Камень з гары

38

Пасля цеснаты новая кватэра здалася Драгунам зямным раем. У тым пакоі нельга было ні размінуцца, ні прайсці з-за мэблі, а тут яе не было нават відаць. У кухні паставілі столік, у зале — вялікі круглы стол, куплены ў Плоткіных, іх жа цяжкі нязграбны сервант, а кніжная паліца, якой там закрывалі забітыя ад Турбан дзверы, сціпла прымасцілася ля капітальнай сцяны. Канапа зусім стала маленькай і непрыкметнай, і месца, здаецца, займала палавіну менш, чым у той кватэры. У спальні паставілі старую сваю невялічкую шафу, ложак, дзіцячую драўляную калыску на ножках, раскладное крэсла-ложак, на якім спала старэйшая, Валька. Голыя пясочнага колеру сцены, белая столь, іржава-ядавітая падлога, на якой паслалі адну-адзіную дарожку, што Драгун купіў яшчэ халасцяком,— вось і ўсё іх багацце.

Першыя дні была толькі вада. Потым далі электрычнасць, сталі грэць батарэі. Якраз на дварэ стаялі лютыя маразы, вецер дзьмуў у вокны і высвістваў хату за ноч. Днём трохі цяплела. А мо так проста здавалася, таму што чалавек днём варушыцца, нешта робіць. На другі ж дзень забіліся каналізацыйныя трубы, і ў Драгуноў у туалеце сантэхнікі адкрылі цэлую майстэрню: знялі ўнітаз, у трубу загналі доўгі жалезны прут і перылі па ім молатам... Казалі, што ў трубу трапіў раствор і застыў там... Пацелі доўга, але ўрэшце прабілі той бар’ер. Наладзілі ўсё, прыкруцілі «выратавальны» круг, бо першы ўжо нехта паспеў зняць.

Газ праводзілі неяк доўга, гатаваць даводзілася на электрычнай плітцы. Потым газавікі перарабілі духоўку, уставілі сваю трохражковую гарэлку. Сталяр прыладзіў французскі замок. Праз некалькі дзён прыйшлі майстры абіваць дзверы. Драгуны адразу згадзіліся: першы паверх, і шум, і холад не так будуць пралазіць у кватэру.

Першы тыдзень увесь дом аж развальваўся ад стуку — у бетонных блоках людзі, як дзятлы, выдзёўбвалі дзіркі, каб можна было развесіць фіранкі, шторы, карціны.

Потым Драгуны зрабілі невялікую замочку, «улазіны», і Вера сказала аднойчы мужу, што ад іх трохсот рублёў нічога не засталося.

— Бачыш, усяго па тры, па пяць рублёў, і няма. Вось колькі патрэбна для новай кватэры,— разважала Вера, працягваючы шнурок у фіранку.

— А ты не бядуй. Колькі трэба, гэтулькі і будзе,— падбадзёрваў яе Драгун. Сам ён майстраваў на кухні, папраўляў накрыўку ў люк. Майстры ломам адчынялі люк, але якраз не ў тым месцы, дзе трэба, і пашчапалі дошкі.

— Адкуль жа ты возьмеш?

— Дзядзька прышле.

— Дзе ты возьмеш такога дзядзьку? Цяпер нам трэба сама мала тысячу на новыя. А гэта не ў яйку пішчыць.

— Ты ж ведаеш, што ў мяне запланавана аповесць.

— Яна даўно запланавана, а якая карысць?

— Ну, я не думаю, што яе перанясуць другі раз. А ўрэшце калі нават перанясуць? Будзем купляць патрохі, як бы ў растэрміноўку, тады лягчэй дыхаць, а ўсё зараз — гэта не з нашаю кішэняй.

Вера маўчала, занятая фіранкамі.

— А што было б, каб нам не далі кватэры? — ні з таго ні з сяго спытаўся Драгун.

Вера апусціла фіранку на калені, выпрасталася.

— Навошта гадаць?

— А па-мойму, ты вельмі любіш гадаць, зазіраць наперад і назад, усюды.

— Я цікаўная. Гэта кепска?

— Нічога тут кепскага. Я пытаюся проста так.

— Няма чаго табе гаварыць. Забыўся ўжо, што два ордэры ў адзін дзень выпісвалі?

— Але, але...— Драгун стаў шараваць нажоўкай, нарабіў шуму.— А ўсё-такі ты ўцякла б ад мяне?

— Дык і ты цікаўны. Не падазравала...

— Ну скажы!

— Кінь ты!

— Скажы!

— От смала! Уцякла б! Пакінула б табе старэйшую, а сама ўзяла б малую — і жыві з богам.

— Не веру я ў гэта. Ты не магла б пражыць без старэйшай і тыдня, як і без малодшай.

— Мо і праўда. Мы сябе да канца не ведаем.

— Правільна. Мо ў табе ці ўва мне сядзіць геній або чорт ці д’ябал. Але як яго ніхто не чапае, дык ён і сядзіць і падохне мо разам са мною. Трэба, каб нехта яго спудзіў, абудзіў, ці што...

— Ты вось лепей скажы, геній, ці будзеш хадзіць у сваю бібліятэку? Яна ўжо мне ў касцях...

Што яна табе далася ў знакі? Без бібліятэкі я прапаў. Не забывай, што ўсе свае рэчы я напісаў у бібліятэцы... А каб я трымаўся за тваю спадніцу...

— Мо я была б шчаслівейшая...

— Дык чаго ж? Яшчэ не позна!

— Вось я і пытаю: ці будзеш хадзіць?

— Відаць, буду. Сябе пераламаць цяжка. Ва ўсякім разе, пакуль не падрасце малая, буду хадзіць.

— Але ты хоць паспрабуй папрацаваць дома!

— Дома я адпачываю. З мяне гэтага даволі.

— З цябе даволі — і табе добра. А сям’я?

— Сям’я будзе мець кватэру. Што ёй яшчэ трэба?

— А гаспадара, бацьку?

— Калі ласка! Хто ўстае ноччу да малое? Бацька!

— Дык тут заслуга малое, а не твая!

— Хітранькая! Я мог бы і не чуць яе піску.

— Ах, які ты... Думаеш, мне цяжка ці я не магу? Проста хачу, каб ты зусім не адбіўся ад рук, каб гэтая Аленка цябе болей прывязвала да дому. Думаеш, мне там было лёгка, калі я засталася адна? Гэта што я не скардзілася табе, думала: працуй, навошта табе мяшацца, ірваць нервы? Хопіць таго, што рвала я.

— Ну, за гэта ты маладзец, а падумаўшы, то не вельмі. То ты мяне лаяла, што не ўмешваюся, то цяпер гаворыш, што сама не хацела мяне ўцягваць у гэтую калатушу. А калі разам заварылі, то разам трэба было б і расхлёбваць. Але ж цяпер табе ніхто не будзе назаляць, не будзе заглядваць у твой кухонны столік, як тая Шварцманіха. Сама сабе гаспадыня! Прасторна, чыста, светла! Большая ходзіць у сад, а праз два гады пойдзе і ў школу, меншую мо як уладкуем у яслі або што іншае прыдумаем. Нянькі гэтыя мне абрыдлі...

— Толькі табе! Ты ведаеш, як яны мне ўеліся? Чужы чалавек! Ці ён табе будзе спрыяць? Абы яму добра... Ну, Нэля... Бач, вучылася на курсах, скончыла. Цяпер кажа: прыпішыце. А як гэта зрабіць? Ты можаш?

— Не прыпішуць. Калі то часова, на колькі згаджаецца быць нянькаю. А блату і знаёмства ў мяне няма...

— Ну вось, скажа, што не хочам памагчы. І будзе рабіць усё абы дзень да вечара... Суседка мне гаварыла, што яна ведае адну бабку, якая бярэ гадаваць малых дзяцей. Трэба неяк схадзіць да яе...

Аповесць, пра якую гаварыў Драгун, засела ў выдавецтве моцна. Усю справу сапсавала тое, што з год назад гэтая аповесць, добра падрэзаная, друкавалася ў часопісе. Драгун памятае, што праз пару месяцаў пасля надрукавання яму сказалі не вельмі прыемную навіну. У Заходняй Германіі, у Мюнхене, сядзяць так званыя беларускія эмігранты, якія ўцяклі з беларускай зямлі разам са сваімі гаспадарамі — нямецкімі фашыстамі. Яны і па сёння востраць вушы і цікуюць з-за мяжы, што тут робіцца ў нас. Адно іх засмучае, другое радуе. Засмучае агульны наш рост, нашы поспехі, радуюць асобныя зрывы, недахопы, недаробкі і промахі. Тады яны там выскаляюцца ад радасці: знайшлі, знайшлі! Вось знайшоў нейкі адзін крытык і ў Драгуновай аповесці патрэбнае для сябе. Даспадобы яму прыйшлося тое месца, дзе гаворыцца, хоць і мімаходам, пра памылкі часоў культу асобы Сталіна, калі чалавек быў зведзены да ролі «вінціка», «шрубкі». Узрадавала і тое, што аповесць закранала такія пытанні, якія ў нас часцей за ўсё абыходзіліся, і таму ў Мюнхене лічылі іх «забароненымі», пытанні нацыянальнай самабытнасці, роднай мовы і культуры. Адзін з герояў аповесці сцвярджаў, што прапагандаваць асіміляцыю — шкодны шавіністычны ўхіл, што да камунізму мы прыйдзем толькі праз росквіт нацыянальных культур.

«Там яго пахвалілі!» — сказаў нехта, узняўшы ўгору палец. І гэтага хапіла, каб Драгунову аповесць перанеслі ў плане яшчэ на год.

І было так не з адным толькі Драгуном. Пахвала або нават цытата з твора там лічылася самым вялікім грэхам. Прыпаміналі ўсім вядомыя словы, што калі мяне хваліць мой вораг, дык трэба паглядзець, ці тое я раблю, што трэба... Да слоў ворага прыслухоўваюцца болей, чым да слова сяброў. А забываюць, што вораг — ён заўсёды вораг. Ён якраз можа пахваліць цябе, каб збіць з правільнай дарогі. «Ага, мяне вораг пахваліў... Значыць, я раблю няправільна. Трэба мяняць курс. А ганіць мяне вораг, злуе — значыць, раблю правільна. Так трымаць!» А мо гэты вораг не апошні дурань і ведае, як мы тут рэагуем на яго словы, на яго крытыку і, сцяўшы зубы, знарок хваліць там, дзе яму хацелася б лаяць і крычаць, а лае там, дзе хочацца хваліць? Але каму гэта ахвота думаць, што вораг можа быць хітры і можа мяняць тактыку? Лепей думаць, што вораг дурань, а мы — разумныя. Тады спакайней спіцца...

А, урэшце, яшчэ: чаму мы павінны на сябе глядзець вачыма сваіх ворагаў? Няўжо свае дзейнасці, сваіх спраў не можам ацаніць правільна самі, без аглядкі на Захад?

Але дзе там! Дапрацоўвай — ды так, каб цябе там лаялі (так не скажуць, а разумець трэба так).

Драгун дапрацаваў, перапісаў аповесць ад пачатку да канца, толькі не пераканаўся, што ад гэтага аповесць стала лепшая. Згладзілася вастрыня ўзнятых пытанняў. Але хіба рэч ад гэтага робіцца лепшая?

Аднак не дагадзіў яшчэ! Гэты раз Драгун сам пайшоў да дырэктара Важніка, каб даведацца, па якой прычыне яго пераносяць яшчэ на год. Важнік развёў рукамі і сказаў, што не адзін Драгун такі нешчаслівы: пяцьдзесят назваў з плана гэтага года пераносіцца на наступны, бо не хапае паперы. А паколькі аповесць яшчэ ў стадыі дапрацоўкі, рукапіс у аўтара, а не ў рэдакцыі, то яе і пераняслі на наступны год. Адзінае, чым суцешыў яго Важнік, дык гэта тым, што яго кніжку ён абяцаў надрукаваць у першым квартале наступнага года, а ў вытворчасць здаць яшчэ ў канцы гэтага.

Драгун сказаў, што аповесць ён даўно здаў у выдавецтва, што дапрацаваў яе па заўвагах рэцэнзента.

Важнік падумаў хвіліну і ўпарта паўтарыў, што, відаць, на той час, калі «ўтрасаўся» план, яе не было ў выдавецтве, бо загадчык рэдакцыі сказаў, што аповесць у стадыі дапрацоўкі.

Драгун толькі крыва ўсміхнуўся: яму была добра знаёмая ўся механіка выкрэсліванняў і пераносаў. Калі не было важнай яўнай прычыны, маглі сапхнуць віну нават на машыністку: сказаць, што «ваша прозвішча механічна выпала пры перадруку». Механічна выпасці можа, а вось «механічна» ўставіць яго назад ужо нельга...

Як бы там ні было, аповесць выйдзе ў свет (калі яшчэ выйдзе) праз год, а грошы патрэбны цяпер, цяпер! Зноў давядзецца лезці ў даўгі. Драгуну не прывыкаць, а Вера баіцца іх, як агню. Для яе пазычаць — лепей хварэць. А Драгун сам лез ў даўгі спакойна, як цягавіты конь у хамут. Даўгі яго нічуць не палохалі. Быў толькі адзін непрыемны момант: гэта сказаць, што «прыйшоў да цябе, браце, не адведаць цябе і тваю сям’ю, а пазычыць грошай». І яшчэ нічога, калі пазычаеш у блізкага табе чалавека, сябра. А калі зусім у выпадковага, якога ты мала ведаеш — непрыемная рэч. Аднойчы Драгун чырванеў і праклінаў сябе і зарокся болей не лезці са сваімі клопатамі да чужых людзей. Неяк перад Новым годам яму спатрэбіліся грошы, ён стаў думаць, у каго б пазычыць. У некалькіх прыяцеляў, у якіх ён браў часта, не хацелася — ён ім ужо абрыд. Рашыў паспытаць шчасця і патурбаваць аднаго саліднага аўтара, якому зусім нядаўна адрэдагаваў, а праўдзівей, перапісаў ад пачатку да канца кніжку. Салідны аўтар выслухаў яго просьбу, скрыжаваўшы на грудзях рукі, і з самым нявінным выглядам прызнаўся, што не можа пазычыць. «На жаль, на вялікі жаль, бо жонка купіла тое, купіла сёе, і ўжо няма. Шчыра, як на споведзі кажу — няма... А кніжку я вам падпісаў... Вельмі ўдзячны, вельмі...» І нават падпісанай ужо кніжкі так і не перадаў...

Не, лепей быць без грошай, чым пазычаць у такіх людзей!