Парастак радка, галінка верша

Браты па агню

Азербайджан! Пасля слова гэтага адразу трэба ставіць клічнік і рабіць паўзу павагі. Сам край паставіў сабе горды клічнік і нафтавымі, і ўтрапёнымі вадаспадамі, і сваёй непахіснай любоўю да святла, сваёй рашучай непрымірымасцю да ўціску, да кайданоў. А паўза неабходная, каб хоць у думках на імгненне нейкае акінуць вачыма захаплення багатыя і шчодрыя на непаўторнасць абсягі.

Азербайджан. У імені гэтым чуецца і светлая смага здзіўленабровых вясёлак, і нецярпенне струменя нафты, што прагне чорным адчаем ударыць у пеба, і сіпенне сухменю, і шоргат спягоў у гарах.

Цвёрды характар краю, каўказскі, мужчынскі, падкрэслены і скаламі, і такімі пародамі рэдкіх дрэў, як дэмірагач (жалезнае дрэва), самшыт. Таму дужа да твару краю белазубая ўсмешка Каспія, асабліва пасля шторму.

Азербайджан. Значэнне гэтага агністага, гартаннага і спякотнага слова тлумачаць звычайна як — «Краіна ашчаджальнікаў агню».

З пячорнага рэнесансу хавалі агонь ад ворага, ад уроку вока злога ўжо тады, калі прапродак сучаснага бітніка-кудлача, несучы ў руцэ галаўню, сам здзівіўся са свайго цспю на скале. I ўзніклі з-пад рукі ягонай, заспавальніка, карыфея, народнага мастака амаль у нашым паняцці, наскальныя фігуркі ў Кабустанскім стэпе, мясцовасці, што зараз далёка вядома сваім кароткім імем — Кабустан. Амаль у рытме самага сучаснага танца скачуць у наскальных выявах далёкія супляменнікі.

Агонь захоўвалі, агонь перадавалі з пакалення ў пакаленне. Не толькі агонь, якому пакланяліся. I сёння здзіўляе сваёй трывалай фантазіяй і запамінальна-непаўторнымі абрысамі Храм Вогнепаклоннікаў у Сураханах. Даланю чашы козытна ліжа ахвярны агонь, агонь ачышчэння, прычашчэння да вогненнай сутнасці свету.

Агонь паэзіі, агонь неўтаймаванага слова, якое апякала болем чакання сэрца каханай і пякло бязлітасна таўстаскурае сумленне магутаў свету гэтага. Нізамі... Фізулі... Хагані... Сабір... Джаліл Мамедкулізадэ... Край паэтаў спакон вякоў адчуваў чаканны і нечаканы на вобраз радок, адчуваў патрэбу ў паэзіі — ашчаджальніцы духу і мовы народа, і зусім не па традыцыі і ў нашыя дні цэніць і шануе сваіх песняроў. Недарэмна ёсць такое меркаванне ці вясёлая хітрасць: каб даведацца, хто сярод каўказцаў азербайджанец, трэба даць заданне навабранцам напісаць верш. Азербайджанцы ўсе ўмеюць пісаць вершы і яшчэ болей разумеюць паэзію. Яны суддзі і самыя добразычлівыя, і самыя суровыя.

Агонь думкі, агонь адкрыццяў. Толькі думка, акрыленая паэтычнай празарлівасцю, магла адлюстраваць у азербайджанскім нацыяналытым арнаменце будову крышталю! Ад крышталыіасці натуры, ад крыштальнасці характару народнага крышталь у арнаменце.

Да агню Азербайджана вялі караванныя шляхі сівых вякоў. Да агню Азербайджана цягнуліся дапытлівыя сэрцы.

Ясенінскія «Персідскія матывы» хрэстаматыйна вядомыя ўсім аматарам паэзіі. I хоць Сяргей Аляксандравіч у некалькіх сваіх кароткіх аўтабіяграфіях у ліку замежных краін, якія наведаў ён, падкрэслена называе Персію, гэтая экзатычная краіна знаходзіцца ў Азербайджане. У былым асабняку багатага нафтапрамыслоўца П. I. Чагін імітаваў свайму любімаму паэту Персію. Цяпер у Мардакянах адкрыты філіял музея Сяргея Ясеніна. Яны на сумнай хвалі перагукаюцца, два ясенінскія вершы: «Бывай, Баку!» і «Да спаткання, дружа, да спаткання». Музей асвечаны тым настроем, калі самі шапталіся радкі для чароўнай бакінкі: «Шаганэ ты мая, Шаганэ». I не памузейнаму гучаць на стэндзе словы пра вялікага сына Расіі «адзін з самых шчырых паэтаў свету»—словы Назыма Хікмета. Свае першыя крокі на вольнай савецкай зямлі выгнаннік з Турцыі зрабіў менавіта ў Азербайджане. Гэтаму краю няўрымслівы турэцкі паэт прысвяціў полымныя радкі. Азербайджан і сёння сярод сваіх дарагіх паэтаў Назыма Хікмета ставіць на першае месца пашаны і любові.

Наш Пімен Панчанка ў суровыя гады Вялікай Айчыннай вайны адкрываў для сябе і для беларускай паэзіі край Нізамі і Фізулі.

Славуты «Іранскі сшытак» гартаўся гарачымі вятрамі Апшэрона. Трывогай граніцы і субтрапічнай сакавітасцю дыхае панчанкаўскі верш «Астара» яшчэ з тых часоў. Былі ў Азербайджане і на ўрачыстых святах юбілеяў, і на сустрэчах па пытаннях канкрэтнай працы ўзаемапавагі, узаемазнаёмства, а значыць, узаемаперакладаў у розныя гады Максім Танк і Васіль Быкаў, Анатоль Вялюгін і Мікола Аўрамчык, Еўдакія Лось і Ніл Гілевіч, Яўгенія Янішчыц і Васіль Зуёнак. Нашыя паэты і празаікі знаёмілі і знаёмяць сваіх чытачоў з творамі азербайджанскіх сяброў, азербайджанскія майстры мастацкага слова перакладаюць беларускую прозу і паэзію. Агонь дружбы, агонь радасці агульнай справы ніколі не пагаспе!

Калі ў цемнаватых лясах каля старажытнага слаўнага Полацка пачынаў расці нафтагігант, каб стаць потым сучасным і светлым горадам Наваполацкам, людзі вогненнай прафесіі — нафтавікі Азербайджана прыехалі ў беларускую старапу. Іхняя дапамога была дарагой і неабходнай. Гэта заслуга і сяброў-азербайджанцаў, што вёсачкі Ахотніца, Слабада, якія спакон веку ведалі хімічны працэс хіба па куродыму газы ў газоўцы, сталі сведкамі і ўдзельнікамі барацьбы за вялікую хімію, каб зрабіцца пасля прыгарадамі і вуліцамі новага горада.

Да агню Азербайджана цягнуліся і прагныя рукі захопнікаў. Але ў сэрцы народа ніколі не гас агонь любові да спаконнага краю, да волі. Як хвалі Каспія змываюць сляды на пяску, народны гнеў змываў з роднай зямлі ўсіх хціўцаў, усіх рабаўнікоў. Шматвяковая гісторыя Азербайджана — сведка мужнай барацьбы за святло праўды, за мову роўнасці. Сялянскае паўстанне 816-838 гадоў пад кіраўніцтвам Бабека супроць арабскіх і мясцовых феадалаў расхістала ўладу Арабскага халіфата. I даўнюю гісторыю маюць сувязі Азербайджапа са славянскім светам, (яшчэ ў IX-X стагоддзях Азербайджан гандляваў з Кіеўскай Руссю), з рускім народам, які быў заўсёды надзённай апорай у барацьбе за лепшую долю. У 1903 годзе ініцыятарамі ўсеагульных стачак на поўдні Расіі выступілі бакінскія рабочыя. I ў 1904 годзе бакінскія рабочыя дамагліся заключэння першага ў Расіі калектыўнага дагавору. 13 лістапада 1917 года ў Азербайджане была абвешчана Савецкая ўлада. За кожнай датай гэтай стаяць і гарт духу, і талент рэвалюцыянераў, памножаныя на вернасць вячыстай мэце, на самаахвярнасць.

На адной з прыгажэйшых плошчаў Баку велічны і ўзнёслы помнік 26 бакінскім камісарам. З балюча-белага мармуру праступаюць не пакутніцкія, а нязломныя абліччы і постаці, нібы выходзяць з жахлівага савану пяскоў Закаспія, нібы з вечнасці выступаюць. Б'ецца незаціханае полымя Вечнага агню, агню павагі і ўдзячнасці нашчадкаў.

Адразу з вакзала вядуць праз увесь горад дзве цэнтральныя вуліцы. Гэта вуліцы нашых землякоў, ураджэнцаў Беларусі — Я. Д. Зевіна і М. В. Басіна, двух бакінскіх камісараў.

Русыя вербы Беларусі хораша адцянялі і мякка падкрэслівалі задзірыста-чорныя чупрыны азербайджанцаў у лірычныя вечары, калі неба было шчодра вышыта зорамі. Схіляліся сёстрамі міласэрнымі над параненымі бакінцамі і кіравабадцамі, калі неба было прастрэлена «трасіркамі». I цяпер штовясны шумяць над магіламі герояў неадасланымі лістамі і штозімы дрыжаць несуцешнымі ўдовамі і вернымі нарачонкамі. Вызваляючы Беларусь ад фашыстоўскай нечысці, высокае званне Героя Савецкага Саюза здабылі ў баях смелыя сыны Азербайджана і не ўсе дайшлі да жаданага Дня Перамогі.

Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (цяпер імя Петруся Броўкі) выдала кнігу «Навечна ў сэрцы народным» — гэта своеасаблівая Энцыклапедыя мужнасці і адданасці, Энцыклапедыя нашай еднасці і непарушнасці, правераных у агні баёў. У кнізе змешчаны біяграфіі Герояў Савецкага Саюза і прадстаўнікоў народаў СССР і замежных краін, якія атрымалі найвышэйшае званне Краіны Саветаў за вызваленне Беларусі ад фашыстоўскай погані. З фатаграфіі глядзіць хударлявы юнак. Чытаем: «Камандзір стралковага ўзвода лейтэнант Д. М. Ахмедаў вызначыўся пры вызваленні Палескай вобласці. 24.06.1944 г. першы павёў узвод у атаку на штурм асабліва ўмацаванай абароны праціўніка ля вёскі Пружынішча Парыцкага раёна. У гэтым баі Д. М. Ахмедаў знішчыў каля 10 гітлераўцаў. 25.06.1944 года ўзвод пад яго камандаваннем першы фарсіраваў раку Трэмля і, стоячы да пояса ў вадзе, 10 гадзін утрымліваў пераправу да падыходу іншых падраздзяленняў. 26.06.1944 г. ля вёскі Малынь Парыцкага раёна Д. М. Ахмедаў быў цяжка паранены. Загінуў 6.10.1944 г. у баях за вызваленне Польшчы».

Вядомы і надзвычай любімы ў народзе празаік Сабір Ахмедаў напісаў дакументальную аповесць «Джаміль». Замест прысвячэння кароткае і ўражлівае: «Памяці брата». Лісты Джаміля з вогненных дарог да маці, да родных, характарыстыкі і ўзнагародныя лісты, лісты аднапалчан, піянераў-следапытаў аб'яднаны смуткам і пашанай, захапленнем і незваротнасцю страты. Словы жальбы звычайна дакладныя і суровыя. «Гераічны пачатак, які заўсёды жыў у ягоным сэрцы і які ў адпаведнасці з жорсткімі патрабаваннямі вайны выліўся ў подзвіг, прынёс яму перамогу. Перамогу пасля смерці»,— заканчвае аповесць пра брата Сабір Ахмедаў. Дарэчы, гэта аповесць у перакладзе былога партызана і франтавіка Уладзіміра Шахаўца будзе друкавацца ў першым нумары штогадовіка «Братэрства», нумары, прысвечаным 60-годдзю ўтварэння Савецкага Саюза. Братэрства народаў нашых вытрымала ўсе выпрабаванні! Вечназялёнае яно, як дрэва жыцця.

Помніцца мне з маладым і ўчэпістым позіркам Аслан Везіраў, які вызваляў Мінск, а цяпер у Баку ўзначальвае паляўнічую гаспадарку рэспублікі. Далікатна, але цвёрда робіць ён заўвагу гаспадарніку — вецер адагнаў, разагнуў галінкі вінаграду, сам акуратна папраўляе зялёную пагонь. Тэлеаператар просіць яшчэ раз паправіць вінаград — падабаліся рух, жэст, памкненне. I пальцы славутага воіна натуральна, з ласкай бяруць галінку, гэта пальцы земляроба, вінаградара. Справа родная і знаёмая. Гэта не для кадра, гэта для душы. I павесялелы ад успамінаў Герой Савецкага Саюза кажа: «Мой любімы народ — беларусы. У мяне было 15 тысяч воінаў, з іх — 5 тысяч беларусаў. Я ведаю, як ваююць яны! Калі чую слова — беларусы, маё сэрца вырастае ў тры разы...» «Овчулар еви» («Паляўнічы дом»), дзе гаспадарыць Аслан Везіраў, мае унікальны музей, у якім усё багацце жывой прыроды Азербайджана. Усе птушкі (галасы іх гучаць), звяры, дрэвы. А некаторыя птушкі і дрэвы, якіх няма на радзіме героя,— яны з Беларусі, другой радзімы, якая прызнае яго за сына. Таму з такім хваляваннем і гонарам паказваў Аслан Везіраў здымкі з урачыстых дат і сустрэч у Беларусі.

Алі Векіл — паэт пасляваеннага пакалення, перакананы інтэрнацыяналіст, у гонар 60-гадовага юбілею СССР напісаў кнігу вершаў, у якіх уславіў пятнаццаць рэспублік-сясцёр. Неаднаразова быў ён у Беларусі, і вынікам рабочых, творчых пачасцін загучалі вершы пра крэпасць-герой Брэст, пра Курган Славы, пра Мінск, радкі прызнання Янку Купалу, Якубу Коласу, Петрусю Броўку. Уразіў Алі Векіла Беларускі музей Вялікай Айчыннай вайны, які паэт назваў музеем славы:

Герояў Савецкага Саюза, што вызвалялі Беларусь, і славутых землякоў, родных нашай рэспубліцы, паэт называе па імю кожнага. Гэта традыцыя і Усходу, і Каўказа, гэта, дарэчы, і нашая беларуская традыцыя — ведаць імя сябра, дарагога чалавека, члена сям'і. Бо імя, а тым болей добрае, нялёгка заслужыць. Прозвішча ідзе ад пашпарта, яно мае афіцыйна-казённае адценне. У канцы верша пад зноскай пералічаны: Адзіл Гулуеў, Джаміль Ахмедаў, Аслан Везіраў, Мехці Гусейнзадэ. Гэта ўжо афіцыйна, дакументальна вывераныя даведкі.

Піянеры са Стоўбцаў дапамаглі Вілаету Рустамзадэ знайсці месца, дзе загінуў ягоны брат. Паэт прыехаў у Беларусь, адшукаў нават людзей, якія помнілі маладога воіна з Азербайджана. I кожны раз, калі Вілает успамінае Стаўбцоўшчыну, наноў перажывае хвіліны пакуты, роспачы, спагады. На беларускай зямлі, палітай крывёй брата, пачала гучаць паэма «Чацвёртая бяроза». Не змогшы ўтрымаць слязінкі, чытаў паэт маналог старой Анісі (гэта пра ліпень 1944 года):

З вялікай павагай успамінае Вілает Рустамзадэ пра свае сустрэчы з П. М. Машэравым, з Петрусём Броўкам — людзьмі, якія былі жывым увасабленнем мужнасці і таленавітасці беларускага народа — партызана, творцы.

Азербайджан і Беларусь. Агонь памяці з гадоў ліхалецця аб'ядноўвае нашыя краі, нашыя думкі, нашыя справы.

Фікрэт Садыг. Ён на дзесяць гадоў маладзей ад Краіны Саветаў. Пасля вайны служыў у Беларусі, таму так запалі ў сэрца яму і песня беларуская, і слова нашае, таму і гора зямлі беларускай ягоным стала. Адзін з першых ён напісаў верш пра Хатынь. I жалобны водгул званоў памяці чуецца ў пранікнёнай паэме «Трынаццаць свечак», якая праз гады гневам і верай перагукаецца нейкім чынам са славутай ясенінскай паэмай пра 26 бакінскіх камісараў. Рускі паэт пісаў пра блізкую для яго азербайджанскую зямлю, пра няскораных і непахісных ленінцаў, азербайджанскі паэт усхваляваную споведзь выказаў «У суцяшэнне Івану Рыгоравічу Новікаву, пісьменніку-пабраціму, ветэрану-салдату. Памяці Паўла Рыгоравіча Новікава, які паў смерцю харобрых у баях за вызваленне Венгрыі».

Звяртаючыся да Івана Новікава, які ў гады Вялікай Айчынпай вайпы нёс вызваленне і святло праўды нашай народам Еўропы і ў мірны час зброяй публіцыстычнага слова абараняе добрае імя савецкіх людзей, добрас імя роднага Мінска, Фікрэт піша:

Фікрэт Садыг. Імя і прозвішча даўняга і шчырага сябра Беларусі самі па сабе гучаць радкамі паэзіі. Садыг у перакладзе азначае — верны, адданы, нязменны; Фікрэт — думны, той, хто думае, мысліць. Продкі Фікрэта ўмелі даваць імя, чаго не скажаш пра сучасных турботнікаў горада. Наколькі ўзнёсла гучыць імя паэта, настолькі прызямляе ўсю ўзнёсласць адрас, дзе жыве муза ягоная: 8-мы мікрараён, 22-я Нагорная вуліца. Ці не ад гэтых сумных лічбаў і ўзнікла ў Фікрэта аднойчы нечаканая просьба. На радзіме паэта, а Фікрэт, дарэчы, зямляк вялікага Сабіра, быў вечар паэзіі, было пасля і застолле. I ў самы разгар бяседы Фікрэт папрасіў сакратара райкома: хачу ў лесе (гэта каля славутай Шамахі) пакрычаць, бо ў горадзе цесна і нельга. Тады ўважылі просьбу госця і псранеслі частаванне ў лес. I крычаў Фікрэт, гукаў голас маленства свайго. Успамінае:

— Такая акустыка. Голас назад вяртаецца.

У даволі вялікай для нашай малой, але цеснаватай для азербайджанскай сям'і кватэры Фікрэта ўсё запоўнена ягонымі жартамі, досціпамі, кнігамі і сувенірамі з вандроўніцкіх дарог. На стале дыміцца далма (па дарозе дахаты Фікрэт абабегаў некалькі крам і рынкаў, каб купіць неабходны для далмы катык — кіслае малако). У лісце вінаграда закручваецца мяса — нешта накшталт нашых калдуноў. Фікрэт тлумачыць: «У ліст вінаграду замуроўваем мяса ці якую начынку». Слова «замуроўваць» аднолькава гучыць па-азербайджанску, як і па-беларуску.

Дыміцца далма. Гаспадар успамінае, як хораша было на святкавашіі 90-годдзя Янкі Купалы. У лесе пад Вязынкай ад праліўнога дажджу ратаваў празрысты сінтэтычны тэпт. Старэйшына групы (а павага да старэйшага ў Азербайджане традыцыйная) сказаў не захапляцца «Белавежскай». Тады Фікрэт пракруціў штопарам дзірачку ў лёгкай страсе і падставіў свой кілішак. Старэйшына запытаўся, для чаго ён робіць гэта. Фікрэт адказаў: раз нельга «Белавежскую» — буду піць беларускі дождж. А на зямлі паэта і дождж хмельны...

П'ём чай, бо заўтра гаспадару 50 гадоў. Трэба сілы берагчы. Дзеці недзе бегаюць. У Фікрэта Садыга трое сыноў. Імёны ва ўсіх непаўторныя і запамінальныя. Ількін — першынец, Архан — харобры хан, Джунель — рукі сонца. Заплаканую ўцягнула мама ў хату, каб пакарміць, дачушку Айсель. Упіраецца, ірвецца на вуліцу. Там бакігіская вясна. Айсель — тая, што тварам паўтарыла поўню, паток поўні,— піша на паперы, пыхкаючы, як ад цяжкой працы, і пасля мне ў блакнот самае дарагое слова «АНА». Гэта мама. Па просьбе бацькі выводзіць і «АТА» — тата. Пасля першага слова лягчэй і другое накрэсліць, дзве літары знаёмыя, а «Т», задумаўшыся, можна вывесці.

Як сапраўдны майстра, Фікрэт Садыг сурова патрабавальны да слова, якое ён чуе, адчувае, якос слухаецца знаўцу. Гэта Фікрэт у паездцьг па Сібіры на імправізаваным конкурсе выйграў прыз — армянскі каньяк з рук Сільвы Капуцікян, бо назваў Енісей доўгім морам. Да першага дарослага юбілею ў Фікрэта выходзіў невялікі адпатомнік. Аўтар, ён жа і гобіляр, тлумачьгў з прывычнай хітрынкай: цесната (між двух камянёў) і змяю прымушае сціснуцца і выцягнуцца. I Фікрэт зрабіў зборнік з сямі раздзелаў (лічба «сем» магічпая спрадвеку на Усходзе), як з сямі колераў складаецца вясёлка. Кожны раздзел назваў адным словам: Очаг (ачаг), Торпаг (зямля), Инсан (чалавек), Лала (калыханка), Дэннз (мора), Ишыг (святло), Нагыл (казка). Стварыў сваю рукатворную вясёлку. Сядзім. Над галавой тупат маленькіх ног — і ў суседа, што над Фікрэтам, шмат дзяцей — добрая традыцыя!

Калі назаўтра натрапіў я на юбілей Фікрэта Садыга, пераканаўся, што і дасціпнасць ягоная, і сціпласць, і шчырасць, і шырыня натуры ад народа, ад пявучай гулкай зямлі Азербайджана. I сядзеў юбіляр з краю стала — грэўся каля агульнай радасці, а ў цэнтры ўладарыў тамада. I жадалі яму вершаў, здароўя, і жадалі, каб быў сам-насам са сваім сусветам, з падумкамі сваімі, але не самотны. I апошні тост быў дадзены настаўніку Фікрэта як аксакалу. I гучалі народныя песні.

На агні замешана і азербайджанская песня. Калі ты першы раз трапіш у Азербайджан, цябе спачатку аглушыць песня. Пачне здавацца, што ўсе толькі тое і робяць, што качаюць у горле гарачыя гукі тэмпераментных мелодый. Кожньг раз пераконваўся я, што асабліва народную песню, як мову, як паэзію, трэба слухаць на радзіме яе, на той зямлі, на глебе той, адкуль сілу сваю ўзялі карані роднай песні, мовы, паэзіі. Слухаць на вуліцы, у застоллі, у гарах і нават не на сцэне. I калі, напрыклад, у заснежанай Ушаччыпе па радыё гучыць гарачая паўднёвая песня, яна хутчэй успрымаецца як экзотыка, а не як голас душы народа. Таму я заклікаю слухаць азербайджанскія песні і ехаць на іх сталае месцажыхарства. Там яны найболын адкрыюцца. I, паддаўшыся спакусе статыстыкі, можна смела сказаць: па колькасці песень і спевакоў на душу насельніцтва Азербайджан займае адно з першых месц у агулыіым хоры нашай спеўнай краіны.

Спяваюць на рынку — і ты па песні можаш пазнаць, адкуль чалавек, чым край ягоны славіцца. Спяваюць у маленькай віннай краме, дзе над прылаўкам лаканічны заклік: «Без справы не стой!» — зразумела і маладасведчанаму, што напітак тут і моцны, і вясёлы, вып'еш такі — палагаднееш. Спяваюць у ліфце самай мадэрновай гасцініцы — як нумары ёсць, засяляйся без разваг, не засумуеш!

Са школыіых гадоў гучыць для мяне голас Рашыда Бейбутава як песневы сказ пра краіну, што багатая на нафту. I гга Днях савецкай паэзіі ў Азербацджане ў 1975 годзе зноў здзівіў мяне Рашыд Бейбутаў — на сцэну выйшаў падцягнуты, на звыштоўстых падэшвах спявак па-ранейшаму з маладым голасам. А ўслед за ім выступалі зусім маленькія спевакі з далёкіх горных паселішчаў. Картовыя гарнітурчыкі, дбайна адпрасаваныя мамамі, за дарогу пакамячыліся, на чаравіках учэпістая гразь горных дарог. Перапалоханыя ад стольківокай аўдыторыі і святла позіркі. А галасы настолькі чыстыя, настолькі шчырыя, нібыта ўзялі іх юныя спевакі ў грымлівых рэчак, пудлівых рэхаў, рахманых грымотаў. У саліста, здаецца, песня галаву пахіствае — над прорвай прыціхлай шматтысячнай залы трымаецца горны жаўранак на канаце — промні роднай мелодыі...

У гэтай жа зале на ўрачыстым адкрыцці Дзён паэзіі старэйшына савецкай паэзіі, народны паэт Азербайджаыа Мікалай Ціханаў і чытаў новыя вершы пра Храм Вогнепаклоннікаў, пра бакінскага хлопчыка. Рускі савецкі паэт атрымаў высокае ганаровае званне за заслугі перад азербайджанскай літаратурай, за прапаганду лепшых здабыткаў яе, за пераклады.

Інтэрнацыянальны характар Баку фарміраваўся ў барацьбе за родную культуру, за родную мову супроць атулыіых ворагаў усіх народаў, супроць прыгнятальнікаў і эксплуататараў. Баку горад шматмоўны, шматнацыянальны. Азербайджанцы і рускія, армяне і грузіны, украінцы і беларусы — усіх іх аб'ядноўвае і родніць імя Уладзіміра Ільіча Леніна, запаветы правадыра пралетарыяту. Назвы вуліц, плошчаў гавораць пра дух патрыятызму, дух еднасці, роўнасці. Музей У. I. Леніна. Палац імя У. I. Леніна. Музей дружбы народаў. Станцыя метро «Аўрора». Гасцініца «Масква». Сярод іх нармальна адчуваюць сябе плошча Нізамі, комплекс палаца Шырваншахаў, сад імя Самеда Вургуна.

Азербайджанскі паэт Алі Векіл, пра якога ўжо гаворка была, працуе ў рэдакцыі часопіса на армянскай мове, сам ён свабодна размаўляе на мове сваіх суседзяў, спявае армянскія народныя песні.

I неяк інтуітыўна склалася нашая невялікая інтэрнацыянальная група ад Беларускага тэлебачання вясной мінулага года, калі рабілі мы перадачу пра сувязі Азербайджана і Беларусі для беларускага тэлегледача. Рэжысёр Вячаслаў Акімушкін — далёкая радня Сяргею Ясеніну па бацькавай лініі — свой род вядзе з Разаншчыны. Аператар Уладзімір Пранько нарадзіўся ў Аргенціне, а карані бацькоў ягоных ля Нясвіжа. Рэм Нікіфаровіч — вядомы і актыўны перакладчык балгарскай літаратуры, карэнны мінчанін. I ніколі не забудзецца распавяданне Уладзіміра Пранько ў Баку пра цётку сваю, якая праз сорак гадоў прыехала на родную зямлю з Буэнас-Айрэса і на чысцейшай беларускай мове гаварыла з землякамі, са сваякамі сваімі. Сорак гадоў сніўся ёй адзін і той жа сон, што ідзе яна вуліцай на выган, дзе з сяброўкай Нінай кароў пасвілі разам, але на паваротцы чамусьці нехта перашкаджаў і сон абрываўся. I трзба ж было здарыцца такому, што, калі ўехала яна ў родную вёску, насустрач ішла сяброўка Ніна. Пазналі адна адну. Пазнала жыхарка Буэнас-Айрэса і паваротку на выган і нецярпліва папрасіла запыніць машыну. I ў Маскве (гаварыла толькі па-беларуску) у радні сваёй паднесла жанчына з Беларусі хлеб да губ і, задыхнуўшыся духмянасцю роднага хлеба, сказала: «Пазнаю пах!»

Пах роднага хлеба, пах чурэка хмеліць раніцай горад Баку, перабіваючы пах нафты, а нафтай тут пахне і вецер, і марскі прыліў, і песня нават. А свежы чурэк купляе Баку для абавязковага ранішняга хаша. Хаш (нагадвае нашу гарачую квашаніну), па перакананні азербайджанцаў, дае зарад бадзёрасці, энергіі на цэлы дзень.

Гарады Азербайджана ад самых старажытных да маладых нейкія хатнія, калі можпа сказаць так, яны, і заасфальтаваныя, забрукаваныя, апраненыя ў граніт, дужа блізкія да зямлі, да вясковага жыцця. Няма такой падкрэслена еўрапейскай чапурыстасці. На праспекце Нарымана Нарыманава — адным з самых доўгіх шляхоў Баку — можна спакойна ўбачыць, як у еўрапейскім гарнітуры малады мужчына, нібы наш адстаўнік прагульвае пародзістага сабаку, вядзе на вяроўцы барана і весела гарлае песню — рухаецца ў госці. Аксакал выходзіць з таксі, валачэ за пакручастыя рогі ўпірлівы будучы шашлык. Уладзімір Пранько ловіць момант. Пахаджане, народ цікаўны і кемлівы, услых ухваляюць добры кадр.

Усе шыльды ў множным ліку рыфмуюцца ў адну зацягнутую бытаапісальніцкую паэму: «Кітаблары» (кнігі), «Сулары» (воды). I на працягу дня ўсе песні зліваюцца ў адну доўгую, але не нудную, не аднастайную. Азербайджанцы вельмі адчуваюць рытм, ягонае перападзістае дыханне, ягоную нязбітасць. На жаль, калі спытаць у нас, хто самы выразны сучасны беларускі кампазітар, доўга будзем думаць і адказваць няўпэўнена-блытана. Азербайджанцу варта назваць толькі аднаго Кара-Караева, і ў ліобым кутку нашай краіны ўсе пацвердзяць, што імя гэтае знаёмае. Кампазітараў і шмат, і розных.

Таксама і спевакоў. А Муслім Магамаеў, напрыклад, можа лісты з Масквы прыхільнікам свайго талепту пісаць і па такім адрасе: «Баку, вуліца Магамаева...» Вуліца ў гонар вядомага нацыянальнага кампазітара, дзеда спевака. А як сардэчна сустракалі ўнука слухачы на Нафтавых Камянях!

Смелая думка і па дне марскім знайшла «цудадзейную гарачую вадкасць», як называў нафту географ старажытнасці Страбон.

Горад на палях у адкрытым моры. Ён некалі сам прадыктаваў радкі Еўдакіі Лось, каб загучаць у Беларусі задушэўным, поўным захаплення вершам. Дамы, кіёскі, неонавыя рэкламы, жывыя кветкі пад вокнамі. А вакол хвалі, што спачатку гразіліся змыць усё, утаймавана падхвальваюць стомленым шэптам немарское дзіва. Як пашанцуе на ўлоў і ў кпіжным моры, у кнігарні можна набыць апошнія навінкі са штэмпелем «Нафтавыя Камяні». Васіль Зуёнак адшукаў быў кнігу Марыэты Шагінян і атрымаў у моры аўтограф. Мне не ўдалося тады дастаць кнігі Валянціна Катаева для аўтографа.

Набор паштовак «Нафтавыя Камяні» для Уладзіміра Караткевіча перадаў ягоны цёзка па прозвішчу Леў Аляксандравіч Караткевіч, работнік парткома, зазначыўшы, што кнігі Уладзіміра на моры, як і на сушы, немагчыма здабыць.

Яно прыемна, што беларускую кнігу ведаюць у Азербайджане, цэняць па заслугах.

Сіявуш Мамедзадэ, перакладчык, крытык, даследчык і тэарэтык мастацкага перакладу, даўно сочыць за нашай прозай і паэзіяй. Неаднаразова быў у Мінску на пленумах і з'ездах Саюза пісьменнікаў Беларусі. I па-шчасліваму падзяліўся радасцю: у нашай цэнтральнай кнігарні яму з-пад прылаўка далі двухтомнік Васіля Быкава на беларускай мове (як славіст, ён нядрэнна ведае беларускую мову), бо растлумачыў дзяўчатам, адкуль ён, для чаго яму кнігі выдатнейшага празаіка сучаснасці! Сіявуш мае канкрэтпы памер перакласці на азербайджанскую мову «Варшаўскі шлях» Аркадзя Куляшова.

У леташнюю вясну, у мой чарговы прыезд у Азербайджан, Сіявуш завёў мяне не ў адну чайхану, пакуль нарэшце не заварылі нам чай травой горпай курапаткі. Сябру хацелася, каб я адчуў пахі маёй Ушаччыны, успомніў чабор. У чайхане быў разліты вясновы водар. Цвіў пшат. Дробны лістамі накшталт лазы, высокі кустамі. Цвет светла-жаўтлявы. Няйначай дробныя пчолкі селі спачыць на галінкі. А з чайніка ў піялы ліўся чай майго маленства.

Наведаў я і сваю даўнюю сімпатыю — Дзявочую вежу, прыгажуню XII стагоддзя. Шыльда папярэджвае, што ахоўваецца знаёмая мая як помнік культуры. Нават інвентарны нумар 5 мае — каб не збегла куды, маладыя вякі згадаўшы! Цераз вуліцу — Каспій, да гэтых дзён раўнуе, пеніцца, юшыцца.

А ў знаёмай чайхане, ці не з часоў маіх першых прыездаў, чайнік. Накрыўка прывязана нітачкай, як збродлівая каза. Адбітае горлачка надточана белай бляхай, як рына вададайная. У зялёную райскую засень злятаюцца вераб'і — сюды хімія яшчэ не дапяла. Малады галубок ходзіць, выглядае, чым нявінна абнашчыцца.

На ўзбярэжжы старая з унучкай. Разразае гранат. Цвёрда вымаўляючы «ч», кліча вераб'ёў: «Горобчики, горобчики, идите сюда к Даше!» Відаць, з Украіны даўно, а слова маленства свайго перадае малой.

Цвітуць ружы. Цягнуцца, на блакіт гледзячы, таполі. Уздрыгваюць зялёныя сонцы маленькіх пальмаў. I раптам — дзятлінка. Нібы здалёку прыйшла расчуліць.

Агонь бунтоўнага слова падтрымліваецца ў Азербайджане праз усе вякі. Натхнёная постаць выдатнейшага паэта Самеда Вургуна знаёмая кожнаму бакінцу. А паколькі сад, які носіць імя паэта, блізка ля вакзала, наскрозь пракрычанага паравознымі гудкамі, то Самед Вургун як бы благаслаўляе кожнага прыезджага пазнаёміцца з Баку, зразумець край паэзіі і песні. Бронзавая постаць паэта бачылася нам з нумара гатэля, дзе сабралася ўся нашая тэлегрупа і дзе былі з намі Сабір Ахмедаў, Вілает Рустамзадэ, Фікрэт Садыг, Алі Векіл. Гучалі вершы Самеда Вургуна па-азербайджанску і ў перакладзе Канстанціна Сіманава. Малодшыя таварышы ўспаміналі пра сустрэчы, пра цікавыя выпадкі. Дасціпны і заўсёды нечаканы майстар здзіўляў. Так, аднойчы ў Шатландыі адрэкамендавалі яго як прадстаўніка слабаразвітай краіны. Самед Вургун тут жа знайшоў сябе:

— Я вам прачьгтаю Бёрнса на мове Фізулі.

I загучала азербайджанская чаканная і меладычная мова. (Да гэтага часу даследчыкі не знайшлі ў архівах паэта перакладаў з Бёрнса, але гэта ўжо іте мае значэння.) I ў мемарыялытай кватэры Самеда Вургуна прыемна бачыць кнігі з аўтографамі Якуба Коласа і Петруся Броўкі. Агонь паэзіі яднае, гуртуе І гартуе. Фікрэт Гаджа прасіў пачытаць яму па-беларуску Пімена Панчанку, паэта, блізкага яму па тэмпераменту, паэта раптоўнавіртуознага, агністага і глыбока нацыянальнага.

Фікрэт Гаджа прывозіў сваіх дзяцей у Беларусь, каб ад Вечнага агню Брэсцкай крэпасці, ад жалобнага полымя Хатыні перанялі яны агонь веры і мужнасці.

А пакуль спакойныя землякі мае наважваліся на рашучы крок, задзірысты і няўседлівы Акрам Айліслі (ягоная паэтычная натура не перашкаджае яму пісаць важкія раманы) узяў сабе ў жонкі мінчанку. I потым сябры жартавалі, што доўга не разумелі, на якой мове гавораць Акрамавы дзеці, пакуль не высветлілі — на беларускай!

Што ж, няхай у шматгалосым на мовы і нацыі Баку растуць шчаслівымі і парасткі Мінска!

А леташняй восенню ў размове з намеспікам старшыні Ушацкага райвыканкома даведаўся, што родны раён мой нават перавыканаў пастаўкі бульбы ў самыя далёкія краі нашага Саюза. У Азербайджан паехала 920 тон ушацкай сопкай бульбы. Няхай яна трапіць на стол да сяброў маіх. Няхай і Акрамавы дзеці, як у гасцях у мінскай бабулі, пагрэюць далоні гарачай ушацкай бульбай!

Пасля кожных адведзін Азербайджана думаў, што больш зведаў край гэты. А зараз стаў прыкідваць усё ў памяці і зразумеў, што толькі пачынаецца знаёмства з ім, краем вечных агнёў, што, як нашчадка паганцаў, цягне мяне да зыркага полымя. Гавораць звычайна пра самых дарагіх людзей — браты па крыві, пра азербайджанцаў трэба казаць браты па агню! Быў і ёсць наш агульны агонь паэзіі, песні!

Салдацкія і партызанскія агні, агні памяці не гаснуць!

Аэрабусел набірае вышыню, каб перанесці з пагасцін дадому.

А мне, ушацкаму мальцу, нафтавыя вышкі бачацца друкамі, на якіх прасыхае прапахлы нафтаю вецер Баку. Так на Ушаччыне некалі сушыліся снапы ўтуманелай восенню...

Азербайджан. Імя гэтае гучыць у сэрцы горача і ўрачыста.

1982