Парастак радка, галінка верша

Дзякуй роднаму слову!

Слоўнікі. Латышскі арыгінал. Вывяраю на слых, ці дамогся таго, каб вялікі Райніс загаварыў па-беларуску. Боязна. Трывожна... Сівавусы Ян ведаў беларускую мову, чуў яе і ад самога дзядзькі Янкі:

I аднекуль, з першага напаўсвядомага ўспрыняцця наваколля, плывуць гукі матчынага голасу:

А вярба стаяла ў лашчавінцы, непадалеку ад студні, якую выкапаў бацька. Крыху далей дражніўся са мной бусел — так і не даўся ў рукі.

Верасоўка, Верасовачка...

Па адміністрацыйна-тэрытарыяльным дзяленні — вёска Гарадок II Востраў — Сарочынскага сельсавета на Ушаччыне. Ад яе асталіся ігрушынка-дзічка, што зацвіла на трыццатым годзе, ды два вянцы і верхняя бочка студні. Вярбу нехта ссек па дровы (думаю, не чытаючы Ясеніна).

Толькі з паслявайны ніцаю вярбой удавее мама.

...Бацька хадзіў на работу ва Ушачы — цяслярыў у райкамунгасе. Калі вяртаўся, паказваў мне, як мужык саху вытрасаў. Я любіў распяразваць бацьку — з-за пазухі выпадаў абаранак, драбок цукру.

У 1939 годзе настала перавезліся ва Ушачы.

З фінскай вайны запомнілася, што самым папулярным чалавекам быў дырэктар хлебапякарні (як і пасля апошняй вайны).

Вясна сорак першага...

Бацька пасадзіў вяз. Я памагаў трымаць дрэўца, роўнае на рост са мной. Чэрвень сорак першага...

Жарабятка адбілася ад маці і з апошніх сіл бегла перад нямецкімі машынамі. А я ўсё паліваў і паліваў маленькі вяз... Нам двум доліла астацца расці. Вяз так і не ацяніў галавы Івана Рыгоравіча, а я не пачытаў цесляру райкамунгаса ўслых «Віцебскага рабочага» (сам бацька збольшага чытаў і пісаў, але дужа любіў слухаць).

Чэрвень сорак першага...

Зайшоў немец. Я сядзеў і маляваў. Ён памог мне дамаляваць хату. З коміна кучаравы дым. Побач — дзве сукрыстыя немкі.

Другі немец у сорак чацвёртым спаліў нашу хату. Дым валіў смалісты.

Чэрвень сорак першага...

Шэрыя хмары палонных сунуцца бальшаком. Пыл. Ад яго вяз стаў падобным на капешачку сена.

У густым пераспелым жыце сканаў збеглы палонны. Як ні адходжвалі яго ўпотайкі добрыя людзі — не ачунялі.

Першае слова — паўшэпт «партызаны». I, нарэшце, Ушацкі раён стаў партызанскай зонай.

Партызаншчына...

Краіна трывожнай рамантыкі, перад якой увесь час адчуваю сябе ў вялікім даўгу...

На зімовае Вечалле садзяцца самалёты з Вялікай зямлі. Аднекуль з-пад Вулы прыводзіць разведчык Вася языка палкоўніка. Выйшаў паслухаць кананаду. Так без шапкі і даставілі ў штаб.

Славутыя камандзіры Лабанок, Цябут, Уткін, Радзівонаў. Колькі радасці было нам, малым, бачыць іх!

З брыгады Мельнікава прыходзіў зрэдчас на пабыўку бацька. Дазваляў мне стрэліць з запраўдашняй вінтоўкі. Дарэчы, з-за празмернай цікаўнасці да пошукаў патронаў, нос мой значна паарлеў.

Паўтара года хадзіў па Ушачах разведчык Смаленскага палка Садчыкава Міхаіл Ягораў, юнак, якому суджана было ўзняць над фашысцкім рэйхстагам агністае світанне сцяга нашай Радзімы. Водсвет сцяга гэтага ляжаў на партызанскіх шапках.

Блакада...

Цяжка параненыя партызаны просяць сваіх таварышаў дастрэліць іх...

Карнікі... Тыфозная салома, брудная падлога.

Карнікі... Чарапастая свастыка яшчэ доўга груганамі кружыла над снамі нашымі.

Раніца... Танкі са світальнымі зоркамі. Багата зарадзілі бур'яны на пагарышчах. Маці, бабуля і я засталі свежыя галавешкі.

Школа...

Першыя штаны з дзвюма кішэнямі, парусінавыя. Пайшоў пераросткам. Цяжка было сядзець на ўроках. Хацелася хутчэй шукаць патроны, міны. У бальніцы была цэлая палата такіх «мінёраў».

Згодна народнай прымаўцы, адзін сын у сям'і — бліннічак, смятаннічак. Толькі мне і ў галаву ніколі не прыходзіла думаць пра такія даваенныя прысмакі,— маці рабіла прыбіральшчыцай райспажыўсаюза. Аднаму сыну ў сям'і пашанцавала на другое. Песні, казкі, прыбабунькі — усяго гэтага найдаражэйшага скарбу мог я пачэрпнуць удосыць і ад ма мы і ад бабулі Маланні Несцераўны. Калі б не іх песні ды не добрыя настаўнікі Фадзей Францавіч Багдановіч, Марыя Майсееўна Цуран, Канстанцін Паўлавіч Баразна, узненавідзеў бы я, як і многія, хто канчаў школы, паэзію з-за праграмных вышукванняў у вершах думкі, задумкі, зместу, памераў, эпітэтаў, метафар і так да бясконцасці. Карацей, з вадой дзіця выпліхвалі. Не трэба і гаварыць, як дрэнна падбіраліся беларускія вершы ў хрэстаматыі (яно і цяпер такое здараецца). Вельмі запомнілася адна раніца. Пасвіў на лузе карову. Недаверліва ўзяў кніжку са словам, якое мяне пачынала палохаць, «вершы». Пачаў чытаць:

Зусім няма халодна-шаблонных слоў, застылага асартыменту вобразаў. I далей:

Усё такое блізкае. За родны край загінуў мой бацька.

Зачараваў мяне Пімен Панчанка смеласцю, сакавітасцю, незвычайнасцю звычайнага. Потым Анатоль Вялюгін — дакладным, па-вайсковаму падцягнутым радком. Гэта былі «нехрэстаматыйныя» аўтары, і вучыць на памяць можна было тое, што падабалася, да чаго ляжала душа.

1954 год. У кішэні 200 рублёў (старымі грашыма). Маці прадала цялушку. «Паспрабуй, сынок, можа, і паступіш, каб пасля не крыўдзіўся...»

Універсітэт.

Паседжанні літаб'яднання пры «Чырвонцы». Вучылі адзін аднаго і самі вучыліся. Першы надрукаваны верш.

Універсітэт адкрыў мне новага, вялікага Янку Купалу «нехрэстаматыйнага», яшчэ больш «прысушыў» сэрца да генія роднага слова — Максіма Багдановіча. Дзякуй за гэта Івану Навуменку.

Дзякуй крыштальнаму сумленнем майстру Сяргею Дзяргаю за падтрымку, за прыязнасць, за таварыскасць.

Цаліна...

Маладая пара. Сябры... Раніцай ступаеш босай нагой у бурт пшаніцы, як у родную раку... Праца ў рэдакцыях... Камандзіроўкі на буйнейшыя новабудоўлі рэспублікі. Цікавыя людзі, гутаркі, сустрэчы. Рэпартажы, замалёўкі, вершы...

Паклаўшы руку па сэрца — у пераважнасці сваёй усё гэта насіла камандзіровачна-наездачны характар. Думаю, з цягам часу адстоіцца, адкладзецца, асэнсуецца глыбей.

Кансультуючы ў рэдакцыях (асабліва ў «Советской Белоруссии»), зразумеў усю брапябойную сілу слова «графаман». Іншы раз чуеш — паэтаў хутка заменяць электронныя машыны. Паэтаў — гэта як сказаць, а вось графаманаў трэба. I чым хутчэй, тым лепей і спакайней будзе.

Калі бачу верш, а пад прозвішчам, нібыта ахоўны ярлычок, паметка «рабочы», «калгаснік», «вайсковсц», робіцца не па сабе. Што гэта — інтэлігенцкае паляпванне па плячы, сумненне ў магчымасцях рабочых, калгаснікаў? Даўно час аратых пяром падзяляць па паэтаў і непаэтаў, на сумленных працаўнікоў і халтуршчыкаў.

Няма паэтаў, празаікаў «сталічных» і «правіныяльных» па месцы жыхарства. Ёсць такія толькі па творчых магчымасцях. Калі здараецца пабываць у Гродне ў Васіля Быкава, дык я не чую там дакладнай мінскай рыфмы «тыраж-гараж», чую голас сур'ёзнага пісьменніка, якога хвалюе лёс літаратуры.

Зайздрошчу тым, хто мае магчымасць шмат падарожнічаць...

Люблю Прыбалтыку...

Люблю за высокую яе культуру, за арганічную патрэбу яе ў паэзіі, музыцы, мастацтве, за яе зайздросную павагу да сваёй гісторыі, да сваёй мовы, за вечную маладосць нашай добрай суседкі. Латвію люблю яшчэ і па іншай прычыне — рыжанін Андрэй Гальвіньш (царскія чыноўнікі падстрыглі яго пад Галовіна), механік па млынах, прыстаў некалі ў прымы да Маланні Гайко. Механік па млынах ведаў шэсць замежных моў, унук яго і адной толкам не валодае.

Пісаць пра свае вершы зарана — малады яшчэ. Праўда, маладосць гэтая адносная: Міхаіла Юр'евіча перажыў на тры гады, да ўзросту Аляксандра Сяргеевіча асталося сем год. Стаць імі спадзяваўся, калі меў гадкоў шаснаццаць.

Зборнікаў выйшла больш, чым у Максіма Багдановіча пры яго жыцці. Ды прызнаюся, што з радасцю згадзіўся б мець адзін такі «Вянок».

Да пяцідзесяцігоддзя яшчэ багата часу. Хоць ты нічога не пішы, а старайся захаваць сябе да тых хвілін, калі з вуснаў прамоўцы даведаешся, што ўнёс ты вялікі ўклад у скарбніцу не толькі роднай літаратуры...

Крыху запознена зразумеў залатыя словы А. Рубінштэйна: «Пісанне — асалода, друкаванне — адказнасць».

Дагэтуль не магу забыцца, як на прэзідыуме Саюза пісьменнікаў пастанаўлялі аднаго «и ныне здравствуюшего» паэта не называць болей маладым.

Дай мне бог доўга насіць гэты самы адказны тытул. Малады — не толькі зялёны. Малады — гэта той, ад каго чакаюць шмат (бывае, што так і не дачакаюцца), на каго спадзяюцца, ад каго многага патрабуе самы запатрабавальны малады чытач.

Калі хто атрымлівае якую ўзнагароду, зазвычайна гаворыць: «Гэта ўзнагарода не мне, а ў маёй асобе...»

Я хачу паўтарыць шчыра такую ж фразу. Калі што-небудзь і зраблю, дык гэта дзякуючы роднай мове, матчынай песні, дзякуючы той, ад каго з калыскі чуў непераўзыдзеныя па сваёй ранішняй чысціні, да скону дарагія сэрцу напевы,— маме Акуліне Андрэеўне.

Толькі родная мова можа даць крылы для творчага ўзлёту.

Дзякуй роднаму беларускаму слову. Яно дало мне адчуць радасць сказаць нешта сваё. Няхай гэта нешта сваё — дзіцячае лапатанне, але яно было і будзе заўсёды шчырым. Нельга тымі словамі, якія пачуў ты ўпершыню ад маці, хлусіць Айчьше, Народу.

1964