгў побач — 40 кіламетраў езданіны на дрогкіх пасляваенных палутарках, горад, які на палову неба палаў — так што ў нас было светла — перад вызваленнем.

Горай ад усіх было аднакласніку Івану Кабяку:

Доўга цвялілі сарамяжлівага, даўгацыбага хлопчыка, асабліва шчырэлі дзяўчаты. «Слова» было нейкім сваім, хатнім, блізкім і мясцінамі дзеяння, і знаёмымі нам змалку словазлучэннямі, асобнымі словамі.

Ад вялікага Пушкіна даведаліся пра Лукамор'е. Мне чамусьці здавалася, што гэта лук мора, які мора напінае і страляе прамянямі ранішняга світання. Мора, праўда, было кніжным, жывога мора ніхто з нас не бачыў і не чуў. А вось Дунай быў амаль нашай маленькай рэчкай Ушачкай. Пра злую свякроў спявала мама: «Шлець мяне маладу ў Дунай па ваду». Пра крамяную і дзябёлую дзяўчыну, пра магчымую нейчыю нявестку суседзі казалі звычайна: «Дунай-дзеўка». Дый нядаўні партызан Уладзімір Дунец, што кватараваў у нас, таксама быў нейкім сваяком Дунаю.

На Дунаи Ярославнынъ гласъ ся слышитъ...

Усё блізка, усё побач, усе свае! А незнаёмыя гарады, незнаёмыя землі пазнаваліся з гадамі. «Слова» такая паэтычная геаграфія, што пасля яго як старых знаёмых сустракаеш і яшчэ болей роднішся з мясцінамі, «Словам» пазначанымі, акрэсленымі.

Пад тоўстай падэшвай асфальту сучаснага Мінска цячэ Няміга, яшчэ да гэтага часу вясной вырываючыся з-пад вечнага пергаменту зямлі. Цяперашні Мінск некалі напрарочыла рака. Рэкі, як мовы ля вытокаў нацыі, стаяць ля вытокаў гарадоў. Народ вызначаюць па мове, горад па рацэ. Калі ідзеш па перапруджанай машынамі вуліцы Нямізе, чуеш чаканны лад «Слова»:

У радках гэтых жыццё гаворыць пра смерць, сцвярджаючы сваё вечнае права на зямлі. Вачыма аратая, вечнага ратніка нівы глядзіць аўтар «Слова» на вайну.

На Нямізе пачуў я першапачатковыя радкі «Слова пра паход Ігаравы» на сучаснай рускай мове, зробленыя ўраджэнцам Магілёўшчыны Ігарам Шклярэўскім. З сэрца ў сэрца пераходзіць «Слова», з мовы ў мову, натхняючы новых і новых перакладчыкаў, пераказчыкаў, узбагачаючы сучасныя мовы. «Слова пра паход Ігаравы» — першапаэтыка, першагісторыя і першагеаграфія старажытнай трыадзінай Русі. Гэта і ўзор таго, як літаратура мусіць сведчыць пра ратны подзвіг.

Нічога няма ў свеце вечней і трывалей, чым слова. Слова можа ўсё. Гэта назаўсёды пацвердзіла «Слова пра паход Ігаравы».

«Слова» напісана як бы навырост, напісана для наступных і наступных пакаленняў. Каб чыталі, перачытвалі, вярталіся да першакрыніц, першаасноў, вярталіся на карані славяншчыны. Пэўна, калі быць дакладным у азначэнні, дык трэба сказаць, што «Слова» праспявана, прагукана, прастагнана, праплакана, абранёна як дажджынка, светлай аблачынай, як градзінка, гнеўнай хмарай, а перапісана перапісчыкамі. Таму і гарэла, а не згарэла, таму і штовек прарастае, бярэцца новай рунню разнамоўя па ўсёй зямлі.

Колькі б ні чытаў, ні перачытваў «Слова», заўсёды адчуваеш, што ты толькі на подступах да разумення, да сэнсу руху кожнага гуку ягонага быцця і бытавання.

«Слова» — ранішняя малітва, хай даруюць мне атэісты за такое параўнанне, усходнеславянскіх моў, паўтараючы якую, ачышчаюцца яны ад «скверных» непатрэбных запазычванняў, вульгарызмаў, няўклюднаватвораў. Молячыся «Словам», мовы нашыя, беларуская, руская, украінская, дыхаюць світальным паветрам еднасці, узаемапаразумення, прыпадаюць да роднай глебы.

«Слова» мне здаецца магутнай, нічым несутрымнай ракой, якая плыве са стагоддзя ў стагоддзе, з сівога ўчора ў далёкае заўтра. Так званыя «цёмныя мясціны» не што іншае, як віры, якія прымушаюць прыпыніцца, задумацца, пранікнуцца павагай і пранікнуць, пастарацца пранікнуць у глыбіннасць думкі, задумы, гукапісу.

I кожнаму, хто чытае «Слова», па-свойму гучаць «цёмныя мясціны». Напрыклад, майму беларускаму вуху хочацца пачуць у выразе «Ольгова коганя хоти» — «каханыя». I ці не водгаласам далёкіх часін гучыць прозвішча ў вёсцы Кавалеўшчына, адкуль родам бацька мой,— Хоцька, сын Хоцькі — Хоцькаў малец.

Рака «Слова» паводкава разлілася па паплавах нашых моў, пырскі разводдзя шчодрасці ззяюць самародкава да гэтай пары ў жывых гаворках, у дыялектах, як любіць удакладняць навука. Блізкія гучаннем і сэнсам словы перагукваюцца на Кіеўшчыне, Смаленшчыне, Віцебшчыне. Яны са «Слова», яны родныя, трохмоўна адзіныя.

Чытаеш «Слова», і здаецца, што ты з далёкіх дарог вярнуўся дамоў і зноў чуеш ад маці крыху забытыя, змалку родныя і блізкія словы.

«Грозы твоя по землямъ текутъ» чытаю, а сама на памяць прыходзіць ушацкая прымаўка, якую любіла паўтараць мама: «Граза ў лес не йдзець». Граза не ў сэнсе навальніца, а грозьба, грознае слова, што настаўляе на сцяжыну ісціны. Месца прылажэння слова — чалавечае жыццё.

«Поскепаны саблями калеными шеломы оварьскыя». Чую: «Наскіпай лучыны, сынок, бо ночы даўжэюць». Гэта адразу пасля вайны, калі не было ні газы, ні электрычнасці ў кожным разбураным ліхалеццем селішчы. Не кажу ўжо я пра вобразную моц «Слова». Такія трывалыя калёныя шаблі войска Усевалада, што ім «шеломы оварьскыя» (у літаратурнай беларускай мове і сёння гучыць «шаломы»), як тыя сасновыя паленцы, якія скіпаюць на лучыну.

Пра чалавека, які ніяк не можа насыціцца, звычайна кажуць: «Уеду на яго няма». «Уедие» і крыху падціснуты ў гуках «уед». Захавалася слова, захаваўшы і асноўнае сваё значэнне.

Акрамя асноўнага высокага значэння «сцяг» як штандар, у мяне на радзіме слова «сцяг» яшчэ ўжываецца ў такім кантэксце: «Цэлы сцяг народу» — выцягнуты натоўп, чарга, шарэнга. А спаконна «сцяг» сцягваў воінаў, гуртаваў, яднаў вакол правадыра, князя, военачальніка.

«Навярэдзіць плячо, рукі» — азначае натрудзіць, нацерці, натаміць. I якая ж была бойка, якое ж было змаганне, што нават мячы «навярэдзіліся»! Ад канкрэтнага першапачатковага значэння слова да высокага паэтычнага абагуленага вобраза ідзе аўтар «Слова». А колькі адухоўленасці ў двух словах, пастаўленых упоплеч: «стязи глаголютъ»!

Аднойчы з даўнім сябрам Беларусі балгарскім паэтам і празаікам Стэфанам Паптоневым былі мы ў гасцях у народнага майстра, разьбяра па дрэве Апалінарыя Пупко ў Івянцы, што пад крылом Налібоцкай пушчы. Майстра, паказваючы нам свае драўляныя скульптуры, агаварыўся, што ўсе ў наваколлі называюць яго ўмельцам рабіць «балваноў». У дваццатае стагоддзе слова дапала далёкім рэхам.

З групай кіношнікаў быў я неяк у Кіеве на здымках дакументальнага фільма пра Петруся Броўку. I раптам у магазіне «Оболонька» мінеральная вада. Ці не з тых мясцін, пра якія кажа «Слова»?

Паэзія «Слова» перайшла ў наш побыт. Паэзія «Слова» — у чысціні вобразаў і нязмушанасці думкі, у паганскім адчуванні прыроды, засмучаным ранне-хрысціянскім роздумам пра вечнасць, у дэмакратычнасці вобразаў, у адсутнасці вонкавай, умоўнай паэтычнасці.

Ад канкрэтнага да абагульнення, ад прыватнага да агульнага ўмее пераходзіць аўтар нятленнага твора.

«Испити шеломомь Дону» — падкрэслена веліч воіна, узбуйнена ягоная фігура, да Дону прыраўніваецца шалом.

На многія вякі ў славянскай паэзіі стане вобразаў са «Слова». Далёка па прыклады хадзіць не след: «трепещуть синии млънии», «итти дождю стрђлами съ Дону великаго!» Не адно пакаленне паэтаў бачыць і яшчэ доўга бачыць будзе маланкі сінімі і страляць стрэламі дажджу ў неспакушаныя чытацкія душы. Услед за аўтарам «Слова». Балазе, што аўтар невядомы, у суд не падасць, у ВААП не заявіць.

«Слова» — самы яскравы ўзор славянскага верлібра. Менавіта верлібра ў сур'ёзным значэнні. Як і ў сапраўдным верлібры, у «Слове» натуральны рытм, гнуткі, паслухмяны і ўладны. Там-сям праслухваюцца рыфмы, яны прыглушаны, яны не заўсёды ўлоўныя нашаму сучаснаму слыху. Да ўсяго яшчэ трэба ўлічыць, што пры перапісцы захавана не ўсё напісанне, а калі і захавана, дык не можам ручацца за правільнасць нашага прачытання. Цікава, што і беларускія, і рускія, і ўкраінскія паэты, засвойваючы ці асвойтваючы верлібр, абапіраюцца на вопыт еўрапейскага верлібра, болей за ўсё ўласцівага мовам са сталым націскам, а свой, славянскі, не гэтак ужо і зашыфраваны, чакае свайго адкрывальніка ў вечным «Слове». У свой час Назым Хікмет падкрэсліваў, што верлібрам можна перадаць усе інтанацыі, нават манеру заікацца. I мне здаецца, што тэрмін верлібр варта перакладаць не проста даслоўна — вольны верш, свабодны верш, а свабода верша, воля верша, прастор стыхіі верша.

Услухайцеся, як рыфма рыфму аклікае ў «Слове»:

Як звычайна, рыфма ў верлібры, калі можна так сказаць, каркасная, якая падтрымлівае ўнутранае гучанне радка.

Як пераплятае рыфма радкі, перапавівае іх, змацоўвае: «свђдоми — шеломы — вђдоми — знаеми». А ў канцы ўсе тры радкі рыфмуюцца інтуітыўна.

У Беларусі існуе некалькі перакладаў «Слова пра паход Ігаравы». Вялікі паэт славянскага свету Янка Купала зрабіў празаічны пераклад і паэтычны, я сказаў бы, пераспеў неўміручага «Слова». Класік беларускай літаратуры, апостальская фігура ў нашай культуры, Максім Гарэцкі зрабіў свой пераклад. Перакладаў часткова «Слова» і геніяльны наш Максім Багдановіч. Не кажучы ўжо пра шматлікія пераклады і перайманні «Плачу Яраслаўны».

Наогул, перакладаць з даўняй мовы на мовы сучасныя клопат цяжкі і спрэчны. Як перакласці паэзію, зразумелую не зусім, на болей зразумелую? Гэта як бы перасяліць некага з далёкай вёскі ў сваю родную. Ды той, хто перасяляе, перакладае па-свойму на воз рэчы перасяленца, можа па дарозе сапсаваць настрой гэтаму перасяленцу пры самых добрых намерах, і атрымаюцца з рускіх «благих намерений» беларускія благія намеры. Перакладаць — тое ж самае, што перакладаць з высокай паліцы паганскай паэзіі на паліцу ніжэйшую, што пад рукой.

Я рызыкнуў, як і іншыя, паспрабаваць наблізіць арыгінал Кіеўскай Русі да сучаснай беларускай мовы:

У сваім перакладзе «Слова» імкнуўся я захаваць натуральнасць інтанацыі, па магчымасці, што называецца, прырыфмоўваў, устаўляў асанансы ў радок. Як прыхільніка рыфмаванага верша, магчыма, мяне і заносіла ў бок рыфмаванага радка, ды стараўся стрымліваць сябе, стараўся не дужа далёка адхіляцца ад арыгінала.

Увесь час не пакідала мяне адчуванне роднага, блізкага судакранання да знаёмых мясцін.

Іду на працу ў выдавецтва «Мастацкая літаратура», пераходжу на зялёнае святло Нямігу. Так, так, тую самую:

«не бологом бяхуть посеяні» — папраўляе арыгінал. А беларуская мова падказвае, што захавала яна старадаўні корань: «яму балазе».

Прыязджаю ў Полацк — у першы свой горад, і адрастаўраваная Сафійка, дзе цяпер гучыць канцэртны арган, напамінае: пра яе ў «Слове» кажацца, што павянчана яна славай з чарадзеем Усяславам:

Мне хацелася захаваць гэты корань і пры перакладзе. У сучаснай беларускай мове паўнапраўная форма слова «лепей», «лепшы». Дарэчы, калі першы пралетарскі паэт Беларусі Міхась Чарот у «Стойле Пегаса» чытаў Сяргею Ясеніну сваю паэму «Босыя на вогнішчы», Сяргею Аляксандравічу даспадобы прыйшлося наша слова «лепшы». Некалькі разоў паўтараў рускі паэт гэтае слова ўслых, як успамінаюць відавочцы.

У жывой размоўнай мове маецца ў нас слова «брацці». «Жывіце, як брацці, а рахуйцеся, як жыддзі» — вучыць ушацкая прымаўка, але мне захацелася болей узнёслага звароту, і па аналогіі з формай «панове» я ўжыў «братове».

Не карыстаецца беларуская літаратурная мова царкоўнаславянізмамі. I таму для высокага, ці што, стылю даводзіцца карыстацца новаўвядзеннямі ці пакідаць словы без перакладу.

У нашай мове няма слова «перст». I я ўжыў форму ў множным ліку «ксты». Дома ў нас заўсёды казалі «ксціць», «ксціцца». Непадалёк ад Ушач ёсць і вёска па імю Ксты. Гэта ў бок Полацка, дзе над абмялелай Палатой узвышаецца Сафійка. Ксцяцца кстамі, значыць, законная форма «ксты».

Для каларыту пакінуў я і «харалужныя мечы».

Форма клічнага склону часткова жыве ў сучаснай беларускай мове. I паўсюль, па магчымасці, я пакідаў гэтую форму пры перакладзе «Слова».

«Слова пра паход Ігаравы» — так пераклаў я пазву. Можна было б і «паход Ігараў», тады атрымлівалася б, быццам некалькі Ігараў — непажаданае чытанне. Не зусім добра гучаць і формы «пра полк», «аб палку». Выходзіць «праполка», «палка».

Такія мае заўвагі мімаходзь на палях вечнага «Слова».

Як і восем вякоў назад, «Слова» працягвае гучаць «во дни торжеств и бед народных», гучаць у кожным сэрцы, якое даражыць усім славянскім, першародным, высакародным, родным.

Некалі вялікі іспанскі паэт Сесар Вальеха, заклапочаны і абураны дэвальвацыяй паэтычнага слова, пытаўся: «А што, калі пасля гэтулькіх слоў не перажыве нас слова?» На ягонае трывожнае пытанне можна толькі адказаць: адзінае слова, якое перажыве нас, бо перажыло ўжо вякі,— гэта «Слова пра паход Ігаравы».

Дзякую лёсу, які дазволіў мне прыпасці да «Слова» і пераспяваць яго на сучасны лад у меру сваіх магчымасцей.

Дзякую Вячаславу Антонавічу Чамярыцкаму, выдатнаму знаўцу даўніны, дасведчанаму вучонаму, які дапамог мне лепей учытацца ў «Слова», па-беларуску зразумець вялікі запавет славянскага свету.

Дзякую «Слову», якое беражэ карані нашыя. З вякоў у вякі!

1986