Камень з гары

21

Пакаштаваў адзін раз Драгун і перакладчыцкага хлеба. Падбіў яго на гэта Гушчынскі. Ён быў, як вядома, вялікім аптымістам, сам лёгка пускаўся на ўсякія авантуры і агітаваў другіх рабіць гэта.

— Ты ж ведаеш польскую мову, чаго там? Ды і заробіш трохі. Грошы ніколі не лішнія.

Апошні аргумент быў самы важкі: патрэбны грошы.

Кніжку падзялілі на дзве часткі, бо аднаму над такой работай давялося б сядзець год. Другую частку аддалі выдавецкаму работніку, загадчыку вытворчага аддзела, паліглоту і былому дыпламату Коршаку. Ён добра ведаў польскую, англійскую, французскую, нямецкую мовы. Горай мо ведаў сваю ўласную, беларускую. Але ў гэтай частцы яго мог падперці Драгун — сваю ён ведаў як след, а польскую — за пачатковую школу, разумеў, як ён сам казаў, кухонную лексіку.

Спачатку ледзь не з-за кожнага слова лазіў у слоўнік, а пераклад быў падобен да падрадкоўніка — слова ў слова. Баяўся адступаць ад арыгіналу, трымаўся за яго, як п’яны за плот. Потым пайшло лягчэй. Здзіўляўся, як многа ўзялі палякі з лаціны ў сваю мову, асабліва ў складаныя, абстрактна-разумовыя паняцці. Сатысфакцыя, гратуляцыя, імпэртынэнцыя, індэпэндэнцыя, нават санацыя — усё пайшло ад багатай нежывой лаціны. Потым ці людзі, ці час — сталі вярнуць у другі бок, сталі шукаць у сваёй мове, не ганяцца за чужым. Капарка — наш экскаватар, самохуд — наш аўтамабіль, спыхач — наш бульдозер. Нават польскія словы для нас болей зразумелыя, чым тыя, што жывуць у нашай мове, бо ідуць ад свайго кораня. Патрохі-памалу Драгун спасцігаў усю прымудрасць перакладчыцкай справы, вучыўся рабіць не падрадкоўнік, а як бы новы тэкст на аснове старога. Ён як бы на гатовы, заказаны сюжэт пісаў новы твор. Успомніў тую навуку, якую пераняў у празаіка Кавальчука яшчэ на пачатку свае працы ў выдавецтве, калі яны разам рэдагавалі чэшскія і славацкія апавяданні. Але не пераняў, не мог ён пераняць той манеры, якая пашырана была ў нашай перакладчыцкай школе: цяжкае і складанае апусціць, выкасаваць, паставіць шматкроп’е. Не, ён лепей біўся над цяжкім словам ці сказам гадзіну, але даходзіў да сэнсу і перакладаў, перадаваў чытачу.

Яму падабаўся аўтар і яго манера, строга рэалістычная і трохі саркастычная ў тых сцэнах, дзе ён паказваў вярхі польскага грамадства напярэдадні другой сусветнай вайны. Аўтар нібы развіваў тэзіс адной мудрай прымаўкі, што калі бог хоча пакараць чалавека, то спярша адбярэ ў яго розум. І тады, само сабой, чалавек наробіць усяго — пакарае сам сябе назаўсёды ды яшчэ і невінаватага ўцягне. Нешта падобнае было з польскімі вярхамі, якія ніяк не маглі зразумець перадваеннай сітуацыі і ўвесь час варожа пазіралі на ўсход, у той час як бяда ішла з захаду. А тыя, што бачылі, адкуль ідзе бяда і гаварылі праўду людзям, аб’яўляліся ворагамі і сядзелі ў турмах, каб іх голас не даходзіў да масы... Гарматы і бункеры сваімі дуламі і амбразурамі пазіралі на ўсход, а страляць потым давялося на захад... Ну, пэўна ж, расплаціўся за гэта просты польскі салдат і просты народ, бо ў міністраў былі ўласныя самалёты, каб уцячы, а грошы іх ляжалі ў швейцарскіх банках. Яны фактычна нічога не трацілі, адну толькі невялікую дробязь — радзіму. Але што? Прадалі гэту, цяпер будуць прадаваць нейкую другую.

Нечакана ў Драгуновай перакладчыцкай рабоце парушыўся рытм. Яго напарнік Коршак пасварыўся нешта з дырэктарам Важнікам, і Важнік тэрмінова адхіліў яго ад перакладу, а на яго месца загадаў Гушчынскаму шукаць другога чалавека. А Коршак за гэты час паспеў ужо перакласці многа. Аднак Гушчынскі вырашыў усё элементарна проста. Ён выклікаў да сябе Драгуна і сказаў:

— Гэты Коршак купаны ў гарачай вадзе... Чаго яму якраз цяпер трэба было заводзіцца з Важнікам? Нешта там з-за друкарні. Коршак заўсёды стаіць за друкарню, калі яна зрывае нам графікі, а Важніку гэта не па нутры. «Ты агент Вербаловіча»,— крычыць ён на Коршака. Адным словам, Коршак выбывае. Я спрабаваў угаворваць Важніка — бескарысна. Цяпер так. Я знайшоў другога перакладчыка. Ты ведаеш Наско? Дык ён знаўца мовы цудоўны, сам з Заходняй, еў нават турэмную кашу. Адным словам, з ім не прападзеш... Застаецца адно: што рабіць з тым, што пераклаў Коршак? Думаю, ніякай крыўды вам не будзе, калі ён атрымае за сваё, хоць прозвішча яго на тытуле сярод перакладчыкаў не будзе. Вы згодны?.. З Наско я ўжо дамовіўся... Праўда, Коршакаву частку пры аплаце давядзецца прыпісаць вам. Гэта не вельмі прыемна, бо калі сума перавышае 13 тысяч, з аўтара бяруць трынаццаць працэнтаў падаходнага. Вы ведаеце, якая гісторыя была са мною? Ну, як гэта вы? Дык вось слухайце. Выходзілі ў нас нейкія апавяданні па дзіцячай рэдакцыі, далі мне там перакласці на пяцьсот рублёў. Пайшоў я атрымліваць... Як падлічыў наш Стрыгач, як прыплюсаваў да ўсяго, што ў мяне за год сабралася, як лапнулі з мяне трынаццаць працэнтаў, дык я яшчэ застаўся вінаваты ў бухгалтэрыю нешта восемсот рублёў.

— А тыя пяцьсот? — са здзіўленнем запытаўся Драгун.

— І тыя! Я за іх толькі распісаўся! — і Гушчынскі так шчыра і весела зарагатаў, нібы гэты «жарт» быў не з ім самым, а сама мала з яго ворагам.

...Усё зноў уладкавалася, толькі Наско быў нечым вельмі заняты і цягнуў з перакладам.

Драгун з Коршакам пачалі счытваць свой тэкст з арыгіналам, сядзелі пасля работы ў вытворчым аддзеле. Спачатку Коршак чытаў пераклад, а Драгун сачыў за арыгіналам, потым наадварот. Там, дзе каторы з іх далёка адрываўся ад арыгінала, думалі разам, як паправіць, каб гучала лепей. Часам слова траплялася толькі прыблізнае, не перадавала таго каларыту, які адчуваўся ў польскім арыгінале. Спынялі чытанне, разам шукалі, шарылі ў памяці, ва ўсіх яе закутках, потым у слоўніках, покуль не знаходзілі таго, што патрэбна.

За гэтай счыткай самі неяк непрыкметна пазнавалі адзін аднаго. Коршак вырысоўваўся цікавым чалавекам з вельмі складанай, драматычнай біяграфіяй — сапраўднае дзіця эпохі! Да вайны скончыў Мінскі КІЖ (Камуністычны інстытут журналістыкі), у трыццаць дзевятым узялі ў армію, вызваляў Заходнюю Беларусь, нават працаваў рэдактарам раённай газеты. Потым вайна з немцамі... Адступаў, ваяваў. Трапіў у польскую армію як знаўца польскай мовы. Дайшоў да Берліна. Потым быў перакладчыкам у нашых пасольствах — у Лондане, у Бруселі. З Бруселя яго і ўзялі — нібыта перадаваў звесткі замежнай разведцы... Сядзеў у Варкуце, дзёўб вугалёк. Вызвалены і рэабілітаваны ў 1956 годзе... Непарадкі ў сямейным жыцці: у Англіі жонка і сын, тут жонка і сын... Жонка была вярнулася, потым уцякла, сын, ужо студэнт, застаўся з бацькам... «Так закруціў ваенны віхор, што цяпер не раскусіш,— кажа Коршак,— застаецца адно — піць гарэлку».

Пасля счыткі яны перадрукавалі пераклад, і Драгун здаў яго ў выдавецтва. Гэта была першая, большая па аб’ёму частка кнігі. Сваю частку Наско ўсё яшчэ «дабіваў».

Семнаццатага дня кожнага месяца Гушчынскі выпісваў ганарар за тыя кніжкі, што былі ў вытворчасці,— каму дваццаць пяць працэнтаў, каму палову ўсяго, а каму і канчатковы разлік, калі кніжка падпісана да друку. Драгун падышоў да яго і нясмела сказаў, ці нельга было б выпісаць і яму працэнты за пераклад, бо сваю частку ён здаў.

Гушчынскі паглядзеў на яго, але Драгуну здалося, што ён нічога не бачыць: нешта думае, нечым заняты.

— Што? Які ганарар? А, за пераклад? А вы падпісалі, зарэгістравалі?

— Усё зрабіў...

— Добра. Ала Дзянісаўна, выпішце 75 працэнтаў Драгуну за пераклад.

Драгун падзякаваў. Ён не думаў, што ўсё так проста выходзіць: Гушчынскага не трэба доўга ўпрошваць. Ён разумеў чалавека з паўслова, бо сам, як ведаў Драгун, жыў па вушы ў даўгах.

Ды радаваўся Драгун рана. Рапарцічкі ішлі на подпіс да начальства. Гэты раз заела ў дырэктара. Гушчынскі атрымаў вусную вымову тут жа — за тое, што выпісвае грошы не за ўсю работу, а за частку. Гушчынскі пачаў даказваць сваё, але нічога не памагло.

Драгун засумаваў. Гэтулькі планаў строіла жонка на гэты месяц, гэтулькі дзірак гатова на гэтыя грошы. Ідзе зіма, трэба купіць паліто — сабе, жонцы, дзіцяці, апрануць і абуць няньку. А тут кажуць: пачакайце! Драгун ужо пачынаў думаць, што каб і Наско здаў рукапіс цяпер, то дырэктар яшчэ знайшоў бы якую зачэпку і не падпісаў бы цыдулкі на ганарар.

Драгун сядзеў за сваім сталом насуплены, працаваць не хацелася. Скрыпнуў зубамі, вылаяўся сам сабе.

— Што ты молішся, Драгун? — спытаў Пракурат.— Не выгарала з ганарарам?

— Адкуль ты ведаеш?

— Я ўсё ведаю,— шматзначна сказаў Пракурат.— Праўдзівей, ведаю начальства.

— Якое ж яно?

— Як і належыць начальству. Не любіць яно песціць падначаленых — раз. Любіць, каб падначаленыя адчувалі яго моц, сілу, уладу, адчувалі сваю залежнасць ад яго начальніцкай волі. Памятаеш Астроўскага «Ваўкі і авечкі»? Там ёсць праект павышэння зарплаты служачым... Каму на колькі павышаць... Начальству — на ўсю катушку, каб стражэй сачыла за падначаленымі, стражэй патрабавала, трымала ў цвёрдых руках «бразды правления». Падначаленаму — адчэпнага, але каб ён думаў, што і яго не забываюць, аднак каб не «возомнил» аб сабе, каб не заганарыўся, каб памятаў, хто ён, і трапятаў як ліст перад тварам свайго начальства. Вось так! А ты хацеў, каб табе адразу: наце, забярыце свае грошыкі!

— То гэта ж старое начальства, часоў Астроўскага,— не згадзіўся Драгун.

— Я маю на ўвазе бюракратычнае начальства. Яно ва ўсе вякі і эпохі заўсёды аднолькавае.

— Нешто ты вельмі смела абагульняеш...

— А ты думаеш, што начальства пра цябе клапоціцца?

— Ну, не такі я ўжо наіўны. Хай яно хаця пра сябе ды пра дзяржаўныя справы думае, а ўжо мы неяк самі пра сябе будзем клапаціцца.

— У тым і бяда, што яно клапоціцца пра сябе, а пра справы — пастолькі паколькі яму выгадна... Ты думаеш, Важнік не мог бы выпісаць табе грошы?

— Відаць, не мог... У яго ж інструкцыя...

Хлопцы ў рэдакцыі зарагаталі.

— Інструкцыя яму да лямпачкі,— уставіў Нагорны.

— З ёю ён можа схадзіць у адно месца, хай мне прабачаць дамы,— яшчэ выразней намякнуў Пракурат.— Ты ведаеш, што па інструкцыі ці па ўмове ён мае права выпісаць табе нават аванс — за работу, якую ты яшчэ не зрабіў, але ўзяўся рабіць па ўмове.

— Яшчэ чаго захацеў! — не паверыў Драгун.

— Ты як з неба зваліўся.— Пракурат паказваў на яго пальцам і рагатаў.— Усё ён можа зрабіць, толькі не нам з табою. Хто мы для яго?

— О, гэта іншая рэч,— згадзіўся адразу Нагорны.

— А для каго, калі не сакрэт? — спытаў Драгун. Ён яшчэ не ведаў як след гэтай кухні.

— Напрыклад, для Быліны... Калі ён толькі бярэцца перакладаць з кітайскай,— Пракурат знарок вылучыў апошняе слова,— то тут жа атрымлівае авансік. А калі Быліна заплануе сваю кнігу — размова пра якія-небудзь байкі,— то яму Стрыгач не цыркае, так як табе ці мне, а выплаціць усё зараз, як і належыць. Ён можа перакладаць з кітайскай, венгерскай, літоўскай, хоць на справе ён і сваёй добра не ведае.

— Дык як жа ён з кітайскай? — зноў здзівіўся Драгун.

— Я ж кажу, што ён з неба зваліўся,— дабіваў яго Пракурат.— Ды кожны з нас так умее: бярэ рускую кніжку і шпарыць. А атрымае, як з замежнай: па тысячы рублёў за аркуш.

— Нам з Наско хацелі даць па 750 за аркуш... Але добра, што Гушчынскі заступіўся.

— Вось бачыш...

— Паслухайце, хлопцы,— сказала Жывіца,— неяк я шукала нумар умовы, не памятаю ужо з кім. Далі мне ў бухгалтэрыі падшыўку ўмоваў за некалькі год. Каб вы толькі паглядзелі, хто там фігуруе ў галоўных перакладчыках! Толькі аднаго дырэктара няма, а то ўся яго світа і падхалімы. Быліна мо на першым месцы, потым намеснік дырэктара, намеснік галоўнага рэдактара, загадчыкі некаторых рэдакцый. А наш гэты штатны аратар Гуцэвіч! Ад яго прозвішча стракаціць у вачах...— Жывіца змоўкла на паўслове.

У пакой зайшоў Маскалевіч.