Камень з гары

2

Збоку можна было падумаць, што Драгун жыве без ніякага плана, стыхійна, сённяшнім днём. Але толькі ён адзін ведаў, што гэта зусім не так. Вось ён памяняў работу — здавалася б, выпадкова, а папраўдзе ён ужо год думаў над гэтым і чакаў выпадку.

Цяпер перад ім стаяла другая задача: памяняць кватэру. Ужо тры гады, як ён наймаў сабе кут у старых людзей на Беламорскай вуліцы. Домік іх быў невялікі, з сінімі аканіцамі, яшчэ новы. У адным канцы жыла вялікая сям’я, а ў другім — Драгуновы гаспадары: стары Фінкельштэйн з жонкай Эмай Маркаўнай. Старыя яму падабаліся, асабліва гаспадар. Гэта быў яшчэ дужы дзед, прысадзісты, круглы, з голенаю галавою і кручкаватым носам. Працаваў ён на радыёзаводзе, хоць меў больш як семдзесят год і атрымліваў пенсію за сына.

Уставаў ён рана, без будзільніка, мыўся, піў чай, а перад адыходам заўсёды не забываў пабудзіць Драгуна, хоць той ужо і не спаў — ён прачынаўся ад святла.

У суботу дзед надзяваў на сваю голеную галаву чорную кепку, кручкаваты нос сядлаў акулярамі і садзіўся чытаць «Талмуд». Ён чытаў, варушачы губамі.

Курыцу ён рэзаў спецыяльнай брытвай, якую перад гэтым доўга вастрыў. І тлумачыў Драгуну, што толькі вострым рэзаць не грэшна і што тады жывёла не чуе, як яе пазбаўляюць жыцця.

У маладосці, расказваў дзед, быў ён дужы. Родам ён з-пад Мінска, бацька меў сваю зямлю і добрую гаспадарку. Раз у вёску да іх прыехаў барэц. Сабраў вакол сябе падлеткаў, стаў іх вучыць, як дужацца. Барэц яму сказаў: давай паспрабуем так — ты стоячы, я — на каленях. «Я быў малады, дужы,— расказваў дзед,— згадзіўся. Паваліў барца. Ён яшчэ раз захацеў памерацца сілаю, і яшчэ раз я яго паваліў. Тады ён зазлаваў, бо хлопцы навокал сталі смяяцца з яго. Кажа: давай стоячы, як роўны з роўным. Але не паспелі мы ўзяцца, як найшоў мой бацька ды як дасць мне па вуху. Ты, кажа, што — хочаш, каб ён цябе скалечыў?»

Дзед Фінкельштэйн быў старэйшы за сваю Эму Маркаўну на гадоў дваццаць. Ён і яна сышліся пасля страты першай сям’і, яшчэ перад вайною. Яго сын ад першай жонкі, кандыдат юрыдычных навук, загінуў на фронце, а яна мела замужнюю дачку, зяця і дзве ўнучкі.

У вайну яны паспелі эвакуіравацца на Каўказ, а потым на Алтай, у Курган. Давялося пабачыць гора, бо ўцяклі яны ў чым стаялі і трэба было зарабляць на пражытак мазалём. Дзед на Каўказе хадзіў у калгас капаць абвадняльныя канавы. За гэта давалі на пражытак пшаніцу і буракі. За некалькі месяцаў такой працы дзед, як ні дзіўна, нічога не зарабіў, а нават застаўся вінаваты калгасу тры пуды пшаніцы. Але за тое, што ён сумленна працаваў — дарэчы, адзін на ўвесь калгас,— яму даравалі гэты доўг.

Эма Маркаўна таксама была родам з-пад Мінска, недзе са Смілавіч. У маладыя гады была актывісткай, членам партыі, арганізоўвала калгасы. Але яе «вычысцілі» — абвінавацілі, што давала кулакам даведкі, што яны з беднякоў. Цяпер яна (мо толькі на словах?) нічуць не шкадавала аб гэтым здарэнні, хоць і казала, што каб засталася ў партыі, то ўжо даўно стала б вялікім начальнікам. У гэта Драгун шчыра верыў, бо жанчына яна была развітая, разумная і дзелавая. Ва ўсім, пра што толькі з ёю ні гаварыў Драгун, яна разбіралася, сачыла за палітыкай, многа чытала, не магла легчы спаць, не паслухаўшы апошніх паведамленняў. Яна мела бухгалтарскую адукацыю, а цяпер працавала ў аптэчным кіёску, на Камароўцы.

Жыць апошнім часам стала зусім цесна: гаспадыня, каб паправіць свой бюджэт, узяла яшчэ аднаго кватаранта. Гэта была адна з многіх прычын, якія змусілі Драгуна шукаць сабе новага месца. А месца ён ужо сабе апытаў, цвёрда дамовіўся з адным чалавекам, што, як толькі яго сямейны кватарант выберацца ад яго, Драгун можа перасяляцца. Праўда, за асобны пакой плата ў два разы даражэйшая, але Драгун пра грошы думаў менш за ўсё: яго планы ішлі далей.

Цяпер ён ужо думаў, што трэба купіць. Па-першае, ложак, бо ён спаў на гаспадаровай кушэтцы, а ў сенніку была звычайная салома з Камароўскага рынку. Кухонны столік таксама патрэбны. Ну, усякія там дробныя рэчы, як чайнік, керагаз, бо гэтага нічога ён не меў, карыстаўся гаспадаровымі. Прызнацца, ён рэдка калі дома і еў, хадзіў болей па сталоўках, хоць і яны абрыдлі яму страшэнна, і адзін толькі пах сталоўскай кухні адбіваў у яго апетыт.

За тры гады ўелася ў косці адзінота. Хацелася да людзей, да знаёмых, да былых сяброў. Але яны або апынуліся далёка ад яго, або былі па горла заняты сваім клопатам, часу для Драгуна не знаходзілі. Ён пачынаў паволі расчароўвацца ў сябрах. Каго лёгка было знайсці, дык гэта аматараў выпіць. Ды ён не зблізіўся з гэтай катэгорыяй людзей, і мо таму, што самога да чаркі не вельмі цягнула. Знаёмых дзяўчат у яго амаль не было, а знаёміцца спецыяльна ён не ўмеў, праўдзівей, не мог. Калі ён бачыў дзяўчыну, якая яму спадабалася з першага позірку, якая яго адразу зачаравала, дык каб нават яна падышла да яго і першая зачапіла, ён не змог бы ёй нічога адказаць. У яго адымалася нават мова, не толькі ногі. З другога боку, у яго да прыгожых дзяўчат жыў у душы недавер: як правіла, яны легкадумныя, недалёкія, памешаны на сваім харастве — і больш нічога і нікога не хочуць знаць і ведаць. І хоць сэрцам цягнула да іх, розум пратэставаў. Жыў яшчэ ў ім падсвядомы страх за сваю свабоду. Ён ведаў, што прыгожыя жанчыны маюць над мужчынамі вялікую ўладу. А служыць каму-небудзь Драгун не збіраўся.

Цяпер ён меў некалькі знаёмых, але каб яму сказалі: жаніся, то ён адказаў бы, што няма з кім.

На першай рабоце ў яго было дзве дзяўчыны, але да абедзвюх не ляжала душа. Ліда Чалевіч была таўсматая, кірпатая і рухавая сакатушка, расла сіратою, відаць, не бачыла ў жыцці ласкі і спагады і шукала яе ў людзях. Яна працавала карэктарам. Аднойчы на нейкае свята Калуцкая з аддзела кадраў назначыла Драгуна дзяжурыць у выдавецтве. Драгун не ведаў, хто яго падмяняе, бо застаўся адразу пасля работы, з шасці. Ён прабыў недзе да 12-ці ночы, сядзеў у бухгалтэрыі на цыратовай чорнай канапе і чытаў кнігу. Прыйшла Ліда — вясёлая, смяшлівая, села побач. Драгун тады яшчэ нават не падазраваў, што яна да яго заляцаецца, і быў проста ашаломлены, калі адчуў на сваёй шыі Лідзіны гарачыя рукі...

Другая дзяўчына, Люся Здановіч, хадзіла як пава — важная, надзьмутая, ганарыстая. Чуць што — сварылася з карэктарамі, на якіх глядзела зверху са свае рэдактарскай пасады. А з Драгуном рабілася як шаўковая — і яго гэта адразу насцярожвала і нават студзіла. Ён любіў людзей роўных, стрыманых, аднолькавых з усімі. Хоць у душы ў цябе і бушуе пажар, умей не паказаць гэтага. Неяк аднойчы вечарам ён сядзеў за сталом на сваёй кватэры. Пачуўся стук у шыбу.

Драгун падняў фіранку і ўбачыў, што за акном стаіць Люся Здановіч. Да яго яна ніколі не прыходзіла. Няйначай, нешта здарылася.

Драгун выйшаў у сені, адчыніў дзверы і ступіў на ганак. Люся кінулася да яго, і ён адчуў, што яна вісіць у паветры, праўдзівей, на яго шыі. Яна была задыханая, шчаслівая, радасць яе праяўлялася бурна, неўтаймавана. Калі яна трохі супакоілася, ён спытаў, што з ёю. І яна са слязьмі радасці ў голасе сказала, што яе верш надрукавалі ў літаратурнай газеце ў Маскве.

Былі яшчэ дробязі, мо нават самыя нязначныя, аб якіх ён ніколі нікому не скажа, але яны якраз гаварылі мо нават болей, чым што іншае.

Па крайняй меры, Драгун занадта многа ведаў гэтых дзяўчат, каб зблізіцца з імі. Яны здаваліся яму нецікавымі.

Была і яшчэ адна асоба, з якою пазнаёміў яго сябра Місюк — неяк выпадкова летам на Камсамольскім возеры. Вечарэла, усе ўжо разыходзіліся, а Драгун яшчэ хацеў пакупацца, але Місюк падвёў да яго нейкіх дзяўчат і стаў знаёміць. Гэта былі аспіранткі з акадэміі, адна мажная, поўная, грудастая, а другая шчуплая, меншая ростам, сімпатычная з твару, смелая і гаваркая. Ішлі яны з возера парамі: Місюк з тою, мажною, а Драгун — з меншаю, Верай Выдзерскаю. Тады ён прасядзеў з ёю вечар у скверыку каля акадэміі і адчуў, што ў яго душы ёсць нешта вельмі блізкае да яе — як бы яны сваякі ці вельмі даўно знаёмыя, толькі доўга не бачыліся і вось спаткаліся, пагаварылі душа ў душу — і адразу стала лягчэй. Хацелася слухаць яе, а потым расказваць пра сябе, гаварыць самае патаемнае, такое, што сядзіць глыбока, што не кожнаму адкрыеш.

Пасля той сустрэчы ён бачыў яе мімаходзь у акадэмічнай сталоўцы, яна сядзела за сталом з нейкім хлопцам.

Потым усё закруцілася, час ляцеў хутка. Яго самога сагітавалі паступаць у аспірантуру. Ужо колькі разоў былы выкладчык літаратуры спыняў Драгуна дзе-небудзь на дарозе і гаварыў, каб не адкладваў, не аднекваўся. Апошні раз, калі Драгун адмовіўся зноў, ён абазваў яго дурнем і, раззлаваны, пайшоў. Пасля гэтага выпадку Драгун сур’ёзна стаў думаць пра аспірантуру і ўрэшце вырашыў вучыцца завочна. Памалу здаў прыёмныя экзамены, цяпер рыхтуе мінімум, выбірае тэму дысертацыі. Калі так пойдзе і далей, то, чаго добрага, стане вучоным. Чаго не думаў, дык гэта ўжо праўда — стаць вучоным! Ды і рэдактарам таксама не думаў, не гадаў. Такое ўжо цяпер жыццё! Раней селянін радзіў сялян, рабочы — рабочых, а пан — паноў і паняў. Цяпер зусім не тое. Дзеці простых людзей, калі яны здольныя, могуць дасягнуць вунь якіх вышынь, а дзеці вялікіх начальнікаў, калі яны нікуды не вартыя, будуць звычайнымі сярод звычайных...

Праўда, аспірантура, кар’ера вучонага не запланавана ім самім, і яшчэ невядома, ці ўрасце ў яго свядомасць гэтае «чужароднае цела». Другое больш турбавала яго і вабіла да сябе — пісаць. Вось тут, няйначай, ён знайшоў бы сябе... Гэта будзе цяжка, ой, як цяжка, але што добрае лёгка даецца?

А пакуль што яго самы большы клопат цяпер — памяняць кватэру. Там пойдзе ўсё сваім парадкам. У яго быў свой няпісаны закон: не зрабіўшы аднаго, не бярыся за другое.

Ён доўга пакутаваў — ніяк не мог асмеліцца сказаць Эме Маркаўне, што хоча пакінуць іх кватэру, што праз тыдзень «пераязджае» жыць на новую вуліцу.

Некалькі дзён ён быў надзьмуты і маўклівы, злаваў на сябе, і гэта адразу заўважыла гаспадыня.

Яна памагла яму сваім запытаннем. Гэта было адразу пасля работы. Драгун прыйшоў і адразу паваліўся на кушэтку, нават не скінуўшы пінжака.

— У вас, Косця, якія непрыемнасці на рабоце? — пачуўся яе голас з кухні.

Драгун усхапіўся з кушэткі, выйшаў на кухню. Гаспадыня крышыла капусту на фанерным кружку. На пышных яе валасах з сівізною была закручана белая касынка.

— Эма Маркаўна! — пачаў Драгун усхвалявана.— Каб вы ведалі, як мне не хочацца вам гаварыць адну непрыемную рэч. Але нікуды не дзенешся, трэба...

Гаспадыня насцярожылася, з трывогай глянула сваімі цёмнымі вачыма на Драгуна. Рукі яе перасталі крышыць.

— Што такое?

— Я хачу ад вас пайсці... Знайшоў сабе новую кватэру...

Гаспадыня сумна паківала галавою, лёгка ўздыхнула.

— Ну, што ж, хіба я вас трымаю? — тон яе быў рэзкі, нават крыўдны для Драгуна. Але яна, відаць, пашкадавала аб гэтым, бо тут жа паправілася: — Вы за што-небудзь пакрыўдзіліся на нас?

— Эма Маркаўна, супакойцеся. Ніякай крыўды! Мне ў вас добра, і я пражыў бы тут яшчэ невядома колькі, каб не адна прычына... Я збіраюся... хачу заводзіць сям’ю...

На твары ў гаспадыні ажыла ўсмешка.

— Цяпер я вас разумею... Я і не падумала... Мне здалося, што вы нешта затаілі на нас...

— Што вы, Эма Маркаўна! За гэтыя тры гады я нічога не меў ад вас кепскага! А чаго лепей трэба?

— А мо каб я не ўзяла новага кватаранта, вы яшчэ засталіся б?

— Якраз добра, што вы ўзялі... А так я пайшоў бы, і ваш бюджэт паменшаў бы на сто рублёў.

— Ды не ў грашах соль, а ў чалавеку. Мне самой наш новы жылец не падабаецца — у яго розныя змены. Прыходзіць ноччу, раніцай, перабівае сон... А вы ніколі нас не турбавалі. Вы чалавек спакойны, культурны, я не чула ад вас грубага слова, ні разу вас не бачыла п'янага. А цяпер гэта не так часта сустрэнеш...

— Што ж, дзякую за такую атэстацыю. І скажу шчыра, што ў вас мне было добра. Я проста рады, што меў такую прыветлівую гаспадыню, як вы, і такога ўважлівага гаспадара, як ваш муж.

Твар Эмы Маркаўны, заўсёды бледны, нібы трохі заружавеўся.

— Шкада ўсё-такі, што вы ад нас ідзяце... Але што ж? Ваша жыццё, можна сказаць, яшчэ толькі пачынаецца... Ваша свядомае жыццё...

— Ну, другія ў маім узросце паспявалі пакінуць вунь які глыбокі след, а я яшчэ нічога не зрабіў,— сумна сказаў Драгун.

— Не бядуйце, ваша ад вас не ўцячэ. Добрую справу рабіць ніколі не позна. А важней за ўсё — каб чалавек пражыў сваё жыццё сумленна...