Парастак радка, галінка верша

Браць і аддаваць

Дыялог з крытыкам Алай Сямёнавай

— Напэўна, лагічна апраўдана будзе адразу ж акрэсліць тэму гутаркі — праблемы паэзіі, яе стан у апошнія два-тры дзесяцігоддзі і фактары, што маюць уплыў на яе. Ну і, натуральна, ваша творчасць. Дарэчы, як вы лічыце: ці змянілася яна за гэты час, а прайшло ўжо болей як 30 год, як з'явіўся ў друку першы ваш верш? Як творчасць іншых уплывала на вас? Ваша залежнасць як чалавека і як паэта ад літаратуры, музыкі, жывапісу, тэатра?

— За апошнія дзесяцігоддзі паэзія прайшла вялікі шлях, няўхільна набліжаючыся да гранічнай шчырасці, да простай і неабходнай, як аржаны хлеб, праўды. Усмак намаўчаўшыся, а пасля і часцей за ўсё па-пустому накрычаўшыся ў пяцідзесятыя гады, паэзія 60-х пачынала з адмаўлення аджылых догмаў цэлага перыяду жыцця, акрэслснага як культ асобы. Натоўп чытачоў і шанавальнікаў паэзіі не маглі змясціць сталічныя стадыёны. Паэты так гучна вяшчалі, менавіта вяшчалі, а не казалі, не гаварылі, што некаторыя вельмі хутка сарвалі голас. Пасля пайшла паласа так званай ціхай лірыкі, ціхай паэзіі. I адразу ж на гэтую ціхую паэзію накінуліся крытыкі, адвяргаючы яе, як якіясьці прысядзібныя ўчасткі. Гэта потым ужо эканамісты падлічылі, што тыя няшчасныя прысядзібпыя ўчасткі якраз і даюць вялікі працэнт натуральнага прадукту на агульны наш стол. Любыя крайнасці маюць і свае плюсы, і свас мінусы. Гучным крыкам, як я ўжо сказаў, можна сарваць голас, а ціха гаворачы, можна перайсці на гэтакі шэпт, які і сам наўрад ці ўцяміш. Што ўжо тады казаць пра аўдыторыю залы, рэспублікі, краіны! Наогул жа, паэзія заўсягды шукае залатой сярэдзінкі між крыкам і шэптам, паміж калючым дэклараваннем і халодна-серадняковым затлумам. На выручку ідуць крытыкі, вытлумачальнікі. Здараецца, што непапраўна рытарычную паэзію з лёгкім сэрцам называюць і грамадзянскай, і надзённай, і неабходна-вострапраблемнай. Сумнае і халоднае паўтарэнне старых ісцін крытыкі стараюцца падаць як філасафічнасць, роздумнасць. Для большай перакананасці толькі ў адпаведную графу прастаўляюцца прозвішчы, імёны, якія часцей за іншых гучаць на вуснах тых жа крытыкаў. Паэзія прайшла ўсё — ад славаслоўя і вітальных од да канкрэтнай і дзейснай крытыкі таго, што трэба крытыкаваць, і ў выніку яна загаварыла пра надзённае і вечнае, пра канкрэтнае і ўсеагульнае. I праўда, паэты самі добра-такі прысталі ад лозунгавай крыклівасці, ім захацелася задумацца, памаўчаць, узважыць падзеі хуткацечнага дня на шалях часу і свайго сумлення.

Паэзія — гэта агромністая і шумная чарга па ісціну, па права выказаць сваё меркаванне, вынесці свой прысуд той ці іншай з'яве. Чарга таму і шумная, што ў ёй перагаворваюцца, даказваюць сваю правату, падчас штурхаючы суседа,— адсюль і пачуццё локця, парой вострага. Паэты заўсягды звязаны адзін з адным, як бы яны ні адпрэчвалі адно адное. Як кажуць, адной вяроўчынай звязаны.

Асабіста мяне па чарзе захаплялі і гэтым самым патрабавалі пэўнага пераймання Андрэй Вазнясенскі і Яўген Еўтушэнка, Эдуардас Межэлайціс і раптоўна абноўлены на пачатку 60-х Леанід Мартынаў, незвычайны сваёй празаічнасцю Барыс Слуцкі і амерыканец Роберт Фрост, класічная кітайская і японская паэзія, Булат Акуджава, што загучаў адразу і на ўсю краіну, і латыш Ояр Вацыеціс, загадкава-прываблівы сваім лірызмам, і, вядома ж, свае, родныя — заўсёды непрадказаны Пімен Панчанка і класічпа стрыманы Аркадзь Куляшоў. Пяшчота і пакора, дзёрзкасць і ўпэўненасць. Усё ішло прылівамі і адлівамі. Ды вечнымі ў сваёй нязменнасці былі, застаючыся недасяжнымі, зусім простыя на першы погляд, незатлумныя Аляксандр Пушкін і Максім Багдановіч, Янка Купала і Сяргей Ясенін.

Спачатку падспудна, а з гадамі ўсё мацней і мацней бярэ ў палон вусная народная творчасць, фальклор, калі па-навуковаму. На шчасце, родам я з тых мясцін, дзе яшчэ і да сёгшяшняга дня жыве народная песня, не прыглушаная магнітафонным громам, яшчэ не сцерлася вобразнае слова, трапяткое ў сваёй першароднасці.

Некалі, чытаючы Пушкіна, стараўся я параўнаць апісанне ў яго зімы, лесу, возера са сваімі роднымі мясцінамі. Гучанне ягонага радка чаравала. Пасля «пленительнй сладости» рускага слова здаваліся не зусім складанымі пашыя народныя песні, занадта простымі. Не адразу ўцяміў, што якраз на гэтай вось народнай глебе і засвяцілася, заззяла слова Пушкіна. Бо якраз пракаветнае слова, узятае з каранямі, свежае, як толькі што выкапанае з зямлі дрэўца, і дае глыбіню радку, акрэсленасць думцы, стройнасць і палкасць пачуццю,— усё таму, што заземлена ў роднай стыхіі.

Сучасная прафесійная паэзія, нібыта баючыся надакучыць чытачу занадта правільнымі памерамі і дакладнымі рыфмамі, час ад часу здзірала з сябе, што рыба луску, і выразны рытм, і класічную рыфму. I тут зноў па дапамогу прыходзіла народная песня, прастачка-частушка. Дарэчы, мне здаецца, што, назваўшы ўсе «малалітражныя» формы частушкай, мы збеднілі гэты жанр. У латышоў, напрыклад, усё гэта завецца дайнамі, і да дайны ў іх зусім іншае стаўленне, чым у нас да частушкі, зусім іншая размова пра дайну і ў вучоным свеце. Лічу, што і ў беларусаў таксама свае дайны, не меней багатыя і старажытныя. Не адны толькі частушкі.

У нас у Беларусі асабліва моцная народная плынь у паэзіі. З паэтычным рытмам цікава працаваў, зноў жа абапіраючыся на народную ягоную аснову, Янка Купала, і не толькі над рытмам — над словам, са словам. Раней амаль заўсягды да паэзіі Янкі Купалы звярталіся як да прыкладу прастаты, ледзь не спрошчанасці; мова вялікага паэта славянскага свету падавалася як узор мовы кананічна-зацверджанай. А Купала ж быў чорнарабочым мовы. Пасля яго ніхто так не шчырэў на ўзбагачэнне роднай мовы не толькі шляхам запазычання з народных скарбніц, але і ўтвараючы новыя словы, насычаючы, сілкуючы сваю паэзію ўвесь час новаўвядзеннямі, наватворамі.

Народную рыфму шырока і смела ўводзіў у славянскую паэзію Маякоўскі. Гэта таксама было ў рэчышчы традыцыі. Традыцыі гаварыць ёміста, акцэнтуючы ўвагу чытача на яркасці слова і думкі. I ў наш час гэтай народнай у самой аснове рыфмай шырока карыстаецца сучасная паэзія. Да таго шырока, што стала нават модай: пазаліхвацку рыфмуе — наватар.

Як прадстаўнік пасляваеннага пакалення, дакладней, адзін з многіх з гэтага пакалення, на жаль, вось і музыку на самым пачатку ўспрымаў хутчэй народную, бо класічную ведаю і разумею мала. Набегамі, эпізадычна бываючы на канцэртах — класіку не спасцігнеш. Жывапіс люблю і класічны і сучасны, мадэрны. Мадэрн мне даспадобы болей еўрапейскі. Тэатр люблю, шмат каго з нашых актораў ведаю. Тэатрам я не запойны, хутчэй за ўсё зноў жа эпізадычны. Адно не магу ўцяміць, чаму шмат каму з нашых рэжысёраў усё аднолькава — што кіно, што тэлебачанне, што тэатр. А ў кожнага ж мастацтва свая спецыфіка, сваё бачанне, прыёмы прымушаць бачыць і прымушаць глядзець. Кіно і літаратура, тэатр і літаратура. Не ўдаюцца ў бальшыне сваёй экранізацыі альбо тэатральныя пастаноўкі па літаратурных творах, асабліва класічных. То пераказ, то набор эпізодаў, а ў выніку бледная ілюстрацыя.

— Змяніліся за гэты час, пра які ў нас гаворка, умовы і жыцця, змяніўся і духоўны ўклад сучаснікаў. Як вы лічыце — з чым узаемазвязаны гэтыя змены? Якая, на ваш погляд, духоўная арыснтацыя сучасніка? Культурны клімат часу?

— За апошнія дзесяцігоддзі сапраўды змяніліся ўмовы жыцця, а адпаведна змяніўся і духоўны клімат сучасніка. Паэзія стараецца адлюстраваць, выявіць гэтыя змены, не столькі спрабуючы, намагаючыся паўплываць на ход падзей, колькі хоць бы нейкім чынам разабрацца ў іх. Беларуская паэзія моцная традыцыйным сялянскім пачаткам. Яна ад зямлі, ад фальклору, яна доўга «вёскавала». Але сучаснае жыццё зусім не традыцыйнае. Знікае цэлы пласт тэм, цэлы моўны пласт. I шмат хто з нашых паэтаў разгубіўся, застаўшыся як быццам без творчай прапіскі. У горадзе сумуюць па вёсцы, у вёсцы іх цягне назад у горад. Дый веданне вёскі, яе клопатаў шмат у каго хутчэй па ўспамінах ружовага маленства ці па распавяданнях радні, што прыязджае ў госці ўжо да сталічнага паэта. Заваяванне горада нашай паэзіяй ідзе і цяжка, і хваравіта, і малапаспяхова. Тыя, хто нарадзіўся ў вёсцы, слаба ведаюць горад, а тыя, хто нарадзіўся ў горадзе, у пераважнасці выпадкаў не маюць моцы ў роднай мове — ці зачарэпнутая з кніг архаіка, ці каляная калька. Да гэтага часу вяршыняй плённага стылёвага, моўнага сінтэзу застаецца гарадская паэзія Максіма Багдановіча.

Але сённяшнія маладыя паэты ўсё ж у лепшым становішчы, чым паэты нашага пакалення. На маладых меней ціснуць догмы, стэрэатыпы, маладыя болей давяраюць свайму «я». Калісьці ў далёкія часіны паэты выступалі ад чыйгосьці імя, ніхто іх, натуральна, не ўпаўнаважыў на тое. Гэта была асабістая ініцыятыва. Мне хочацца зноў прыгадаць шасцідзесятыя гады, якія далі агромністыя магчымасці паэзіі. Не ўсе мы выкарысталі на поўную меру гэтыя магчымасці, і я ў тым ліку. Помніцца, на пачатку 60-х Васіль Быкаў прывёз з Гродні і падараваў мне адну кнігу, надпісаўшы на ёй: «Чытай і не паўтарай памылак старэйшых». Гэтую кнігу ён «канфіскаваў» у бібліятэцы рэдакцыі абласной газеты, дзе тады працаваў, задоўга да таго, як пачалі спісваць гэтакія кнігі афіцыйна. Гэта была кніга пачатку 50-х, дзе партрэт «бацькі ўсіх народаў» аслонены быў тонкай папяроснай паперай, каб, крый бог, мухі не заседзелі. Тоўсты зборнік вершаў паэтаў, што спаборнічалі ў бегу на месцы, у спробе, у натузе ўзнесці нябёсы недасяжнасці чалавека ўвогуле зямнога, самага звычайнага росту. Потым мы з Уладзіславам Нядзведскім, Генадзем Кляўко ў вясёлыя хвіліны спявалі гэтыя вершы на вядомыя мелодыі. Выказвалі свой бездапаможны пратэст наўздагон.

Культурны клімат часу. Ён змяніўся. Ці ў лепшы бок? Не зусім. Чытач паэзіі па-ранейшаму нешматлікі і нешматаблічны. Чытаюць у асгюўным паэзію тыя, хто сам пісаў ці сам, хоць употай, ды піша. Тэлевізар, касеты трымаюць пад «наркозам» большую частку магчымых спажыўцоў, чытачоў паэзіі, асабліва беларускай.

— Ці лічыце вы, што магчымы і неабходны рэжым у творчасці? Якія формы яго прымаеце?

— Рэжым у творчасці і трэба і не трэба. Ад празмернага рэжыму, ад абавязковай акуратнасці ў пісанні адзін крок да графаманіі. А ад чакання натхнення — два крокі да прафесійнай ляноты. Хутчэй за ўсё праўда была на баку Мікалая Забалоцкага з ягонай формулай: «Не абражай душу лянотай».

— Некаторыя лічаць, што ў творчасці паэта мусяць быць перапынкі. Перыяд духоўнага назапашвання. Альбо паэту неабходны сталы трэнаж, каб не выйсці з формы?

— Перапынак у творчасці паэта мусіць быць і можа быць толькі фармальны, калі ён непасрэдна не занатоўвае радкі альбо не друкуе іх адразу на машынцы. Духоўнае назапашванне, ашчаджэнне павінна адбывацца ўвесь час. Сталы трэнаж трэба. Паэту неабходна, як і спартсмену, быць заўсягды ў форме. А то ў нас знойдуцца паэты, якім даўно час адзначаць дзесяцігадовыя юбілеі з дня напісання апошняга верша. Гэтакі паэт нават забыўся, як слова слухалася яго калісьці, а ў мэтрах, бач, ходзіць. Нават яшчэ і маладых вучыць, не раўнуючы як тая курыца качанят плаваць.

— Сталая тэма вашай творчасці, арганічная тэма — Радзіма, Беларусь, Ушаччына. Але і дзелавыя паездкі, і турыстычныя па нашай краіне і за мяжой, яны таксама знаходзяць у вашай творчасці адлюстраванне. У чым праглядваецца вам тут прыкмета часу — жаданне ўсвядоміць свае карані і не траціць ні на хвіліну сувязь з вытокамі ці імкненне апынуцца ў новай сітуацыі, наблізіцца да новай тэмы?

— Любая паездка ўзбагачае ў першую чаргу ўражаннямі дарогі, знаёмствам з новымі людзьмі, гарадамі, прыродай. У дарозе можна адрынуцца ад цякучкі, ад аднастайнасці жыццёвых абставін, ад сваіх жа ўласных звычак. Дарога дае магчымасць паглядзець на сябе збоку, мусячы хоць крыху змяніцца. У дарозе перажываеш своеасаблівы катарсіс. Здалёк сваё роднае, звычнае бачыцца табе і даражэй, і жаданей, і зырчэй. У дарозе ці ўзнікаюць задумы, ці нават пішуцца самыя твае «хатнія», самыя задушэўныя вершы. Дый яно ўсё чалавечае жыццё — гэта дарога да самога сябе, вяртанне ў сябе.

— Існуе паняцце шчырасці ў мастацкай творчасці. У лірыцы, паэтычным эпасе, нават эпіграме. У лірыцы — якая адлегласць паміж лірычным героем і аўтарскім «я»?

— Аксіёматычная ісціна: без шчырасці няма творчасці, без шчырасці ўсё напісанае — халодная рамесніцкая балмач з большым ці меншым прафесійным узроўнем. Лірыка, паэтычны эпас, эпіграма — усё адно гэта перш за ўсё праверка сябе на шчырасць, самая суровая, самая жорсткая праверка. Чытач заўсягды адчувае фальш. Калі паэта хвалявала нешта шчыра, калі нешта паэта абурала шчыра, гэта перадаецца і чытачу. Як бы ні стараўся, як бы ні тужыўся паэт адлучыць, адасобіць сябе ад лірычнага героя, у гэтым лірычным героі, калі аўтар таленавіты, заўсягды будзе пазнавацца ён сам з яго прыхільнасцямі, з ягонымі моцнымі і слабымі бакамі, хай будзе ў яго персанажам Чайльд Гарольд ці Алесь Рыбка. Адзін які-небудзь штрых, адна дэталь выдасць аўтара і абставіны, у якіх пісаліся вершы. «Цесна ў печцы паходнай агню. I слязамі смала растае». Яўна, не на перадавой пісаліся радкі. А інакш адкуль такая ўтульнасць з паходнай печкай, са смалістымі паленамі? I не чатыры крокі там да смерці, значна болей. Знянацкая куля тут у разлік не ідзе. Альбо прыгадаем: «Неба чыстае, як шклянка». Што стаяла на стале ў аўтара, калі пісаў? Пустая ці поўная шклянка — тут адзіная няяснасць у вершах.

На выпадак перакладу адлегласць паміж лірычным героем паэта, якога перакладаюць, і аўтарскім «я» значна даўжэйшае. Перакладчык як быццам і зацікаўленая асоба, і як быццам разам з тым і пабочная, якая мусіць верыць аўтару на слова. Але і гэты давер увесь час падлягае праверцы.

— Дарэчы, пра пераклад. Вы шмат перакладаеце. Як вам удаецца знайсці інтэлектуальны, эмацыянальны, сінтаксічны, лексічны эквівалент? Якія вашыя ўзаемаадносіны з тымі паэтамі, якіх перакладаеце? Я маю на ўвазе, вядома, чыста творчыя суадносіны сіл. Як, напрыклад, аберагала сябе ўласная эстэтычная суверэннасць у паэтычным свеце Гарсія Лоркі? Ваш Лорка — шмат каму з беларускіх чытачоў, і мне ў тым ліку, адкрыццём, прызнаннем у шчырасці. Чым ён быў вам? А як вам здаецца цяпер, ці пашырыўся ваш духоўны далягляд у сувязі з перакладам «Слова пра паход Ігаравы»? Перакладчыцкае майстэрства — гэта майстэрства мовы, мова, як вядома, старэе разам з паняццямі, якія яна выказвае. Якія часовыя лексічныя пласты вы непазбежна засвойваеце, прыступаючы да перакладу таго ці іншага тэксту?

— Пераклад — гэта, даруйце, свайго роду і нахабнасць і рызыка. Перакладчык бярэ на сябе смеласць данесці да іншамоўнага чытача не толькі сэнс, але ў першую чаргу дух арыгінала, своеасаблівасць манеры арыгінала. Калі аўтар жывы, дык дапамагае сутыканне з ім, прыглядка, прыслухоўванне, прымерка. Ну, а калі справу маеш з класікай, тут ужо можна спадзявацца толькі на свае ўласныя сілы. Тут і павінна прыходзіць у дзеянне інтуіцыя, прафесійная вывучка. Перакладчык — слуга двух паноў. Ен мітаецца паміж аўтарам і чытачом. На лепшы выпадак яго цярпіць ці змушаны цярпець аўтар, і яму верыць, давяраецца чытач, а ў іншых выпадках — ён вораг аўтару і злыдзень чытачу. Як бы ні іграў па-акторску перакладчык, як бы ні падладжваўся пад аўтара, усё роўна недзе ён выдасць сябе. Цяжкасць яшчэ ў тым, што эквівалент знайсці практычна немагчыма. У адным нечым перакладчык абкрадае аўтара, у другім нечым прапануе сваё. Пераклад — гэта і рыцарскі турнір, і торг, дзе адзін болей просіць, а другі меней дае. Калі сябе аўтар пазнае ў нейкіх дробных дэталях, дык ён часта не пазнае сябе ў галоўным, і — наадварот. Мой асабісты перакладніцкі вопыт не такі вялікі, каб я сам на сябе спасылаўся. Што тычыць перакладаў з Гарсія Лоркі, дык мне яшчэ ва універсітэце хацелася паспрабаваць запрасіць вялікага іспанца пагаварыць па-беларуску на ўшацкі лад. Дапамог выдатнейшы знаўца іспанамоўнай паэзіі і культуры, сам паэт і тонкі перакладчык Карлас Шэрман. Без ягонай дапамогі і канкрэтнай падтрымкі не рызыкнуў бы я ўзяцца перакладаць Гарсія Лорку. У паэзіі Лоркі жыве моцная народная стыхія, стыхія жывога народнага слова, карацей, прастата пры наяўнасці глыбіні думкі, пры аб'ёмнасці і шматграннасці вобраза. Фальклорнасць, народнасць светаадчування і былі маім выратавальным кругам у акіянскім разліве паэзіі Гарсія Лоркі.

А наогул пераклад — школа майстэрства, школа, неабходная паэту. Пасля Гарсія Лоркі болей зразумелая ў нечым стала і ўся іспанамоўная і сусветная паэзія. Гэта зусім не азначае, што і сам я пачаў пісаць лепей і глыбсй. Паэзіі нельга навучыць, як доказ таму — практыка літаратурнага інстытута, яго семінараў, усіх нашых нарад. Падвучыць, у нечым падштурхнуць можна. Але — не навучыць.

А «Слова пра паход Ігаравы» гучала ўва мне са школьнай парты. Уся складанасць перакладу «Слова» ў тым, што яно наогул зразумела любому беларусу без перакладу і разам з тым — гэта як быццам успамін пра даўно знаёмую і грунтоўна забытую мову. Пры перакладзе даводзілася і канструяваць і рэстаўраваць шмат якія словы, што чуў ад мамы, а значыцца, тыя, што перадаваліся з пакалення ў пакаленне, гэта значыць старадаўнія, вывераныя часам. Балазе, што беларуская мова захавала шмат якія даўнія формы. Напрыклад, форма клічнага склону. Гэта дапамагло мне ва ўзнаўленні каларыту помніка. У арыгінале чуецца, калі ўслухацца, дзе-нідзе рыфма, улоўліваецца арганічны рытм — усё гэтае я стараўся па мажлівасці захаваць ці ўзнавіць.

Мова, якая зрабілася літаратурнай, паступова і неўпрыкметку нівеліруецца, калі яна не сілкуецца народнай лексікай, народнымі крыніцамі словаўтварэння. Руская мова пад уплывам газетчыкаў, радыё- і тэлежурналістаў, канцылярскай перапіскі, загадаў, цыркуляраў апошнім часам моцна засушылася, збяднела. Выручаюць хіба што абласныя гаворкі, прастамоўе, дыялекты. Беларуская мова ў сваю чаргу моцна закалькіравалася, страціўшы народную гнуткасць і рухавую рухомасць слова. Даслоўна перакладаюцца цэлыя ідыёматычныя рускія выразы, нават прыказкі, прымаўкі. Кажуць па-руску: «Своя рука — владыка». На першы позірк можна даслоўна перакласці па-беларуску. Але не будзе таго натуральнага гучання, рыфмаперагуку. А мне прыгадваецца, як у нас па Ушаччыне кажуць: «Свая рука — не сука». Той жа самы сэнс, толькі па-нашаму, як у нас! Альбо яшчэ прыклад. Неяк я ўзрадаваўся па маладосці, калі пераклаў выраз «сделал дело — гуляй смело» як «зрабіў справу — гуляй на славу». А потьм зноў жа ад мамы пачуў: «Зроб бела і гуляй смела». Зрабіць набела, значыцца канчаткова, дасканала. (Ці не таму і Белая Русь, што яна адна з першых удасканалілася ў гаспадарцы, у асвеце, у культуры?) Першаперакладчыку неабходна, а паэту тым болей трэба слухаць народную мову, там шукаць і забытыя і новыя моўныя пласты, каб не было няхваткі матэрыялу, які імянуецца вечна неспасціжным паняццем: «слово».

— Мне ўжо даводзілася чуць ад вас жа, як вы ставіцеся да вядомасці. Ды ўсё ж — яшчэ раз — як?

— Вядомасць — паняцце адноснае. Сапраўды, на адной вуліцы пазнаюць, а на суседняй не вітаюцца. Бальшыне паэтаў проста здаецца, што іх занадта добра ведаюць. А на самой справе аднаго ведаюць па якой-небудзь шумнай гісторыі ці па радку, што трапіў у газетны загаловак, другога проста па выступленнях перад чытачамі ці па тэлеэкрану. Тэлебачанне — вялікая спакуса. Але можна і проста прамільгацца, прамільгацець. Даводзіцца зазначаць сумна, што беларускіх паэтаў з прычыны іхняй прыроджанай нацыянальнай сціпласці, ці што, ведаюць мала. Помню, як апошні раз выступаў у філармоніі на нейкім тэматычным вечары выдатны паэт нашай краіны Аркадзь Куляшоў. Хліпкая купка навучэнцаў ды колькі сапраўдных аматараў паэзіі. Паэт вяшчаў у напаўпустую залу. А гэта ж было яго апошняе, з болем у сэрцы думаем цяпер, выступленне перад чытацкай аўдыторыяй. Дык гэта ж Куляшоў! А што казаць пра астатніх? Пра маё пакаленне?

— На старонках «Литературной газеты» паэт Давід Самойлаў, а за ім крытык Сяргей Чупрынін адзначаюць у шмат каго з маладых паэтаў рэакцыю адрынання ад пастулату зразумеласці, абавязковае атаясамленне філасафічнасці з рызыкоўнымі эксперыментамі ў сэнсавых, паняццевых адносінах і спробамі нязвычнай версіфікацыі. Гэтакае паэтычнае рэтра — літаратурная псеўданавіннасць на базе такі забытай літаратурнай явы канца XIX — пачатку XX стагоддзяў. Ці лічыце вы, што гэты працэс закрануў і беларускую літаратуру?

— Вядомасць пэўнага паэта забяспечвае яму недапушчальную даступнасць. Ён так намагаецца быць зразумелым агромністай аўдыторыі, што збіваецца на танны эфект, на баналыіасць, на скамарошнічанне, нават на клікунства. З'яўляецца «прарок» без ніякага на тое права. Без разумення сапраўднай важнасці сваёй місіі і свайго рамяства, без жадання нястомна вучыцца, быць сціплым. Асэнсаваць заваёвы паэзіі да цябе: дзіця разбірае цацку. Вучыцца. Кола даўно выдумана, але чаляднік мусіць яго сам нанова выдумаць, каб стаць майстрам. Віно спачатку бушуе, бродзіць, а потым спакойна перамагае сваёй вытрыманай моцнасцю. Але калі малады пачынае роўна, задужа спакойна, капіруючы з маўклівай слухмянасцю старэйшых, ён ужо ў сваім пачатковым шляху зжывае сябе, не дае сабе мажлівасці расці, не сцвярджае сябе пошукамі шляху — ён гэтым самым працуе на ўчора, а не на заўтра. Калі б Алесь Разанаў не эксперыментаваў, ён не стаў бы такім ні на кога не падобным самабытным паэтам. Цікава пачынае сёння і зусім малады ў сэнсе творчасці Анатоль Сыс. Ён разумее, што маладой паэзіі нашай яшчэ трэба ўрасці ў горад, атрымаць, залыгаць свайго гарадскога чытача, беларускамоўнага, нацыянальнага. Неабходны пошук, смелы пошук. Праўда, кажуць, што ўсё новае — гэта добра забытае старое. Няхай. Таму і забываецца, пэўна, стараецца быць забытым, каб яго ўспаміналі, шукалі, тым самым не гублялі майстэрства, вечнасць ісціны.

— Што можна лічыць найболей характэрным для сённяшняй беларускай паэзіі — у творчасці яе прызнаных майстроў і ў заяўках маладых?

— Сённяшні дзень беларускай паэзіі не такі бясхмарны, не такі акрэслена пэўны, якім быў ён у пяцідзесятыя гады. Было загадзя зразумела, хто класік, хто класікам будзе, а хто ўсё жыццё будзе проста падаваць надзеі. Сёння ўсё складаней. Індульгенцыі на неўміручасць выдаюцца неахвотна. Дый чытач як быццам перакарміўся паэзіяй, бо і сам зрыфмаваць умее, калі трэба. На гэтым і супакоіўся. Сумна, вядома. Бо існуе ж пры ўсім тым сапраўдная паэзія, у тым ліку нацыянальная. Але яна нібыта схаваная ад нашага чытача. Ёй цяжка да таго ж прабіцца да чытача. Нашай роднай паэзіі, каб выстаяць, выжыць, варта ўлічыць такі момант, як канкурэнтаздольнасць, даступнасць нашаму чытачу не толькі паэзіі беларускай. Не проста па-беларуску трэба выказваць паэту «агульнасаюзныя» ісціны, а самому, што завецца, варушыцца. Так на памяць і прыходзіць ушацкая скарга маладой жонкі: «Ці ты хвор, ці нядуж, ці якое ліха? Я кручуся, шавялюся, а ты ляжыш ціха». Хоць, вядома, жарты ўвагі варты. Пімен Панчанка і Генадзь Бураўкін, Яўгенія Янішчыц і Данута Бічэль-Загнетава, Уладзімір Някляеў і Леанід Галубовіч. А далей? Віктар Шніп і Павел Шруб і іншыя цікавыя імёны сённяшняй маладой нашай паэзіі, зарука яе дня заўтрашняга.

Наша паэзія імкнецца разабрацца ва ўсім, што адбываецца ў свеце, сумленна і сказаць пра гэта праўдзіва, некамплементна. Не змяніліся ў нашай роднай паэзіі і яе адносіны да працы, да чалавека. Беларуская паэзія па-ранейшаму дэмакратычная і глыбока народная. У Лету лунулі часіны, калі паэт вяшчаў нешта, а народ альбо ўспрымаў нешта, альбо не ўспрымаў. Сёння ва ўсіх адны задачы, адны трывогі, адны клопаты. Праўда, права на ўвагу чытача трэба заслужыць.

— Калі мастак набывае сапраўдную ўладу над чытачом? Як вы разумееце асобу творцы — у абавязковым спалучэнні філосафа, раздумцы, педагога, грамадзяніна, мастака?

— Мастак, думаю, не павінен імкнуцца да ўлады наогул і тым болей да ўлады над чытачом. Ён мусіць імкнуцца, каб яго зразумелі, каб яго выслухалі, а для гэтага абавязаны і ведаць болей, і адчуваць глыбей, і думку думаць маштабней. Ведаць не наогул, а душу чалавека, адчуваць патрабаванні часу, думаць словам, дзе ў адно зліты холад думкі і шчэбет пачуцця. Сёння ў мастака з'явіўся самы падступны і моцны вораг — тэхнакратыя, якая міжволі вядзе да робатызацыі думкі і ўчынку, да прытуплення пачуццяў. Задача мастака захаваць у недатыкальнасці карані «вечназялёнага дрэва жыцця». У ідэале сапраўдны мастак сучаснасці ўсеабдымным сваім позіркам набліжаецца да ідэалу творцы эпохі Адраджэння — ён і філосаф, і раздумца, і педагог, і мастак, і, вядома ж, грамадзянін. Варта, дарэчы, заўважыць поспех у сусветным маштабе фільма Алеся Адамовіча «Ідзі і глядзі». Ен невыпадковы. Паэзіі з дакументалістыкай цяжка спаборнічаць, дужацца, але яе не павінна пакідаць думка пра дужа неабходны сёння наш узаемны дыялог з чытачом.

З— аўсёды дужа складана суадносіліся адно з адным у мастацкай творчасці інтарэсы моманту, актуальнасць праблемы і вечныя каштоўнасці жыцця і мастацтва. Як вы разумееце сувязь мастака з сучаснасцю і вялікім часам — гэта «адкрытае адзінства» (Бахцін) культуры сённяшняга дня, культуры эпохі, культуры чалавецтва? Якім паўстае ў гэтай сувязі паняцце нацыянальнага? Як гэтае паняцце змянілася для беларускай культуры і літаратуры на працягу дваццатага стагоддзя?

— Інтарэс моманту, актуальнасць праблемы мусяць быць падпарадкаваныя вечным каштоўнасцям жыцця і мастацтва. Момант мінае, актуальнасць траціць сваю пякучасць, а вечныя паняцці застаюцца. Але якраз з паасобных эпізодаў, момантаў сучаснасці паступова вырастае спаконнае. Агульнае праяўляецца ў характэрным, прыватным, вечнае на пэўным этапе можа адбіцца, выявіцца ў імгненным, толькіштохвілінным. Няма мастака наогул, ёсць мастак свайго часу. Чым дакладней і глыбей спасцігне ён свой канкрэтны час, тым далей ён застанецца ў вечнасці, імя якой чалавечая памяць. Культура сённяшняга дня ўзаемазвязана з культурай эпохі, а ў канчатковым выніку з культурай усяго чалавецтва. Пра адзінства ўсечалавечай культуры пераканальна кажуць факты падабенства старажытных абрадаў, павер'яў, паданняў, казак, легендаў. Папараць-кветка, што расцвітае на Іванаў дзень, у беларусаў — Купалле, Ліга — у латышоў. У геніяльнай паэтэсы Чылі Габрыэлы Містраль апяваецца кветка, што расцвітае ў дзень святога Яна — «Святаянскую ўначы кветцы чырвань берагчы».

Нацыянальнае — гэта тое пачуццё, адчуванне канкрэтнай радзімы, якое даецца чалавеку разам з жыццём. Нацыянальны характар, нацыянальны пагляд на рэчы, адчуванне свайго слова перадаецца быццам бы па спадчыне. Вядома ж, абавязковы тут фактар — родная мова, нездарма ў беларусаў яна завецца матчынай, бо маці спявае на гэтай мове першую калыханку, вучыць дзіця першым словам, вучыць яго спазнаваць свет, абжывацца ў свеце, прывучаць свет да сябе і сябе да свету. Мову нездарма называюць душой народа, нацыі. Птушка па голасу, народ па мове вызначаецца, адрозніваецца. На працягу дваццатага стагоддзя для беларускай культуры і літаратуры паняцце нацыянальнага не было адназначным. На пытанне Янкі Купалы «А хто там ідзе?» не ўсе на пачатку стагоддзя адгукнуліся: «Беларусы!» Нацыянальная самасвядомасць, самаўсведамленне сябе як нацыі, як народа, абуджаная ў народаў царскай «единой и неделимой России» рэвалюцыяй 1905 года, у беларусаў расла хоць і марудна, але ўпэўнена. Нечуваны ўздым народнага энтузіязму, небывалы рост нацыянальнай культуры ў нас у Беларусі стаў вынікам Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі. Вялікая Айчынная вайна ў сваіх выпрабаваннях загартавала беларускую нацыю, умацавала яе веру ў свае сілы. Заканамерны быў пасляваенны ўздым літаратуры, мастацтва і народнай творчасці. Ды вось бяда: паступова пачалі зачыняцца беларускія школы. Дзеці з роднай мовай знаёмяцца з трэцяга класа, а не з першага, не з ясельнага і дзетсадаўскага ўзростаў. Але як некалі Максім Багдановіч ішоў да роднай мовы праз кнігі, праз фальклорныя запісы бацькі, так сёння пачынае вяртацца творчая і тэхнічная інтэлігенцыя да роднае мовы. Вяртанне гэтакае не хуткае, як хацелася б, як жадалася б. Адсюль і нізкія тыражы беларускіх кніг. Адсюль і пэўная няўпэўненасць і разгубленасць беларускіх пісьменнікаў: для каго яны пішуць, да каго звяртаюцца, хто іх чытас і чуе?

Некаторыя запабежлівыя чыноўнікі ад культуры зразумелі грамадска-ідэалагічнае і фразеалагічнае паняцце «савецкі народ» як адмаўленне ад усяго нацыянальнага, як нейкі «інтэрнацыяналізм без берагоў». Хоць само слова інтэрнацыяналізм падразумявае якраз наяўнасць нацыі, нацыянальнага. Інтэрнацыяналізм — мост паміж нацыямі, а ў адваротным выпадку — мост уздоўж рэчкі. Застаючыся нацыянальным па форме і стаўшы сацыялістычным па зместу, літаратура і мастацтва кожнага народа — з'ява назаўсёды непаўторная. Ды асобным гора-кіраўнікам здаецца, што дастаткова намаляваць святочны арнамент, набраць клішэ адпаведным шрыфтом — і ўсё ў парадку. Нацыя, нацыянальнае не капрыз гісторыі, а дадзенасць, што склалася вякамі, гісторыя не цярпіць, не трывае аднастайнасці, аднааблічнасці. Усе дзяржаўныя ўтварэнні, якія замахваліся на права нацыі, на яе суверэннасць, распадаліся, каб зарасці бур'яном забыцця. У Рыме непадалёк ад Калізея можна бачыць на стэндзе красамоўную карту былой велічы і заняпаду магутнай імперыі. Гэта нацыі, усвядоміўшы сябе, разбурылі халодную і панылую сцяну ўсеагульнага абезаблічвання. Дыялекты, мясцовыя гаворкі, пранікаючы «памылкамі» ў адзінаўладную латынь, далі потым пачатак самастойным мовам народаў, што ўздужалі як нацыі.

За любой нацыяй стаіць гісторыя, якая ахоўвае, беражэ яе ад забыцця і безгалосся.

Колькі было замахаў на нашу гісторыю! Хіба толькі традыцыйная наша цярплівасць дапамагла нам выстаяць, вытрываць. Не адно дзесяцігоддзе першадрукар усходнеславянскага свету Францыск Скарына то хадзіў у цемрашалах манаскага пакрою, то ледзьве не ў вучнях Івана Фёдарава (але параўнайце толькі даты жыцця абодвух вялікіх людзей — энцыклапедыі не зманяць). Дзякуй богу, што нарэшце можам пазываць яго хоць беларускім першадрукаром!

Падчас так вытлумачваецца гісторыя Беларусі, што атрымліваецца, быццам бы воз еўрапейскай культуры ехаў не па беларускіх дрогкіх дарогах, не па беларускіх ухабінах за Смаленск і далей. Іншыя «тэарэтыкі» заднім чыслом скіроўваюць гэты воз бокам. Навошта? Дадушы, часта бывае крыўдна, калі не сорамна за гэтакіх вытлумачоў нашай гісторыі. Так вырастаюць Іваны, якія радні не помняць. Ім не дарагая ні свая родная беларуская культура, ні вялікая братняя руская. Ім сёння болей пад густ касетна-магнітафонная, без часу, без усяго нацыянальнага, балдзёжная, як гавораць часта маладыя, культура — музыка, эстэтыка фірмовых этыкетак, павевы ветру часопісаў мод. Але не навучыўшыся любіць сваё, не будзеш любіць ні суседскас, ні агульначалавечае. Францыск Скарына, Францішак Багушэвіч, Янка Купала вучаць любіць роднас, беларускае, а значыцца, і спаконнае. Хочацца мець надзею, што ў рэспубліцы ўсё будзе змяняцца на лепшае беларускай культуры, беларускай мовы. Зарукай таму — ленінскі курс нашай партыі, рашэнні XXVII яе з'езда, сапраўды рэвалюцыйныя сённяшнія здзяйсненні ў нашай шматпацыянальнай краіне, падтрымка народам палітыкі партыі.

— Вы шмат пішаце і шмат выступаецс на старонках часопісаў і газет, на тэлебачанні. У чым тут бачыце вы неабходнасць і абавязковасць для сябе — як літаратара, грамадзяніна, чалавека?

— Выступленні па тэлебачанні, на старонках часопісаў і газет неабходныя літаратару. Гэта прамы кантакт з шырокай, нябачнай табе аўдыторыяй. Гэта і важна, і адказна. Маецца рызыка надакучыць, прымільгацца, калі цябе пачнуць успрымаць як нейкага каментатара ці дыктара. Але калі літаратар выходзіць у адкрыты космас гледачоўскай увагі, ён павінен мець сваю акрэсленую чалавечую і грамадзянскую пазіцыю, разуменне, у імя чаго ён шукае непасрэдны кантакт з такой шырокай і прыдзірлівай аўдыторыяй. У адваротным выпадку гэта будзе болей ці меней удалая самарэклама ці патугі на яе.

— Мы павінны расказаць перш за ўсё пра сябе і сваю эпоху, пра людскую супольнасць, што існуе ў рэальным часе і рэальных гістарычных і сацыяльных умовах, ва ўмовах складаных і востраканфліктных. Але — сказаць сваё і пра тое, што ёсць чалавек, які сэнс ягонага існавання, якое ягонае месца ў свеце. Перакінуць тут свой масток з сучаснага (маючы на ўвазе і мінулае) у будучыню. Але — дзе апоры духоўныя, маральныя, сацыяльныя гэтага сутарэння?

— Казаць пра свае творчыя задачы заўсягды не зусім этычна і заўсягды рызыкоўна. Паэт у першую чаргу піша для сучаснікаў, асноўных спажыўцоў ягонай паэтычнай прадукцыі. Паэт будзе зразумелы сучаснікам, зразуметы імі, калі ён сапраўдны паэт, які глыбока пранікае ў сутнасць, у існасць свайго часу, будзе зразуметы і па мажлівасці не забыты тымі, што ідуць услед,— паэтамі і чытачамі заўтрашняга, наступнага дня. Культура чалавецтва складаецца з паасобных творчых намаганняў мастакоў канкрэтнай эпохі. Вялікія мастакі заўсягды валодаюць дарам прадбачання, які якраз і дае мажлівасць перакінуць масток са свайго сённяшняга ў будучыню. Усе апоры гэтага сутарэння ў самім чалавеку, у ягонай псіхіцы, што цяжка паддаецца зменам, у ягонай на ўсе вякі чыстай і вечна маладой душы. Як ні стараецца, не пнецца зло ў розных абліччах разбурыць гэтае сутарэнне, як ні хоча час не заўважаць яго, яно ёсць і будзе, пакуль чалавек застаецца чалавекам.

— Чалавецтва і ягоная духоўная культура ўдасканальваецца, удасканальваецца і майстэрства мастака. Цяпер цяжка знайсці між літаратараў-пачаткоўцаў малапісьменных, неспакушаных у тэхніцы пісьма. Але, па дужа распаўсюджаным меркаванні, у паэзіі не такія частыя цяпер самабытныя, моцныя выступленні. Ці так гэта?

— У наш час якасць тавараў народнага спажывання бывае даволі высокая, але вырабы народных умельцаў цэняцца вышэй, бо яны індывідуальныя, непаўторныя і непаўтораныя, бо яны несерыйныя, не паточныя. I ў творчай справе, калі так разгарнулася і развілася мастацкая самадзейнасць, калі амаль усім літаратарам адкрыты вялікія таямніцы творчасці Літінстытутам, Саюзам пісьменнікаў з яго шматлікімі секцыямі і падсекцыямі, бываюць нечаканкі, з'яўляюцца самародкі (не самаробкі!), таленты рэдкія і непаўторныя. Бяда толькі ў тым, што занадта доўга прыглядаемся мы да іх, занадта старанна апякуем, стараючыся прывесці да аднае роўніцы, карацей, падагнаць пад сябе. Дзікая яблынька ў полі вабіць да сябе сваёй нечаканасцю і незвычайнасцю.

Маладыя шануюць давер, а не назойлівую апеку. Трэба маладых падтрымліваць, пакуль у іх цераз край і веры ў сябе і жадання працаваць. Пачнуць сумнявацца, па баках азірацца — канец надзеям!

— Як вы ставіцеся да крытыкі і літаратуразнаўства? Ці зрабіў на вас уплыў хто-небудзь з крытыкаў?

Вы часта самі выступаеце як крытык. Ці адчуваеце вы пэўную адаптацыю асобы, калі пішаце пра іншых? Ці суадпосіцеся з прыродай таленту мастака? Ці зыходзіце толькі са сваіх эстэтычных пазіцый, ці ўлічваеце ў першую чаргу пераконанні апанента? Ці знаходзіце нейкую раўнавагу?

— Калі не памыляюся, і ў нашым Саюзе пісьменнікаў, і ў шмат якіх іншых саюзах рэспублік, кожны трэці — крытык. Добра гэта ці блага, хай думаюць кіраўнікі саюзаў пісьменнікаў. Іх таксама багата ў пераліку на аднаго творцу. Шмат крытыкаў за кошт кандыдатаў гуманітарных навук. А вось уласна крытыкаў, даследчыкаў бягучага моманту літаратуры, літаратуразнаўцаў, што непасрэдна ўдзельнічаюць у літаратурным працэсе, мала.

Зрабілася да банальнага звычным паэтам лаяць крытыкаў за неразуменне прыроды паэзіі. А крытыка, як ні круці, усё роўна трэба, што барометр, каб літаратура, у тым ліку і паэзія, ведала, куды яе нясе, дзе яе заносіць, дзе яна пацаляе пальцам у неба, дзе ўдзячна адгукаецца ў душы чалавечай. Напрыклад, урокі самага дасведчанага знаўцы паэзіі крытыка Рыгора Бярозкіна далі мне шмат. Ён быў няшчадны і ніколі не памыляўся ў сваіх ацэнках. Ён жыў паэзіяй, дыхаў паэзіяй і дачасна згарэў, адстойваючы паэзію. Пасля Рыгора Бярозкіна ў нас быў яшчэ Варлен Бечык — тонкі і дакладны крытык, сапраўдны інтэлігент, сарамяжлівы і нязгіблівы. Такіх не стае нам. Крытычная змена расце марудна.

Назваць сябе крытыкам у адказным значэнні гэтага слова не маю смеласці і нахабства. Апошнім часам пісаў штосьці, сярэдняе паміж літаратурнымі замалёўкамі і ўласна рэцэнзіямі. Пры ацэнцы творчасці таварыша болей давяраюся свайму густу, сваёй эстэтычнай пазіцыі, улічваючы, вядома, пры гэтым і індывідуальнасць апанента, ягоныя прыёмы працы, ягоныя творчыя мажлівасці. У даважак, ці што, пішу падчас эпіграмы, пародыі — яны як звычайна ацэначныя.

— Вядома, што Пушкін на палях артыкула П. Вяземскага некалі падкрэсліў словы пра тое, што паэзія, бадай, вышэй за маральнасць, ва ўсялякім выпадку, гэтыя рэчы зусім розныя. А Леў Талстой мастацтва цаніў, паколькі яно абапіраецца на маральнасць. Праўда, вялікі паэт у іншым месцы лютасна пярэчыць супроць таго, «што і маральная пачварнасць можа быць мэтай жыцця».

Як вы разумееце гэтыя ўзаемаадносіны? I ў якой ступені яны змяняюцца з часам? Наколькі залежаць і наколькі не залежаць яны ад часу?

— Маральнасць, нораўнасць — аснова асноў любога віду мастацтва, а паэзіі тым болей. Твор можа быць паэтычным, але амаральным, бязнораўным, але тады ён паэтычны з чыста фармальнага боку. Маральнасць, нораўнасць — гэта тая балансіровачная жэрдка, той балансіровачны шост, з якім паэт ідзе па канаце над прорвай нізасці і подласці, напаўпраўды і праўды. Маральнасць, нораўнасць — вышэйшы эталон, раўнавага дабра і зла, якое, як ні стараецца, час не ў стане пахіснуць непапраўна.

— Тэма... калі яна прыходзіць стыхійна і калі, магчыма, у вялікіх паэмах — гэта прадуманая і вывераная заяўка? Як разумець сацыяльны заказ для паэта?

— Няма благіх тэм, ёсць благое выкананне. Кола тэм і шырокае і вузкае. Справа ў тым, якімі вачыма глядзець на тэму, як глыбока пад сэрцам выношваць яе — вось дзе розніца, якая імянуецца вялікай тэмай і драбнатэм'ем. Калі верш можна параўнаць з блізкім ці далёкім агеньчыкам, дык паэма — гэта ўжо электрыфікаваны пасёлак, добра спланаваны, па мажлівасці добраўпарадкаваны.

Шмат размоў вакол сацыяльнага заказу для паэта. У простым сэнсе, бачыце, заказалі, а ён напісаў. Нешта накшталт заказу ў атэлье! Але паэт болей ад іншых прадстаўнікоў літаратурнай «арцелі» чулы да змен у грамадстве, да новых з'яў, да нябачнага вагання сацыяльнага паветра. Галоўны і асноўны заказчык, у тым ліку і заказчык сацыяльны, і адначасова галоўны пастаўшчык «сыравіны» — час. На яго і працуе паэт. Са сваёй практыкі помню. Па намёку маёй мамы напісаў калыханку для сваёй жа дачушкі. Сацыяльным гэта лічыць заказам ці вузкаведамасным, дасюль не ведаю. У маёй практыцы быў непасрэдны заказ — напісаць паэму пра гераічных абаронцаў Брэсцкай крэпасці. Так я напісаў «Баладу Брэсцкай крэпасці». I ўсё ж мне болей па душы мая «Блакада». Ну, тут я магу быць і суб'ектыўным.

— Вы ўдзельнічалі ў рабоце Генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб'яднаных Нацый. Некалі, калі Дантэ запыталі, ці паедзе ён у іншую краіну з пэўнай місіяй, ён сказаў: «Калі я не паеду, дык хто ж паедзе, а калі я паеду, дык хто ж застанецца тут?»

— Удзел у рабоце 39-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН — важны момант у маім жыцці. Мажлівасць як быццам праслухаць пульс планеты, яшчэ раз пераканацца, як мы ўсе на нашай планеце залежым адзін ад аднаго, як нам трэба шанаваць гэтую нашую агульную кватэру, калі хочам мы свайго працягу ў часе. А як партызанскі сын, як той, хто прыйшоў у літаратуру з ваеннага маленства, я перапоўніўся яшчэ большай трывогай за наш трывожны і да болю родны свет, які благае міру. Як ні парадаксальна, ды чым вышэй столь прагрэсу, тым ніжэй неба непрадказанасці. I страх паўстае перад чалавецтвам, якое неўсвядомлена прыспешвае, падганяе прагрэс, у новым абліччы. Чалавек сам выклікаў да жыцця такія сілы разбурэння і ўсёзнішчэння, якія не маглі яму і ў жахлівым сне сасніцца. Глядзіце, прырода не хоча прымаць у сябе назад адабраныя ад яе, выцягнутыя з яе і тэхналагічна ператвораныя ў рэчы, аматэрыялізаваныя сілы. Поры зямлі, яе палі і нівы закупорваюцца рэшткамі ўсялякага роду хімічных паскаральнікаў ураджаю. А тым часам гэткія піраміды нашай эры ўзвышаюцца над лепшымі землямі Случчыны, засольваючы іх. Бяда Чарнобыля паказала, дакладней, намякнула толькі, на амаль некіруемае зло, якое можа змесці з аблічча зямлі ўсё жывое. Я паспрабаваў пра гэта напісаць верш «Перасцярога».

У чалавецтва ўся надзея на розум, які зможа супрацьстаяць злу, на сэрца, якое адгукаецца на жыццё і робіць высакародным усвядомленай ласкай той жа розум. Паэзіі толькі застаецца, як і ва ўсе часіны, звяртацца заклічна да розуму і сэрца, не даваць ім забывацца і супакойвацца. Гэта і вечна і надзённа.

1986