За волю

19

Была гэта невялікага разьмеру, у чорнай плястыковай вокладцы, з абношанымі-працёртымі кутамі запісная кніга. Відаць па вокладцы й бачынках, што часта ўжывалася. Тыповы запіс, прыкладна, такога зьместу: Язэп Сноп, нар. у Н., 1925 г.; радня ўдома ў калгасе. Нэгатыўны да камунізму, нявыразная паліт. ар’ентацыя. Таракан у саладусе. Цяперашні адрас: 1113 Вінэт вул., Мантрэал, 36. тэл.: 374-8602.

Алесь любіў гумар, а таму і ў запісную кніжку траплялі некаторыя «кавалкі». Напрыклад, ці чулі вы як адзін наш суродзіч спасьцярог калі сусед ягоны, гэткі-ж, як і ён, імігрант, у гэтым капіталістычным сьвеце ўжо дарабіўся? — Глянь ты на яго! — казаў ён сябру свайму. — Чалавек ужо дарабіўся. Ён і ягоная сям’я ўжо тэлевіжан вачуюць!

Слова вачуюць — гэта ад ангельскага to watch — глядзець. Людзі, бачыце, ужо глядзяць тэлебачаньне. А здарылася тое ў пяцідзясятых гадох, калі тэлевізары дорага каштавалі. Вось чаму чалавек, каторы мог купіць дарагі апарат і меў час глядзець праграмы розныя — чуеце? — ужо дарабіўся ў гэтай капіталістычнай краіне. У чорнай кніжцы, што была некалі неразлучным спадарожнікам Якімовіча, было шмат такіх нататак. Для Трыфты Тоні яму даводзілася падарожнічаць і палагоджваць розныя інтарэсы, а ягонае сяброўства ў управе Згуртаваньня Беларусаў накладала дадатковыя абавязкі. Трымаў кантакты з многімі сябрамі арганізацыі, пашыраў нацыянальную і арганізацыйную літаратуру. Прыдбаў многа сяброў і награмадзіў матар’ялу адносна апазыцыі. У гэтай апошняй групе бачыў ня толькі людзей няпрыязных для сябе ці беларускіх актывістаў, але й так званых тараканоў у саладусе — чыстых матар’ялістаў, проста гультаёў і розных колераў ханжу, што адно пра сябе дбала.

Магчыма, што Алесь ня чуў пра Франца Бэйкана, але жыцьцё падказала яму, каб трымаўся ягонага правіла: Трактуй сваіх сяброў так, як быццам-бы яны мелі стацца тваімі ворагамі, і глядзі на ворагаў, як быццам-бы яны маглі стацца тваімі прыяцелямі. Накш гаворачы: трымай усюды адкрытыя вочы, вушы й дзьверы. Ззамоладу лёс навучыў Алеся як важна мець інфармацыю адносна людзей. Яе трэба было ня толькі зьбіраць і парадкаваць, але й цэлы час абнаўляць. Найбольш адносілася гэта да людзей палітычна актыўных.

Чорная кніга багацела нататкамі. Ці раз даводзілася Алесю думаць, што камуністы былі-бы надзвычайна задаволеныя, калі-б такая кніга трапіла ў іхныя рукі. Калі Давід Зэлман затрымаў Алеся на базе і наладаваў на яго немалы цяжар даўгіх гадзінаў, Алесь неяк забыўся пра тую чорную запісную кнігу бо яна была цяпер яму непатрэбная. Ляжала падсунутая пад большыя кнігі на полцы ягонай сьціплай хатняй бібліятэкі. Алесь любіў чытаць і ці раз, зьвяртаючыся да сваіх улюбленых аўтараў, спасьцерагаў на полцы малую запісную кнігу, мяркаваў што зь ёю зрабіць, ды так і пакідаў яе там, дзе была дагэтуль. Бальшыня адрасоў з Алесявай запісной кнігі перайшла і да сакратара арганізацыі, хоць усялякія дробныя інфармацыі Якімовіч затрымаў для сябе.

Рашчараваная Алесевым сарказмам пра ягоныя ваенныя гады, Вера прадаўжала свае пошукі. Сустракалася зь Якімовічам, хадзілі разам у кіно, на танцы ці ў тэатры. Паступова дзяўчына даведалася шмат чаго з Алесевага мінулага, але цёмнай астаўся для яе ягоны ваенны пэрыяд. Вера зацікавілася беларускай літаратурай. Алесь выказаўся, што Максім Горкі, якога яна ці не найлепш ведала, будзе даволі мізэрна выглядаць у параўнаньні зь Янкам Купалам, Коласам, Багдановічам. Калі-ж дзяўчына пыталася дзе можна дастаць іхныя творы, Алесь параіў ёй пакарыстацца ягонай собскай бібліятэкай, у якой ён згуртаваў усе эміграцыйныя выданьні беларускае клясыкі.

— Бяжы да мяне калі захочаш. Усе мае пісьменьнікі й паэты зь вялікім гонарам возьмуць цябе ў абдымкі й пазнаёмяць із сваімі гэроямі.

Падчас ейнае візыты, Алесь параіў ёй выбраць што хоча зь ягоных кнігаў, а сам пайшоў у кухню, каб нешта нарыхтаваць. Вера спасьцерагла, што да беларускай клясыкі прысуседзіліся Міцкевіч, Гэмінгвэй, Томас Ман, Конрад, Дастаеўскі, Агата Крысты й іншыя. Зрок ейны затрымаўся на малой кнізе з вокладкай чорнага колеру, шыйка якой выглядала спад нізу кнігі твораў Оскара Ўайлда. Дзяўчына выцягнула тую кніжачку і гартаючы, хутка спанатрыла што за скарб трымала ў сваіх руках. З кухні чуваць быў бразгат пасуды. Калі Алесь вярнуўся ў сьвятліцу з наладаваным закускай і напіткамі падносам, малы чорны блакнот бясьпечна ляжаў у Верынай сумачцы а сама яна гартала Шпака.

— Варта табе яго прачытаць, — сказаў Алесь пра Шпака. — Ён ёсьць надзвычайным пісьменьнікам.

— Магу пазычыць гэту кнігу?

— Калі ласка, бяры.

Вера ледзь не правалілася пасьля, калі ўжо выпілі віна й закусвалі каўбасой.

— Ведаеш, Верачка, — жартаваў Алесь, — я заўсёды даводзіў, што найлепш пазнаеш дзеўку, калі заглянеш у ейную сумачку, ці, як у нас дома кажуць, торбачку. Магу я заглянуць у тваю?

Гэтак гаворачы, Алесь выцягнуў руку, каб узяць сумачку Веры з кракадзілавай скуры, што ляжала побач.

— Чакай, стой! — запярэчыла перапалоханым голасам дзяўчына.

Зьдзіўлены такой нечаканай рэакцыяй на свой жарт, Алесь глядзеў на зьбянтэжаны дзяўчынін твар.

— Ты, відаць, перапалохалася, як-бы там нейкі вялікі скарб трымала.

— I am sorry, толькі… толькі я не хацела…

— Разумею. Ты там схавала тайную лісту ўсіх варожых агентаў, — паблажліва жартаваў Алесь і гладзіў Верыну руку, заглядаючы ў яе вочы. — Так што давай яшчэ вып’ем.

Ён напоўніў пузатыя кілішкі на высокіх ножках чырвоным портвіном. Вера, як выглядала, вярнула сабе поўную раўнавагу, павесялела і ўсьміхнулася, а хлапец і не падазраваў, што жартам ледзь не раскрыў ейную таямніцу.

Капшун ледзь не падскочыў з радасьці, гартаючы Якімовічаў блакнот. Ён сказаў Веры, што блакнот тымчасам затрымае, а пасьля, — не адразу, а так за дні тры ці чатыры, — трэба яго вярнуць назад. І за дні тры Грыша аддаў Веры чорную кніжачку.

— Інфармацыі цэнныя. Не магу ня выказаць з гэтай прычыны надзвычайнага задаваленьняз так удачнай работы. Але ты, — ён тут затрымаўся і ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы, — ты мусіш прадаўжаць сустракацца зь Якімовічам і дакладваць мне аб ім, як раней. Панятна? А чалавек, да якога ты далжна дабрацца гэта Антон Шпак. Чула пра яго?

— Чула. Мне Якімовіч расказваў аб ім.

— Цудоўна! Пастрайся, каб цябе зь ім пазнакоміў. Узнай як ён жыве, што робіць, якія мае планы. Надзеюсь, гэта цябе не азадачыць?

— Ды не.

Тыдзень пазьней Вера зноў зайшлася да Алеся, каб нібыта замяніць кнігі. Калі Якімовіч адлучыўся на кухню, малая кніжка з чорнымі вокладкамі апынулася пад кнігай твораў Оскара Ўайлда.