Парастак радка, галінка верша

Падаюць сняжынкі...

Нечакана ранні снег. Белыя мухі лётаюць над нашым асноўным кармільцам — гародам, дзе ацалелі ад вайны, крышку падзічэўшы, тры яблыні ды самапаснае кустоўе чорных парэчак, чыё лісце разам з лісцем вішанніку кладуць у малады расол, каб агурочкі былі цвярдыя і да налецця захаваліся. А колькі трэба солі, заўсёды паказвае яйка: яго кладуць у расол, усплыве — норма.

Нясмела, нават неяк сарамліва, як бы просячы прабачзння за свой няпрошаны прылёт, круціцца снег, дзіўнавата падсвечваючы яшчэ там-сям зелянявае лісце вішанніку.

Толькі нядаўна казалі ў неба журавам: «Пуцём-дарожкай», толькі выкапалі бульбу. Мама шчасліва падлічыла, што на зіму хопіць, дацягнем да навіны. А тут на табе — снег. Бульбу трэба хутчэй у яму, каб зімой вартаваць ад марозу, які робіць падкопы. Вядром, кошыкам нашу, як мне здаецца, вялікія бульбіны, а іх на дне ямы парадкуе мама. А з хатняга задання ў галаве гучыць:

Сам ужо нешта пііпу, пераважна для сябе ці ў школытую сатырычную газету, крытыкую ў іншых свае ж недахопы, але ўсё законна, бо я абавязаны, назначаны, а значыць, мне дазволена. Падаюць сняжынкі. Ну, як і ў пас, як на наш гарод. Бялюткі — таксама і ў нас кажуць, толькі бялюткія. Вішні расчасалі косы, няхай шоўкавыя, зразумела. I ў нашую шыбіну глядзяцца маладзенькія вішанькі. А калі паліцца печ, то ў шыбіне гарыць і агонь, і гарыць не згарае лісце вішанніку. Цяжэй з дыяментамі. З кніг, асабліва не густа іх, прыгодніцкіх, ведаю шмат пра якія каштоўнасці. Але няхай раса гарыць як дыямент. Такіх дыяментаў хапае на ўсю Ушаччыну.

Мякка, з ледзьве чутным звонам аддаюцца ў душы радкі:

Снег першы як выпаў нечакана, так і растаў нечакана. Бульба ў яме. Сам я, перапэцканы, перамазаны, сціраю разам з потам былыя «бялюткі», што сталі звычайнай вадой, яшчэ цёплейшай ад поту...

А калі бываў я на Ваўчэнскім возеры, якому не дае драмаць, і зімой не замярзаючы, рачулка Крывуха, дык самі ўсплывалі з тады яшчэ неглыбокай памяці словы:

Вядома, чоўна свайго не мелі мы ў сваёй натуральнай гаспадарцы, бо ўдаве маці толькі чоўна не хапала. Ды гледзячы на човен дзядзькі Селівея, заядлага рыбака на ўсю нашую азёрную старану, уяўляў я ў думках, што паэт пісаў якраз пра ягоны човен.

Студэнтам ехаў дамоў у дрогкім аўтобусе па маршруту «Мінск — Полацк»:

З родных была адна маці, тады яшчэ багата было блізкіх, якія з гадамі засталіся дарагія ўспамінамі. «Мярэжы», «дасэні», «альвасы», «бомы» (у нас яны зваліся шаргункамі) стваралі нейкую таемнасць, узрушанасць, незразумелую паразумеласць вачэй і душы. Ішлі гады, былі розныя прачытанні паэзіі «Маладняка» і самага яркага прадстаўніка яго — Паўлюка Труса. Крытыка знаходзіла і пераймальнасць, і квяцістасць, і кволасць, але паэзія Паўлюка Труса кранае нас і цяпер. Шмат ад Пушкіна, ад Шаўчэнкі, ад Ясеніна, нават ад Нікіціна. Гэта хутчэй за ўсё творчыя пераклады, вольныя пераклады, варыяцыі на тэму класікаў славянскай паэзіі. Было жаданне стварыць рамантычны стыль, вытанчыць былую «мужыцкую» мову няхай сабе рознымі «крозамі», «веаргінямі», але яны стаялі разам з такімі спадчынна беларускімі словамі, як «сталыііца», «плойка лёну». Пра зіму пісаў, амаль цалкам ішоў за Максімам Багдановічам — «Як здані белыя бярозы», і праз колькі радкоў сваё:

Зіма!.. Зіма!.. У палёх туманы...

Нэрвова плачуць палазы.

Наўмысна цытую з экземпляра, з паасобніка, як казалі тады, Збору твораў Паўлюка Труса ў адным томе, дзе тытул пададзены па-англійску, з выдання Акадэміі навук Беларусі 1934 года ў Мінску. Гэтае «нэрвова»! дас падсвстку пошуку слова, асвойчванню іншамоўнага на свой, беларускі лад.

Бурапена з гадамі сышла, але затое застаўся час, адбіты ў квяцістых і часта ў дужа канкрэтных, вывераных радках. Гэта як з малаком пена сыдзе з сырадою, а малако застаецца малаком. Цікава, калі ўжо браць наш час, што з парашку сырадою ііс будзе. Сырадой толькі натуральны бывае.

Паўлюк Трус імкнуўся ўвесь час «пазнаць адвечнасць у красе». I казаў, што пазнае толькі той,

Паўлюк Трус распяў на крыжы эпохі свой юначы голас, і эпоха зберагла гэты голас. Як класічны паэт Паўлюк Трус застаўся навечна малады гадамі, малады парываннямі душы, малады пошукамі ранішняга слова. Кожнай новай змене сваіх чытачоў ён аднагодак, аднадумца ў сваіх маладых прызнаннях. Па гранічнай шчырасці і адкрытасці ён дужа блізкі найшчыраму паэту рускага слова Сяргею Ясеніну. Абодва маладыя прыйшлі, маладыя пайшлі і маладыя засталіся! Гэта Паўлюк Трус па-беларуску прачытаў верш Сяргея Ясеніна пра маці, папрасіўшы рана пабудзіць сына. I ўслед за Ясеніным паўнаўладна ўвёў у родную паэзію вобраз маці і ласкавае слова «матуля».

Цяпер магу прызнацца, што некалі слабавата ведаў творчасць Максіма Багдановіча (у адпаведнасці з тагачаснымі школыта-вэнэумаўскімі праграмамі). Пра тое, што Максім Багдановіч хацеў свой зборнік назваць «Маладзік», даведаўся пазней. А першапачаткова ўразілі мяне радкі, словы, дакладней, словаспалучэнне:

Паўлюк Трус ішоў у гэтых радках зноў жа ад Максіма Багдановіча: «Беларусь, твой народ дачакаецца...» А мпе было ўражліва чытаць на слых «новай квадры маладзік». Усе словы я чуў дома. Яны такія ж звыклыя былі мне, як сонца, дождж, вецер, але «новай квадры настаў маладзік» нечым прываблівала, гучала як у кніжках, а значыць, паэтычна, так мне ў гады маладосці здавалася. I калі выдаваў я свой першы зборнік вершаў, дык маладзік, вычытаны ў Паўлюка Труса, сам папрасіўся ў назву, а паколькі ў зборніку была цаліішая нізка, атрымаўся «Маладзік над стэпам»... Помпю, нязвычна гучала для мяне заданне часопіса «Беларусь» прывезці матэрыял у сувязі з 60-годдзем Паўлюка Труса з радзімы паэта. Не хацелася верыць, што старэй я за паэта гадамі, які са сваімі звонкімі песнямі прыйшоў у «залатое ранне» маладой беларускай савецкай паэзіі.

Каму не звінелі ў прасторах бомы, не адцвіталі пялёсткі «нечае тугі»? А туга гэтая была першая, светлая і яшчэ неакрэсленая, а «над водамі пярсцёнкам ўзыходзіў месяц малады...». Лірыка Паўлюка Труса — гэта як бярозавік. Ён хмельны сваёй веснавой маладосцю, ён так і не паспеў выбрадзіцца... З гатовымі фармуліроўкамі ехаў я ў родную вёску паэта, дзе і на самой справе багата бяроз, якія засталіся шумець у нашай паэзіі, дзякуючы земляку. Адразу за вёскай да небасхілу размахнулася поле. Гэта тая «зялёная даліна», дзе раздолле ветрам буйным, маладому голасу. Невялічкая, яшчэ даволі моцная сялянская хата. I пачуўся мне голас паэта:

Крыху воддаль — старая высокая яліна са ссечаным верхам. На яліне буслянка. Добры бусел прылятаў у дом Адама Труса восем разоў і прыносіў спрадвечныя падарункі. Паўлюка ён прынёс у свой пяты прылёт...

гаворыць мне далей голас Паўлюка Труса. Сястра паэта Вера Адамаўна, настаўніца Нізоўскай васьмігодкі, паказвае дарагія рэліквіі. Братавы «сяброўскія білеты» Саюза працаўнікоў народнай асветы БССР (№ 3337), Усесаюзнай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў (Палескае аддзяленне № 16), «Маладняка».

...Невялічкі фанерны чамаданчык, у які можна было ўзяць з сабой з горада некалькі кніжак... Вышываная кашуля-касаваротка.

Мама выткала палатно і пашыла кашулю,— тлумачыць Вера Адамаўна,— а вышывала крыжам па канве студэнтка.

Наогул, класікі нашай літаратуры нараджаліся ў сарочках, а ў свет выходзілі ў даматканых кашулях, пашытых з палатна, з кужалька, які ткалі матулі. Так, напрыклад, Янка Купала (у музеі ў Вязынцы прыгадвала напярэдадні стагоддзя вялікага песняра Беларусі ягоная пляменніца Ядзвіга Юльянаўна Раманоўская) на вядомым цяпер усім сваім першым здымку ў паставе тагачаснага дэндзі — у кашулі, якую сшыла маці Бянігна. Кужаль матуляй вытканы, а манішка і рукаўцы купленыя. Душа гарнулася да кужалю, бо з родных палёў, найроднымі рукамі вытканы і роднымі росамі адбелены...

На кашулі Паўлюка Труса чырвоныя ружы, чорнае лісце. Радасць і жалоба.

З невялікага фотаздымка глядзіць дзядзька Адам, «...выцвілыя вочы, да краю поўныя журбы»,— іх-то сын добра запомніў. Вера Адамаўна паказвае позіркам на маладога хлопца ў даваенным будзёнаўскім шлеме.

— Міша на вайне загінуў. Нас цяпер двое сясцёр засталося. Я ды Марыя яшчэ — у калгасе працуе. А мама наша так і не паспела сфатаграфавацца.

І сёння помню я ўрок арыфметыкі ў Нізоўскай васьмігодцы, на якім мне дазволена было прысутнічаць. На добрай беларускай мове, з уздзенскім акцэнтам гучаў голас настаўніка, які вучыў родную мову ў першую чаргу па Трусу. Калі не ён, малы, дык маці ягоная добра помніла паэта з адкрытым позіркам і даверлівай, разнасцежанай людзям душой...

Зноў асабісгае, зноў згаданае, але нядаўняе. З Анатолем Грачанікавым і Міхасём Стральцовым ездзілі мы ў Гомель на свята вуліцы Петруся Броўкі, без аднаго году аднагодка Паўлюка. Вуліца ў новым мікрараёне. Загалоўкам узнёслай паэмы гучыць імя раёна — Волатава.

Пасля прымаў нас рэктар Гомельскага дзяржаўнага універсітэта, вядомы на ўсю краіну фізік, акадэмік Акадэміі навук Беларусі Б. В. Бокуць.

Гаворку сваю вучоны пачаў з прызнання, што ён родам з Уздзеншчыны, з вёскі Сакольшчына, якая побач з Нізком.

I загучалі зноў трусаўскія радкі:

Барыс Васільевіч расказаў, як вёз ён на родную Уздзеншчыну свайго калегу па навуцы, таксама славутага чалавека, які не быў у мясцінах маленства болын як 40 гадоў. Калі пад'язджалі да Нізка, пачаў Барыс Васільевіч Бокуць чытаць на памяць «Дзесяты падмурак» і нагнаў на вочы зсмляка слёзы радасці і замілаванпя. Сам рэктар, што пазываецца, жыве паэзіяй, хоць па сваёй працы, здавалася б, дужа далёка павінен быў ад яс быць. Выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі ў нядаўнім выданні «Беларуская ССР. Кароткая Энцыклапедыя» так характарызуе напрамак захаплення былога адважнага партызана Б. В. Бокуця: «Распрацаваў метады карэктнага рашэння гранічных задач у электрадынаміцы аптычна актыўных крышталяў і метады вызначэння ўсіх параметраў актыўнасці па вымярэнні палярызацыі адбітага і пранікальнага выпрамянення». У земляка Паўлюка Труса, дэпутата Вярхоўнага Савета БССР, «цвітуць на скронях сцені», а сам ён прыгадвае пра гэта ў Гомелі, дзе, дарэчы, сталела і маладосць паэта.

Выдуманая праблема фізікаў і лірыкаў адпала на практыцы, само жыццё падсмейваецца з яе. Значыць, жыве Паўлюк Трус сваёй паэзіяй, наганяе на вочы пілігрымаў слёзы радасці і смутку. Бо ведае таямніцу чалавечай душы...

Словы свае пра паэзію Паўлюка Труса перапыню вершам, прысвечаным паэту, які называецца «Кашуля Паўлюка Труса».

Гэта адтуль, з Нізка, прывезеныя радкі, з радзімы Паэта:

1984