Парастак радка, галінка верша

Партрэт у верасе пчаліным

Як багаты на баравыя гукі, раскуты на рытм радок, на палове сваёй іптанацыйна перапынены, гучаць два словы — Анатоль Вялюгін.

У словах гэтых — паступ хваль і стогн галубоў, выгін лугавіны і выган ля ўзлеску, выгук волі і стрыманасць болю, раскутасць Яго Шаленства Ціхага акіяна пачуцця, што б'ецца ў строму самоты і суму. I таму так натуралыіа, як роўны роўнаму, гаворыць паэт:

Сапраўды, паэзія прызнанага майстра шуміпь, бушуе, неспакоем бунтоўным ускалыхваючы ўсё новыя песні з віроў і жвіровадаланёвых прадонняў роднай мовы.

Анатоль Вялюгін — пачатак радка нашага акрыленага, уздужэлага і памужнелага ў суровых выпрабаваннях беларускага верша. Радок гэты адгукліва-ўдзячна аддаецца ў сэрцах чытачоў яшчэ з перадваеннай, на трывогу ўкоснай, пары.

Анатоль Вялюгін — выгукнеш і чуеш, як мачталомны вецер спрабуе на трываласць ветразь у разгневаным блакіце. Ветразь веры, ветразь вернасці, ветразь вяртання. Веры ў роднае слова і ў парод, які праз стагоддзі пакут, змагання і абраз пранёс яго, каб народам застацца, самім сабой. Вернасць ідэалам, чысціню чыю ў ліхую часіну як воін абараняў паэт. Вяртання на сляды маленства, каб запытацца ў сябе: «...але, скажыце, дзе ж наладзіць паверку сваім гадам, як ні тут, на жытпёвым мацерыку маленства? На раздарожжы пад запаветнай сасной праверу, як жыў і жыву, што змог і што магу».

Анатоль Вялюгін — рэхам на шматлікіх мовах паўтараецца імя ўседлівага кніжніка і лёгкага на дарогу вандроўніка. Імя каваля, што ў кузні свайго кабінета, не выпадкова размешчанай па вуліцы Янкі Купалы, і ў верасовых абсягах роднай Беларусі гне і гартуе рыфмы і гукі, каб слова, падкутае вялюгінскім бездакорным умельствам, выкрасала «сіняе пламенне з белага камення». Не толькі падкуць слова, а злавіць яго, вольнае і яшчэ не прыручанае, каб свойскім зрабіць, у грыве ягонай палыновую вольнасць вятроў захаваўшы, і чужатабуннае асвойтаць, годнасць яго не абразіўшы:

Гэта наш зямляк Адам Міцкевіч па-беларуску чытае «Песню філарэтаў». Нашая мова класіку польскай літаратуры з маленства блізкая і родная, пра чысціню яе праславянскую ён захоплена прамаўляе на лекцыях у Парыжы!

Слова ў слове і слова ў славе. Амаль аднолькава гучаць два гэтыя паняцці. Але каб слова было ў славе, яно павінна быць забяспечана залатым запасам душы паэта, яію павінна быць неабходным, адзін раз і назаўсёды дакладна выказана. Слава вялюгінскага слова трывалая, бо ў слове ягоным і трываласць натуры паэта, і паўсядзённасць працы, заручанай з дапытлівым роздумам.

З незабытай Машканскай школы, у якой, дарэчы, вучыўся славуты Алесь Гаравец, прыйшла да Анатоля Вялюгіна бярозка, каб нагадаць пра вытокі і карані:

Прыйшла бярозка, каб спачатку стаць «Пісьмом часопісу «Бярозка», а потым песняй (музыку напісаў Ігар Лучанок), якую ўзяў з сабой у космас беларус Пятро Клімук, калі ў другі раз працаваў у Сусвеце. Яму «найдалейшая з планет» усміхалася, як некалі з суседняй парты аднакласніца.

Слова былога франтавіка працуе разам з касманаўтам і рабочым, дапамагае закаханаму сказаць самае запаветнае, яно нясе варту на мяжы і ў салдацкім нарадзе. Паэтычна па сваёй дакладнасці гучаць сухаватыя радкі з вайсковай газеты:

«Сёння агітацыйная работа праходзіла незвычайна... Пільная змена варты ўважліва слухала камсгрупорга М. Землядуху. ён чытаў. Чытаў вершы з невялікага зборніка Анатоля Вялюгіна «Сіні верас» і вершы Мусы Джаліля «Барбары» і «Ваўкі». Чытаў пра хлопчыка, які далёка ад роднай вёскі, што засталася пад фашысцкім ботам, сумуе па маці. ён працуе на ўральскім заводзе па вытворчасці тапкаў. I на адной з машын хлопчык піша: «Вярні маю родііую вёску Суніцы!» I танк з баямі, нібыта замоўлены ад варожых снарадаў, ідзе па зямлі, вызваляючы гарады і сёлы» [¹] Сяржант А. Валошын стараўся пераказаць змест хрэстаматыйна-непаўторнай вялюгінскай балады, якую на адным з пісьменніцкіх пленумаў поўнасцю працытаваў у сваім палкім выступленні народны пісьменнік Беларусі Янка Брыль. Але і сяржант, які ў заключэнні выказаў упэўненасць, што пасля чытання вялюгінскіх вершаў дзень варты пройдзе з адзнакай «выдатна», закончыў допіс вершамі:

Мара Маякоўскага, каб «да штыка прыраўнялі пяро», збылася ў часе вайны і ў мірны дзень на варце вернасці.

Нездарма тонкі знаўца паэзіі Рыгор Бярозкін зазначаў, што ў «Баладзе аб уральскім танку»: «...ёсць чарадзейства існага, тая натуральнасць простых рэчаў, простага радка і слова, чым так моцна ўзрушаюць «Хлопчык і лётчык» Купалы, «Гранада» Святлова, «Смерць піянеркі» Багрыцкага. Тут гісторыя гаворыць з намі даходлівай чалавечай мовай, голасам хлопчыка з беларускай вёскі Суніцы».

Анатоль Сцяпанаў сын Вялюгін. У словах гэтых і гісторыя недалёкая, і сённяшні дзень з дасягненнямі і чаканнямі нашага прыгожага пісьменства, у прыватнасці самага нервовага цэха — паэзіі.

Майстра майстры называлі і называюць па імені, па-сяброўску: Толя. Пятрусь Броўка — узнёсла і ласкава-таропка; Аркадзь Куляшоў — з хітрынкай, што на імгненне задумалася; Максім Танк — з упэўненай радасцю, гулка; Пімен Панчанка — з заклапочанай журбой, прачула. Як цяпер помніцца красавіцкае ранне, калі чытаў Аркадзь Куляшоў канчатковы варыянт «Хамуціуса» Анатолю Вялюгіну, а той, па-змоўніцку ўсміхнуўшыся, зазначыў: «На мне ўсе, як на сабаку, вершы правяраюць...»

Не магу забыцца і першую сустрэчу з Анатолем Вялюгіным не ў рэдакцыі, не ў пакоі, а ў радасным яднанні з прыродай.

...Пасівелы валун па-старэчы грэе застылы бок. Хвалюецца агонь-вальнадумец. Спорна зорацца іскры. Вечарэе ў ваколіцах Мінскага ўзвышша. А валуноў тут багата. Як аселыя салдаты даўно забытых армій, засталіся яны векаваць яшчэ з часін нашэсця ледавіка.

Агонь з паганскай натурай — без ахвяры не можа. Анатоль Вялюгін падкідвае ламачча. У гэтую звечарэла-паганскую цішыню ўцёк ён ад рэдакцыйнай мітусні, ад тлуму розных паседжанняў...

Такой спелай парой хораша гутараць развага са сталасцю, крамянее радок, важкім кожнае слова робіцца.

...Усё лета сёлетняе галубам раскошна было ў высокім блакіце... А яны, заручаныя з вышынёй, яшчэ на роднай Сенненшчыне, дзе лугам сенна, нябёсам зорна, а баравому рэху паўторыста,— трапяткім крылом юначай трывогі паклікалі заядлага галубятніка ў захмар'е. А захмар'е нядоўга было спакойнае. Вайна паклікала ў авіяцыйную школу. Былі баі на Волзе. Пра той час радкі:

Паэт уволю зазнаў жахі вайны і таму не хоча нагружаць імі чытача, ён знарок адцягвае ўвагу на журавіны, на чарнапалую тайгу, па белае воблака. Як сапраўдны мужчына, усе пакуты і ўсе невыносныя болі бярэ на сябе.

Воблака маленства нядоўга калыхала летуценні. Крылы апаліла вайна. Толькі песня, па-юнацку крылатая, памужнела. I паслы крылатай мары — галубы жывуць у вершах і ў паэмах Анатоля Вялюгіна. Крылатая пошта звязвае яго з галубятнікамі ў многіх кутках не толькі Беларусі. Упершыню прывёў мяне, нядаўняга выпускніка універсітэта, Анатоль Вялюгін на світальны Юбілейны рынак і паказаў галубоў. Трэба было бачыць, як гарэлі вочы ў паэта, як рука далікатна і ўпэўнена трымала дзіўнавокае воблачка. Давяраў і мне патрымаць у руках голуба, нібы ўтрапёны верш. I супала так, што пасля дзесяць гадоў жыў я па суседству з тым світальным вялюгінскім рынкам, толькі на ім пасля не было галубоў. Ці не з сабой забраў галубятнік? Толькі вершы Анатоля Вялюгіна прыляталі да мяне галубамі, нявольнікамі вышыні.

...Дагарае агонь... Папялінкі сівяць скроні паэта. На валуне сядзіць, як вядун-чарадзей. На досвітку — на рыбу. Пакуль пойдуць грыбы, трэба адчуць у руцэ натугу вудаўя, трывожнае біццё рыбацкага шчасця. Пры гэтым згадвае паэт выслоўе Хемінгуэя: «Пры кожнай паклёўцы стронгі я адчуваю мускулатуру свету».

...Ідзём ляском. ён пытаецца, як ехалася. Зазначае між іншым, што ў аўтобусе добра калыхаць верш. А якраз я толькі пачаў калыхаць свае першыя вершы і прыехаў да свайго настаўніка, да хроснага бацькі, каб паглядзеў ён, ці забыўся я, нашчадак рыбакоў ушацкіх, як чарвяка на кручок запрашаюць, як туманам юшка пахне.

Лясок гусцее. Гусцее змрок. Недзе недалёка ляноціцца Мінскае мора. А мне шэпча бор над ушацкім возерам Вечалле. Самі прыходзяць на памяць вялюгінскія радкі:

Толькі перад гэтым забягаўся я ў. «Полымя», дзе ў карэктуры чытаў радкі «Спелага бору», што пахлі яшчэ свежай фарбай.

...На сене спіцца соладка. Ды сорамна нашчаднаму рыбаку праспаць досвітак, калі рыба бярэцца. Апошнім часам забрыў у нашыя газеты і часопісы немаведама адкуль выраз «ісці на рыбалку», А мне з малых гадоў гучыць наш — «ісці на рыбу». Як у даўніну хадзілі на звера. Ісці на рыбу — значыць рыбы шмат і яна не дробная!

Непраспанае мора. Сонца яшчэ спіць. Анатолю Вялюгіну шанцуе, мне — не. Праўда, шанцаванне гэтае адноснае. На нашай Віцебшчыне пра такі ўлоў кажуць: ад ката абараніцца... Зацяты рыбак, выцягваючы чарговы ўлоў, падміргвае: «Стары... у лісці лілей як голуб лапоча...» Гэтае хітравата-вясёлае вока, гэты «стары» помню заўсягды пазней, калі што падабаецца Анатолю Вялюгіну,— калі вычытаў у некага цікавы верш, калі адкрыў маладога паэта, калі сам закончыў пільную работу і яна самому яўна даспадобы.

Пазней, падпісваючы свайму настаўніку зборнік, што выйшаў у мяне ў Маскве, ужыў ягонае ўлюбёнае слоўца:

Анатоль Вялюгін валодае да зайздрасці рэдкім у наш час сярод літаратараў дарам радавацца чужой удачы, чужой знаходцы, чужому поспеху болей, чым сваім. Відаць, не зусім дакладна азначэнне «чужы» ў дачыненні да такой адкрытай душы, як у Анатоля Вялюгіна. Лепей, бадай што, сказаць: сябравай удачы, сябраваму поспеху. Бо паэт надзіва багаты на сяброў!

Гэта хіба што пад сілу даследчыкам, аснашчаным электронна-вылічальнай тэхнікай, падлічыць, колькі заўважыў Анатоль Вялюгін, колькі падтрымаў талентаў, блаславіўшы на нялёгкую дарогу ў літаратуры!

«Полымя» — часопіс, што называецца, паважны, нават крыху акадэмічны, па свайму ўзросту (нядаўна 60-годдзе адзначыў), па свайму памеру, па абсягу і ахопу тэм. Але ў аддзел паэзіі, які з 1946 года з невялікімі перапынкамі ўзначальвае Анатоль Вялюгін, заўсёды ідуць маладыя, у «Полымі» завозна з паэзіяй. Ды па добрай традыцыі, якой вымагаюць перш за ўсё клопат аб роднай паэзіі, уважлівасць да новага імя, у аддзеле не запісваюць на чаргу, як некалі ў местачковым млыне. Пэўная чарговасць ёсць, улічваюцца розныя «але», ды ў першую чаргу — друкуецца лепшае, свежае, новае.

За вонкавай паважнасцю, самавітасцю прызнанага барда хаваюцца задзірыстасць і даверлівасць, апантанасць і чуласць сенненскага мальца, унука дзеда Цярэшкі Вялюгі. I за ўсім гэтым стаяць дасведчанасць, дапытлівасць, віртуозная лёгкасць у абыходжанні са словам.

Майстра паяднаў у сабе кнігу і зямлю, з яе летнікамі і снягамі, з яе разнатраўем і разнаптаствам. Пазвоніш амаль на досвітку, не спіць, працуе, ды не праміне запытацца: «Чаго рана ўстаў, ці малаціць сабраўся?» Малацьбітны самы дарагі час у селяніна. Альбо раптам 23 верасня павіншуе з астранамічнай восенню.

Ён помніць даты, вершы, паэмы энцыклапедычна, грунтоўна. I па-дзіцячы шчыра любіць дарыць блакноты і аўтаручкі, каб добра пісалася, гальштукі самыя ультрасучасныя — бо паэт малады не павінен адставаць ад часу нават вонкава.

Любіць дарыць рыфмы, радкі і строфы, каб верш маладзейшага ці аднагодка загучаў, крылы адчуў. I самы ўлюбёны, я казаў бы, сталы занятак Анатоля Вялюгіна быць хросным бацькам першых зборнікаў. Здзіўляе ўмельства, з якім спрактыкаваны віртуоз адбірае вершы, ставіць іх у кнізе так, каб не забівалі паўторамі адзін другога, каб не выглушалі, а каб падкрэслівалі, выцягвалі, што называецца, агульную думку. Нялёгкі клопат і даць кнізе імя. I калі перагледзець тэматычныя планы выдавецтва, то па аддзелу паэзіі вялікі працэнт будзе вялюгінскіх найменняў, тых найменняў, што ён даў новым кнігам аўтараў як маладога, так і сталага веку.

Недзе ў мяне захоўваецца фота Анатоля Вялюгіна, дзе надпіс кароткі: «Рыгору Барадуліну — у дзень хрэсьбін; рунець, красаваць, налівацца!» Гэта ён быў хросным бацькам зборніка: даваў яму не толькі імя.

Атрымалася так, што ўпершыню ў часопісах надрукаваўся я менавіта ў «Полымі». Помню на старонках рукапісу свайго вялюгінскія поўныя плюсы (там, дзе верш цалкам падабаўся яму) і, калі можна так сказаць, паўмінусы (дзе трэба было яшчэ такі папацець, памеркаваць, памазгаваць). Быў у мяне верш пра цаліну, які пачынаўся радкамі: «Стэпавы ўчотчык — перакаці-поле», стаяў супроць яго паўмінус, два разы прыносіў, але ў «Полымі» ён свету так і не пабачыў. Пазней дайшло, на які паварот вобраза далікатна, але рашуча накіроўваў мяне настаўнік. У мяне перакаці-поле параўноўвалася з учотчыкам, а Анатолю Вялюгіну хацелася, каб верш быў пра землеўпарадчыка, пра першаадкрывальніка стэпавых гектараў, а не пра экзатычную расліну, якая даўно гуляе па старонках паэтычных кніг і падборак.

I праз колькі гадоў хочацца мне зноў вярнуцца да Мінскага мора, да той ранішняй лоўлі, да ваколіц Ганалеса. Надвячоркам пайшлі ў грыбы. Рыжымі хвастамі свяцілі лісічкі, і тут паэт-лесавік браў большы аброк з некалі лесу, у якім пачыналі сцірацца грані з паркам... I як з даўнім знаёмым сустрэўся я з вершам «Чайка над жытам». Многа хто адразу адгукнуўся на падзею, многа хто ўтапіў у Мінскім моры неапераныя рыфмы, а па-чалавечы пашанліва, па-сялянску прачула сказана было Вялюгіным, як ішло мора з лагчыны ў вёску:

I гэта пра мутную роўнядзь вады, што некалі пашкадавала нам нават прыстойных яжгуроў.

У Анатоля Вялюгіна ёсць адметная рыса прымушаць чытача глядзець на рэчы ягонымі вачыма. Колькі б разоў ні быў я ў пасляліўневым веснавым лесе, ледзь угледжу бярозку, шапчу вялюгінскае: «У мокрым лесе светла ад бяроз...» Так як і вачыма Сяргея Ясеніна, заўсягды гляджу на лясных давярлівак: «берез нзглоданные костн...» А як да фізічна-балючага адчування сказана пра бабінае лета:

З маленства блізкае слова «белазорае». Анатоль Вялюгін настолькі добра адчувае роднае слова, настолькі ведае законы яго развіцця, што падчас цяжка адрозніць свежае гэта, яшчэ не зацяганае слова з найбагацейшай на слоўнікавы запас Віцебшчыны ці проста наватвор. Павялося так, што ў слоўніках перакладаецца «блпзорукнй» як «блізарукі». А чуйны да слова Анатоль Вялюгін даўно ўжывае надзвычай дакладнае і каларытнае: ніцавокі, ніцы на вочы...

Яшчэ ў 1949 годзе пісаўся верш пра манцёра. Многія заківаюць галовамі: ясна, вытворчая тэматыка пачатку 50-х гадоў, калі паэзіі было гола... Але сам верш ужо сваім пачаткам прымусіць замаўчаць скептыкаў:

Колькі часу мне на роднай Ушаччыне рэўматычнымі нагамі гулі слупы пасля таго, як на выклянчаныя ў маці грошы набыў я кнігу паэзіі Анатоля Вялюгіна «На подступах». I цяпер мне па-вялюгінску ў прастуджаным полі гудуць слупы.

А калі ўначы даводзілася вартаваць сад (садоў яшчэ было не багата: ад падаткаў рэштка старых ветэранаў была толькі што вызвалспа, а маладыя яшчэ не вырасла), той сад, які маладым чуў выццё бомбаў,— праз ноч гучалі мне вялюгінскія радкі:

Глухія конаўкі, гулкія збаны перадаюць цішыню насцярожанай начы. Сонныя сады, буданы гукапісам сваім падкрэсліваюць росную крохкасць галін.

А калі давялося пабыць на Куршскай касе, хвалі халоднай Балтыкі як бы ўскалыхнулі радкі вялюгінскага «Рыбацкага могільніка»:

Нечаканы паварот думкі, веданне побыту суседзяў і гэтыя самі ўзніклыя гукі прыбою, які перадае не навязліва падкрэсленае «ч» і графічны малюнак слупка,— усё стварае давер і ўражвае чытацкае ўяўленне.

Колькі разоў дапамагалі мне, няштатнаму кансультанту «Чырвонай змены», радкі Анатоля Вялюгіна, калі сам пачатковец адказваў пачаткоўцам на іхнія лісты з вершамі, раючы ім абавязкова чытаць Аркадзя Куляшова, Максіма Танка, Пімена Панчанку, Анатоля Вялюгіна і іншых самабытных паэтаў. У тыя ружовыя гады самабытны гучала як сам па сабе з'яўлены на свет. Пазней зразумеў, якая школа і якая праца стаіць за гэтым азначэннем на канкрэтным прыкладзе Анатоля Вялюгіна.

Любіць майстра паўтараць верш рускага майстра Мікалая Ушакова, які паважаў талент Анатоля Вялюгіна, пра што сведчаць аўтографы на кнігах. А верш гэты нельга разрываць на радкі, страшна прапусціць у ім хоць адно слова:

Са слоў радок, верш павінен стаць думкай — пра гэта клопат Анатоля Вялюгіна ў сваёй творчай працы, пра гэта клопат, калі гадуе ён змену ў паэзіі, сваіх вучняў. А іх у Анатоля Вялюгіна шмат. У нашым Саюзе пісьменнікаў пры нябедных штатах кансультантаў, памочнікаў і намеснікаў у большасці выпадкаў тым і займаюцца, што адсылаюць аўтара ў рэдакцыю.

Анатоль Вялюгін, відаць, адзін зрабіў, не баюся катэгарычнасці сцвярджэння, куды болей для маладых паэтаў, чым штатныя апекуны.

Рэдка прадстаўляючы ў афіцыйных дэлегацыях беларускую паэзію, Анатоль Вялюгін быў заўсёды паўнамоцным яе паўпрэдам ва ўсіх анталогіях, сам, дарэчы, найлепшы ўкладальнік анталогій нашай паэзіі і рэдактар анталогій паэзіі братэрства.

У яго высакародная, трэба сказаць, пяшчотная дружба з паэтамі розных рэспублік — з Міхаілам Дудзіным і Міколам Нагнібедай, з Платонам Варанько і Вадзімам Шэфнерам, з Якавам Ухсаем і Якавам Хелемскім. Моцныя рыцарскія повязі былі з Міхаілам Луконіным, савецкім песняром Волгі. Гэта — ад першага пасляваеннага зборнічка «Дни свиданий», на вокладцы якога накрэслена друкаванымі літарамі: «Родному спутнику в дальней дороге Анатолию Велюгину от друга его поэзии. С любовью Мих. Луконин».

Канстанцін Сіманаў успамінаў пра пісьмо Луконіна з Валгаграда: «Ён напісаў мне пра сваё абавязковае жаданне, каб адбыўся не толькі яго ўласны вечар, але і другі вечар паэзіі, у якім бы прынялі ўдзел усе, хто, як ён выказаўся, «захоча і зможа» прыехаць, і пералічыў тых, каго яму хацелася б убачыць там, у Валгаградзе, у дні свайго пяцідзесяцігоддзя. Пералік імёнаў, якія ён называў у гэтым сваім пісьме, дае ўяўленне пра кола яго сяброў-паэтаў і, шырэй кажучы, пра кола тых, чыю паэзію ён цаніў і, відаць, меў у той час падставу разлічваць на іх увагу і інтарэс да яго ўласнай паэзіі. Сярод тых, пра каго ён пісаў, што «добра, калі б яны змаглі прыехаць», ён называў Антакольскага, Шчыпачова, Пракоф'ева, Смелякова, Цыбіна, Львова, Нараўчатава, Роберта Раждзественскага, Рыму Казакову, Сяргея Арлова, Бэлу Ахмадуліну, Рэваза Маргіяні, Іосіфа Нанешвілі, Абдыльду Тажыбаева, Платона Варанька, Ібрагіма Юсупава, Расула Гамзатава, Кайсына Куліева, Давіда Кугульцінава, Мустая Карыма, Анатоля Вялюгіна, Сільву Капуцікян, Хаміда Гуляма» [²].

I праўда ж, шырокае, знакамітае кола песняроў савецкага братэрства.

Анатоль Вялюгін пераклаў паэмы Міхаіла Лермантава і Лесі Украінкі, дапамог загаварыць па-беларуску Эдуардасу Межэлайцісу і Паблу Нэруду, Уладзіславу Бранеўскаму і Назыму Хікмету, Мікалаю Ціханаву і Юліяну Тувіму, Аляксандру Пракоф'еву і Андрэю Малышку, Уладзіміру Сасюру, Мірзо Турсунзадэ і Платону Вараньку, шмат каму з паэтаў «добрых і розных».

Падамо яшчэ некалькі штрыхоў да партрэта ў верасе пчаліным.

Эпіграма, экспромт, пародыя — з імі заўсягды Анатоль Вялюгін не расстаецца. Яму на зуб баяцца патрапіць безнадзейна ўбранзавелыя літаратурныя пыхліўцы і калегі, што часам хочуць спачыць на ўяўных лаўрах.

Неяк прынёс Анатоль Вялюгін у выдавецтва «Мастацкая літаратура» рукапіс, пачаў гартаць і пра слізкую паперу машынапісу зазначыў, сам таго не заўважаючы, перакананы галубятнік і рыбак: «Як чаек трымаеш у руцэ лісты — страшна, што разлятуцца...»

Каб лепей ведаць адданыя адносіны Анатоля Вялюгіна да паэзіі, трэба бачыць і чуць, як чытае ён вершы. Кожнае слова правяраецца на вагу — лішняга гуку не мусіць быць у адзін раз знойдзеным радку! У вачах чаканне нечаканага, радасць адкрыцця, заклапочанасць. Чытае вершы, разгойдвае кожны радок, акцэнтуе паэтычную думку...

Паэзія Анатоля Вялюгіна атрымала шырокае прызнанне на роднай зямлі і далёка за межамі рэспублікі. У адно паняцце зліліся два словы: майстар і Вялюгін. Вялюгінская манера, вялюгінскі радок, вялюгінская рыфма, вялюгінская школа перакладу — гэта і літаратуразнаўчыя тэрміны і паўсядзённая практыка нашай паэзіі.

Праз парк над Свіслаччу, як з касьбы, ідзе апоўдні ў рэдакцыю «Полымя» мажны, з пасівелымі скронямі, нібы неатухлы касцёр з белым прысакам, чалавек. Акуратна загорнуты ў газету пакуначак — паэзія наступнага нумара часопіса.

З ім абдымаюцца кіношнікі, бо па сцэнарыях ягоных пастаўлены двухсерыйны мастацкі тэлефільм «Рэха ў пушчы» і 40 дакументальных фільмаў. I сёлета па яго сцэнарыях здымаюцца два фільмы: мастацкі «Глядзіце на траву» (па матывах апавяданняў Янкі Брыля) і поўнаметражны дакументалыіы «Навальнічная далеч памяці», прысвечаны 40-годдзю вызвалення Беларусі.

З ім вітаюцца кампазітары, бо на вершы ягоныя пяюцца дзесяткі песняў з кінаэкранаў і ў сяброўскіх застоллях.

Яму шчыра ўсміхаюцца маладыя паэты, бо на ягоным творчым рахунку каля чатырох дзесяткаў кніг паэзіі, што выдаваліся ў Мінску і ў Маскве, у Ленінградзе, у Кіеве і ў Сафіі.

Анатоль Вялюгін — заслужаны дзеяч культуры Беларускай ССР, лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Янкі Купалы і Дзяржаўнай прэміі БССР. Паэмы «Вецер з Волгі» і «Песня зялёнага дуба» вучаць на прыкладзе жыцця неўміручага Уладзіміра Ільіча Леніна жыць, змагацца і перамагаць.

Адрас паэзіі Анатоля Вялюгіна ведаюць усе — ад пачаткоўца да старога машыніста, у якога «далоні ўсё яшчэ ў метале».

Некалі мама мая напісала ліст з Ушач, удзячны паэту за фільм «Балада мужнасці і любові», а на канверце пазначыла: «Мінск, паэту Анатолю Вялюгіну». Ліст дайшоў хутчэй, чым цяпер па ўдакладненаму індэксу.

Дарэчы, на фільме пра партызанскую рэспубліку, як называлі Ушаччыну нават тыя, каму тут неба з аўчынку здалося,— след спыніцца. Тут яскрава праявілася сіла таленту Анатоля Вялюгіна, таленту захапляць, апладняць думку сабрата па пяру. Даўні і шчыры сябра Беларусі, вядомы балгарскі паэт, празаік, эсэіст Стэфан Паптонеў наведаў Ушаччыну, з якой быў знаёмы па творах Васіля Быкава і Петруся Броўкі. Расказы і ўспаміны Васіля Быкава, непасрэднае знаёмства з краем партызанскай славы натхнілі балгарскага паэта на паэму «Беларуская міфалогія». Адзін з самых уражлівых раздзелаў пачынаецца з дакладнага эпіграфа: «Фільм па сцэнарыю паэта Анатоля Вялюгіна «Балада мужнасці і любові» ва Ушацкім РДК паказалі нямецкай дэлегацыі...» I далей гаворыць паэма:

Пасля таго як па тэлебачанні ў перадачы пра Ушаччыну прагучаў гэты раздзел, рэдакцыя атрымала шмат узрушаных пісем ад былых партызан, ад былых воінаў. А паэма «Беларуская міфалогія» атрымала другую прэмію на Усебалгарскім конкурсе на лепшы твор, прысвечаны 60-годдзю ўтварэння СССР, які праводзілі Усенародны камітэт балгара-савецкай дружбы і Саюз балгарскіх пісьменнікаў.

Нацыянальны герой Беларусі, славуты партызанскі камандарм, Герой Савецкага Саюза Уладзімір Елісеевіч Лабанок у адной са сваіх кніг [³], расказваючы пра Варвару Архіпаўну Ардыновіч, якая падчас акупацыі ў Лепелі выратавала жыццё многім ваеннапалонным, пераслаўшы іх потым у партызаны, поўнасцю прыводзіць верш Анатоля Вялюгіна «Здаецца, зноў жыццё пачата»:

Бясстрашнаму народнаму помсніку запалі ў душу простыя і дакладныя, шчырыя і поўныя ласкі радкі. Яны нагадалі маленства, яны нагадалі мірныя дні, пра якія марылі ў лютых баях змаганцы за волю краю.

Ніколі не бачыў Анатоля Вялюгіна з традыцыйнай запісной кніжкай. Колькі памятаю, ён любіць слухаць суразмоўніка, умее падтрымаць і пачаць цікавую бяседу з пачаткоўцам і класікам, з энтээраўцам і селянінам. Бывала, прысутнічаеш пры гутарцы, хапаешся занатаваць нейкае слова, выраз, затрымаць на паперы нейкі штрых, а пройдзе час, і разважліва-задуменна паэт напомніць табе амаль даслоўна і размову і падкрэсліць самае галоўнае, што прапусціў ты, стараючыся занатаваць.

Але ёсць у шанавальніка крамянага слова заўсёды вонкава ахайная і зручная запісная кніжачка — нешта паміж дзённікам і, па колішняй журналісцкай памяці, рэпарцёрскім блакнотам. Ляжыць гэты зграбненькі томік на пісьмовым стале і, здаецца, сам запаўняецца пачаткамі будучых вершаў, паэм, дасціпнымі выразамі, народнымі чатырохрадкоўямі і словамі, якіх не знойдзеш ні ў якім слоўніку. Дарэчы, да слоўнікаў у Анатоля Вялюгіна даўняя пашанлівая любоў.

Як таямнічы вядун, адгорне майстар цункую кніжачку, дзе акуратны і няспешлівы почырк падкрэслівае і характар паэта, і падорыць каму загаловак будучай кнігі, каму радок, каму слова, якое адразу верш прывабным зробіць.

Тут будуць занатаваны і страты насельніцтва Беларусі падчас усіх апошніх войнаў (дакладныя звесткі, якіх не знойдзеш ні ў адной энцыклапедыі), і частушкі з Віцебшчыны і з сярэдняй паласы Расіі. Тут жа і «павітуха» набудзе найменне «бабкі пупарэзнай».

Штодзень праца над словам, шліфоўка слова, выверка кожнага гуку на слых.

У збіранні слоў, у пошуках у Анатоля Вялюгіна ёсць нешта ад рыбака і грыбніка. Любіць нерушы і знаходзіць іх!

Гэтае маё слова — не традыцыйная прадмова з датамі, цытатамі, навукова-абгрунтаванымі выкладкамі. Гэта партрэт у верасе пчаліным, у спелым леце майстэрства настаўніка, якому ўдзячны не я адзін.

Нарвежскі пісьменнік Марцін Наг прызнаваўся: «Пісаць — гэта спроба кожны раз аднолькавая, але кожны раз новыя перамовы з жыццём». Дык няхай жа не стамляецца ад перамоў з жыццём наш майстра, дыктуючы жыццю свае, акрыленыя паэтычнай думкай умовы!

1982