Камень з гары

42

На дзвярах рэдакцыі вісела белая папяровая абвестка:

«Прыём аўтараў — з 4-х да 6-ці гадзін».

Гэтую рэформу правёў яшчэ сам загадчык Гушчынскі, каб павысіць ККД работнікаў рэдакцыі. Пакуль усе не даведаліся пра новыя парадкі, заходзілі, як і раней, хоць, праўда, не ўсе. Ёсць людзі, якім гавары ці не, пішы ці заклікай — яны ведаюць сваё. А болей далікатныя і шляхетныя, прачытаўшы на дзвярах такое папярэджанне, паварочвалі назад, прыходзілі пасля абеду. Праўда, у каго была мінутная справа: што-небудзь спытаць, узяць на рэцэнзію які рукапіс, забраць карэктуру для чыткі ці даведацца, калі будзе ганарар, тыя не баяліся зайсці, бо яны, як правіла, асядалі ў першым пакоі, дзе сядзеў загадчык і некалькі рэдактараў, але і з тых сёй-той быў у надомніках.

Гэты дзень пачаўся для Драгуна добра. Ён пачуваў сябе бадзёра, галава была свежая, і праца спорылася. Але ўжо недзе ў гадзін адзінаццаць адчуў, што пачынае браць стома. Ён выйшаў з будынка і накіраваўся ў сваё любімае месца ля таполяў, прылёг на траве. Ён часта сюды прыходзіў у вясеннюю пару, калі не трэба апранацца і гаварыць, куды ці чаго. А так ніхто не ведае, дзе ты, куды пайшоў і ці хутка прыйдзеш. Галоўнае, скажуць: недзе тут. А Драгун у гэты час ляжыць пад таполяй, слухае вечны шум тапаліных лісцяў, успамінае лес, у якім жыў і вырас. О, лес ён любіў і калі трапляў пад яго гасцінныя шаты, адразу дабрэў душою, спадала напружанасць нерваў, ён станавіўся сам сабою. Добра адпачывалася, добра думалася; ён пачынаў адчуваць, што яшчэ не ўсе ніткі, якімі звязаны ён з зямлёю, парваліся... Аднак доўга Драгун ніколі не залежваўся, хвілін 10—15, як звычайны перапынак у рабоце, заместа перакуру. У яго свядомасці ўжо жыў клопат, выпрацаваны гадамі службы: трэба цягнуць, трэба варушыцца. Турбавала сумленне — а што скажуць другія, а мо там хто цябе чакае, мо каму ты патрэбен, а мо якраз выклікае начальства, бо неяк заўсёды так выходзіць, што як ты адлучыўся на хвіліну, то табе тут жа звоняць па тэлефоне або трэба ісці да свайго, што сядзіць у суседнім пакоі, ці вышэйшага начальства. І калі ты разы два ўзапар не стаў перад яго яснымі вачыма, то атрымаеш вымову: чаму, што, як, каб апошні раз.

Зайшоўшы ў рэдакцыю, Драгун убачыў, што яго месца занята. За яго сталом сядзеў празаік Трошын, іх аўтар, і нешта гаварыў з Роўбай. Якраз яна вяла яго першую кніжку. Інтэлігентны, лабасты, з прылізанымі валасамі, з ветлівымі манерамі, аматар пагаварыць і паказаць сваё красамоўства, Трошын заўсёды быў поўны энергіі, аптымізму, весялосці — спрачаўся, даказваў, шумеў, пераконваў. А сёння ён быў нейкі посны, ціхі, сціплы — адным словам, такім Драгун яго бачыў упершыню.

Злавіўшы на сабе ўважлівы Драгуноў позірк, які выразна гаварыў: «Дайце маё месца», Трошын устаў з-за стала і папрасіў прабачэння. Ён падсеў да Роўбінага стала.

Перадыхнуўшы, Драгун зноў узяўся за працу. Чытаючы рукапіс, падкрэсліваў, рабіў сям-там выпіскі для заключэння ці занатоўваў думкі, якія ўзнікалі па ходзе чытання. Трэба было азнаёміцца з усімі рукапісамі, якія лічыліся за ім, перш чым ставіць іх у план выдання. Тое, што зусім слабае, недапрацаванае, лепш не пусціць цяпер, бо потым будзе цэлая бяда. Тэматычны план — гэта такая штука, што туды цяжка трапіць, але, трапіўшы, цяжка і вырвацца. Тэматычны план — як чыгуначныя пуці, дзе кожная кніга — шпала. Выняў шпалу — можа сысці з рэек цягнік, выпала кніга — недавыкананне плана.

Па меры таго як Драгун стамляўся, навакольныя гукі ўсё больш сталі далятаць да яго свядомасці, а тое, што ён чытаў, даходзіла штораз горай. Урэшце ён стаў разбіраць, пра што гавораць Роўба з Трошыным. Яны замянялі выкрасленыя некім сказы, каб не рабіць перавёрсткі: на месца кожнага выкрасленага радка трэба было ўставіць новы. Але, як правіла, выкрэсліваліся самыя вострыя, самыя мускулістыя, багатыя сэнсам радкі. А на іх месца трэба было даць нешта мяккае, аморфнае. На справе выходзіла прыблізна тое ж, што замяніць дрэва націнай: адразу відаць, дзе папраўлена.

Паступова, хоць і прыцішаная, гутарка стала нерваваць Драгуна. Ён выйшаў у пярэдні пакой, сеў на канапу. Трохі яшчэ нязвыкла было бачыць за загадчыцкім сталом новага чалавека, заместа Гушчынскага — Птушко. Акрамя Птушко, у пакоі сядзеў яшчэ Маскалевіч. Яны пра нешта гаварылі, але замаўчалі, як толькі зайшоў Драгун.

— Слухайце, што яны там робяць? — рэзка пачаў Драгун, паказаўшы рукою на дзверы.

Маскалевіч зарагатаў.

— Што ты ў нас пытаеш? Ты ж адтуль.

А Птушко нібы нічога не зразумеў.

— Хто гэта «яны»?

— Ну, Роўба і Трошын... Яны ж псуюць кнігу!

— Ты як з неба зваліўся,— сказаў Маскалевіч.— Хаця ж ты быў у надомніках.

— Дык што тут такое?

— Трошына вярнулі адтуль... Зрабілі сур’ёзныя заўвагі. Цяпер аўтар і рэдактар дапрацоўваюць,— спакойна растлумачыў Птушко, хоць звычайна ён быў хуткі і нават мітуслівы.

— Якое дапрацоўваюць? Яны ж калечаць кнігу, я ж яе чытаў перад наборам. Здаецца, і ты, Маскалевіч, чытаў?

— Чытаў. Мне здалося, што зборнік будзе неблагі.

— Што за д’ябал! Калі што добрае, то абавязкова прычэпяцца, а як якая лухта — тая ідзе хоць бы што!

Маскалевіч падтрымаў Драгуна.

— Каб ужо якія дробныя заўвагі, а то здымаюць два апавяданні — «Двайнікі» і «Леначка».

Загадчык у гэты час устаў і недзе выйшаў.

— Гэта ж самыя лепшыя апавяданні з кніжкі.

Маскалевіч раптам перавёў гутарку на другое:

— А куды гэта Птушка паляцела? Няйначай, да начальства.

— Чаго?

— Ты не ведаеш? Ён чуць што — адразу да начальства. Далёка пойдзе!

— Ну, рана яшчэ рабіць прагнозы...

Зайшоў Птушко, але не сеў за свой стол, а прымасціўся на канапе, побач з Драгуном. Твар яго здаўся ўсхваляваным.

— Я быў у дырэктара. Расказаў пра вашу скаргу.— Ён кіўнуў на Маскалевіча і зірнуў у вочы Драгуну.— Дырэктар загадаў сабраць рэдакцыю і растлумачыць рашэнне бюро па зборніку Трошына... Каб не было ніякіх непаразуменняў.

— Хіба было спецыяльнае бюро? — спытаў Драгун.

— А як жа! Выклікалі толькі адну Роўбу... Яна прыняла ўсе заўвагі.

— Што ёй заставалася рабіць? Гэта ж бюро! — Маскалевіч крыва ўсміхнуўся.— Паспрабуй не прымі!

Птушко зайшоў у другі пакой, каб сказаць астатнім рэдактарам, што назначаны збор.

Маскалевіч зашаптаў Драгуну:

— Ці я табе не казаў? Хто яго прасіў гаварыць таму дырэктару?

Драгун прамаўчаў, хоць у яго ў душы збіраўся гнеў. Сапраўды, Птушко ў гэтай сітуацыі павёў сябе па-дзіцячы.

Праз хвіліну з таго пакоя выйшаў Трошын, надзеў капялюш, раскланяўся.

— Ну і цяжкая ў вас праца! — паспачуваў і выйшаў за дзверы.

Праз хвілін колькі ўся рэдакцыя сабралася ў дырэктарскім кабінеце.

Дырэктар, заклаўшы рукі за спіну і ходзячы ад свайго стала да даўжэзнага стала для нарадаў, гаварыў строгім голасам:

— Мяне здзіўляе, што нашы рэдактары адстаюць нават ад падзей нашага ўнутрывыдавецкага жыцця. Што ўжо тады гаварыць пра тое, як яны сочаць за поспехамі нашай краіны, за падзеямі за рубяжом. Мо яны не паспяваюць чытаць нават газеты? Для рэдактара гэта, таварышы, недаравальна. Рэдактар павінен трымаць вуха востра, павінен сачыць за ўсім. Аднак, як ні дзіўна, сёння я выклікаў вас для таго, каб растлумачыць рашэнне нашага партыйнага бюро, пра якое некаторыя чулі, а некаторыя не. Чаму не чулі — гэта трэба спытаць у іх. Гэтае надомніцтва мне ўжо ў нырках. Яго даўно трэба прыкрыць, але не дае цесната. На добры лад, усякую інфармацыю пра выдавецкія справы ў рэдакцыі павінен рабіць загадчык рэдакцыі, аднак ён новы чалавек, таму з яго я не патрабую таго, што патрабаваў бы з Гушчынскага. Хоць, калі гаварыць шчыра, з Гушчынскага нельга было нічога ўзяць.

Потым дырэктар перайшоў да зборніка Трошына, ахарактарызаваўшы яго як недапрацаваную, змрочную і тэндэнцыйна-аднабокую кніжку, якая магла б прынесці толькі шкоду чытачу. І толькі дзякуючы пільнаму воку галоўліта кніжка ў такім выглядзе не ўбачыла свету. Рэдактар Роўба, хоць ужо і даўно працуе ў выдавецтве, не адзін раз рабіла такія промахі, бласлаўляла ў свет творы, якія не адпавядалі духу часу і нашым сучасным патрабаванням.

— Калі браць кожнае апавяданне паасобку,— працягваў дырэктар,— то яны не выклікаюць асаблівай трывогі, іх можна чытаць і друкаваць, а сабраныя пад адну вокладку, яны так згушчаюць фарбы, ствараюць такі змрочны малюнак жыцця нашых людзей, што робіцца ажно страшна. Што аўтара цікавіць перш за ўсё, што прыцягвае яго ўвагу? Адмоўнае, хваравіта-нездаровае, ненармальнае, ушчэрбнае. Яго героі або безнадзейныя п’яніцы ці нікчэмныя інваліды, сіроты-дзеці, абяздоленыя ўдовы. Прачытаўшы зборнік, здаецца, што ў жыцці наогул няма нічога светлага, радаснага, вясёлага. У Трошына — суцэльная цемра, беспрасветнасць, чарната. А калі і ёсць які-небудзь станоўчы герой, то ў канцы ён абавязкова гіне... Дык ці можам мы выдаваць такі аднабокі, такі тэндэнцыйны, нездарова-тэндэнцыйны зборнік, каб потым нас скланялі на ўсіх сходах і нарадах з высокай трыбуны? Таму, калі галоўліт вярнуў нам зборнік, мы вырашылі разгледзець яго на бюро, каб рэдактар, таварыш Роўба, улічыла ўсе свае промахі на далейшае. І каб некаторыя рэдактары, якія, дарэчы, многія чыталі гэты зборнік перад здачай у набор, таксама зрабілі для сябе вывады...

Маскалевіч узняў руку:

— Дазвольце для даведкі?

— Гавары,— кіўнуў галавой дырэктар.

— Хачу ўнесці яснасць, каб не склалася няправільная думка... Я чытаў не ўсё, а толькі некаторыя апавяданні са зборніка, так што я не мог, натуральна, улавіць агульнага настрою зборніка... Акрамя таго, я гаварыў Трошыну, што некаторыя яго апавяданні вельмі змрочныя. Гэта я гаварыў і рэдактару Роўбе...

Дырэктар перавёў позірк на сцішаную, збедненую Роўбу, якая сядзела паміж Пракуратам і Нагорным і, здавалася, гатова была ўціснуцца ў крэсла.

— Гаварыў вам Маскалевіч?

— Гаварыў,— ціха сказала Роўба.

— Чаму ж вы не ўлічылі парады старэйшага таварыша?

— Мне здавалася, што зборнік не такі ўжо змрочны...— ледзь не плачучы, прамовіла яна.

— Вам здавалася! — груба паўтарыў яе словы дырэктар.— Не бярыце на сябе многа. Усё, што гавораць вам старэйшыя, прытым партыйныя таварышы, заўсёды прымайце да ведама, не саромейцеся раіцца. Для гэтага ў вас ёсць загадчык, ёсць галоўны рэдактар, ёсць я, дырэктар. Лепш пяць раз параіцца, чым потым рэзаць кнігу, затрымліваць яе ў вытворчасці. Няўжо вы гэтага яшчэ не разумееце? — Дырэктар памаўчаў, абвёў вачыма рэдактараў і перавёў гутарку ў новае рэчышча: — Цяпер скажыце, хто яшчэ чытаў зборнік Трошына перад наборам?

— Я чытаў,— сказаў Драгун і прыўстаў са свайго крэсла.

— Вы чыталі ўсё ці асобныя апавяданні?

— Усё...

— І якая ваша думка? — спытаўся дырэктар.

— Як я бачу, усякія думкі тут ужо лішнія. Аднак калі вы хочаце ведаць маю, то я вам скажу. Тут ніякіх сакрэтаў няма...

— Ну, ну,— падахвоціў яго дырэктар і ўсміхнуўся, стаў ля вялізнага стала і ўпёрся нізам жывата ў яго край.

— Калі быць шчырым, то зборнік мне спадабаўся... І як аўтар, я з асалодай падпісаўся б пад кожным апавяданнем са зборніка Трошына,— сказаў Драгун і сеў.— Як аўтар,— паўтарыў ён ужо седзячы.

Рэдактары пазіралі на яго, як на вар’ята.

А дырэктар стаяў з вырачанымі вачыма і спачатку не ведаў, што сказаць — нібы яму адняло мову. Нарэшце праз зубы спытаўся:

— Што ты сказаў?

— Што вы чулі,— адказаў Драгун і, сцяўшы зубы, глянуў ў твар дырэктару.

— Ну, Драгун... Я думаў, што ты паразумнееш, а ты застаўся такі, як быў! Так не можа цягнуцца бясконца!..

І тут пачалося. Дырэктар, намеснік галоўнага рэдактара, парторг (не было толькі галоўнага рэдактара, пайшоў у адпачынак) адзін перад другім грамілі Драгуна, вымяшчалі сабраную гадамі злосць. Здавалася, усе забыліся, што абмяркоўваецца не работа Драгуна, а рэдактара Роўбы.

Калі добра накрычаліся і нашумеліся, дырэктар заявіў у канцы нарады перад усімі:

— Або я, або Драгун — у выдавецтве нам дваім не месца.