Камень з гары

7

Новага галоўнага рэдактара Драгун ужо трохі ведаў: яны амаль што ў адзін час прыйшлі ў выдавецтва. Шахоўскага, які быў галоўным дагэтуль, забралі ў Міністэрства культуры. А гэты новы... Знешне нішто сабе: сярэдняга росту, зусім лысы, хоць не стары, даволі сімпатычны з твару, толькі па яго ўважлівых позірках на начальства адчувалася, што ў яго надта гнуткі хрыбетнік. І прозвішча ж вельмі выразнае — Быліна. Толькі не казка-быліна, а быліна-былінка.

Яно, як ні дзіўна, адпавядала яму так, як дырэктару — Важнік.

У дырэктарскім кабінеце якраз былі ён, сам дырэктар, загадчык рэдакцыі. На стале перад дырэктарам ляжала добра знаёмая Драгуну папка: пяць аркушаў паэта Маркава, падрыхтаванага і адабранага з таго цэлага абярэмка, які далі Драгуну некалькі тыдняў назад.

Было такое адчуванне, што Драгуна выклікалі на суд: усе, хто тут быў, шматзначна маўчалі, гледзячы ў падлогу ці ў акно. Адным словам, адгароджваліся ад яго сцяной непрыступнасці і афіцыйнасці, нібы ён прыйшоў да іх з іншага свету.

Драгун таксама сцяўся, набычыўся, гатовы да ўсяго.

Дырэктар усеўся зручней на сваім «троне», галоўны сядзеў ля акна за доўгім сталом для нарадаў, загадчык размясціўся насупраць галоўнага, на мяккай бардовай канапе. Драгуну дырэктар паказаў месца ля свайго стала.

— Дык вось,— пачаў дырэктар, круцячы ў руках зялёны пластмасавы футарал ад акуляраў,— мы хочам абмяняцца думкамі наконт гэтага рукапісу.— І ён паклаў сваю вузкую далонь на папку.— Першаму даю слова галоўнаму рэдактару Паўлу Пятровічу.

Галоўны выпрастаў плечы, разгарнуў свае запісы, зазірнуў у іх і пачаў:

— Рэдактар Драгун падрыхтаваў ужо некалькі кніжак і, трэба сказаць, паказаў сябе неблагім работнікам: ведае мову, уважліва ставіцца да справы, можа, як кажуць, навесці стыль.

«Пагладжвае, каб пасля мацней стукнуць»,— падумаў Драгун.

Галоўны яшчэ раз паварушыў свае паперы, глянуў на дырэктара, які трохі паморшчыўся, калі ён пачаў хваліць Драгуна, і перайшоў на рэзкі тон.

— Аднак у дачыненні да рукапісу Маркава ён падышоў зусім безадказна. Яму, відаць, здалося ўсё проста: што тут мудрыць, класіка, узяў усё ў адну кучу і выдаў. Тым болей чалавек пацярпеў, трэба хоць пасля смерці зрабіць яму паблажку. А што на справе? Я вось прачытаў тое, што вы, таварыш Драгун, падпісалі ў набор...

— Дазвольце сказаць, што, калі быць дакладным, то я яшчэ не падпісаў у набор, а толькі падрыхтаваў,— уставіў Драгун рэпліку, аб якую галоўны нібы спатыкнуўся, але не змяніў выразу твару.

Дырэктар глянуў на тытульны ліст: сапраўды, штампа «У набор» яшчэ не было.

— Гэта не так важна. Не будзем фармалістамі.

— Я таксама згодзен з вамі.— Быліна ўсміхнуўся, але тут жа сагнаў з вуснаў сваю саладжавую ўсмешку і стаў зноў суровы, як пракурор.— Паўтараю: Драгун падышоў да справы безадказна, легкадумна. Каб не быць галаслоўным, скажу, што адзін верш... як яго... «Гэтым ранкам» — паўтараецца тры разы.

— Не можа быць! — усклікнуў Драгун і пачырванеў.— Там проста варыяцыі адной тэмы!

— Па-вашаму, гэта варыяцыі, а па-мойму, гэта самая звычайная безадказнасць... Ды каб толькі гэта... Паэма «Муляр», па-вашаму, такая дасканалая, што яе можна выдаваць? Не забывайце, хто такі Маркаў. Гэта быў яшчэ зусім малады паэт, без свайго, можна сказаць, голасу...

Ён гаварыў мо з паўгадзіны, цытаваў, прыводзіў прыклады Драгуновай неахайнасці і непатрабавальнасці і ўсё вяртаўся, як да самага важнага аргумента, да верша «Гэтым ранкам» — і паўтарыў пра яго мо разоў пяць.

— А што ты скажаш, Гушчынскі? — спытаў дырэктар у загадчыка рэдакцыі, калі галоўны скончыў.

Загадчык паляпаў сабе па калене далонню правай скалечанай рукі.

— Мая віна, што я адразу аддаў рукапіс маладому рэдактару, паверыў у яго сілы. Трэба было спачатку паслаць усё ж на рэцэнзію, бо ў гэтай кучы вершаў — і сырых, і газетных, і ўсякіх — не так лёгка разабрацца. Драгуну таксама трэба было менш спадзявацца на сябе, а папрасіць, каб хто памог: я ці хто-небудзь старэйшы, вопытнейшы. А ён паспадзяваўся на сябе і падвёў рэдакцыю. Вось што я магу сказаць.

Усе чакалі дырэктаравага слова.

— Што не аддалі на рэцэнзію, гэта твой недагляд, Гушчынскі... Цяпер скажы ты, Драгун... Чым ты кіраваўся, калі складаў вось гэты том? Ці ты нічога не думаў?

Драгун смела глянуў у вочы дырэктару.

— Якраз думаў і пра гэта вам зараз скажу...

— Калі ласка, слухаем.

— Па-першае, Маркаў рэпрэсіраваны, яму павінна быць хоць невялікая скідка...

— Не мы вінаваты, што ён быў рэпрэсіраваны! — крыкнуў сярдзіта галоўны.

Драгун зрабіў паўзу, глянуў скоса на галоўнага.

— ...Хоць невялічкая скідка,— упарта паўтарыў Драгун.— Па-другое, ён пісаў у той час, калі наша паэзія толькі набірала сілу. Падыходзіць з сённяшняю меркай да вершаў Маркава я лічу занадта сурова і несправядліва. Будзе добра, калі мы з такой меркай падыдзем да сённяшніх, жывых паэтаў, аднак мы гэтага не робім. Дык навошта мы такія строгія да Маркава? Вы кажаце, Павел Пятровіч, што тут сабрана ў кучу, не адвеена... А заўважалі вы, як адвеена ў двухтомніках нашых жывых класікаў? Я ўпэўнены, што пры строгім адборы не засталося б у іх і паловы таго, што мы пускаем у свет з лёгкім сэрцам. Бяда ўся ў тым, што Маркаў не можа ўжо за сябе пастаяць... Па-трэцяе, мы павінны паказаць чытачу, якой была паэзія таго часу, каб на яе фоне лепш відны былі дасягненні сённяшняга дня...

Драгун змоўк. Дырэктар памаўчаў, паківаў галавою.

— Дык вось чым вы кіраваліся! У вас цэлая сістэма!..— Дырэктар ажывіўся, а потым стаў строгі, перайшоў на афіцыйны тон.— Павінен вам сказаць, што вашы ўсе довады і, больш таго, погляды, я лічу няспелымі, каб не назваць горш. Вы павінны кіравацца адным: каб уся літаратура, якую мы выдаём, была пранізана ідэямі партыі, каб яна служыла нашай справе. Усе астатнія меркаванні вы пакіньце пры сабе.

— Усе мае меркаванні якраз і вынікаюць з таго, пра што вы толькі што сказалі.

— Я не бачу тут нічога агульнага... Дык слухайце... Справа больш сур’ёзная, чым вам здаецца. Вы не можаце даць палітычнай ацэнкі рукапісу — вось што мяне турбуе. Палітычная памылка — самая небяспечная. Гэта не якая там літара. За такія памылкі нас па галоўцы не пагладзяць... Шкада, што вы беспартыйны і мы не можам з усёй строгасцю спытаць з вас па гэтай лініі. Аднак хоць вы і беспартыйны, ды гэта не значыць, што вы павінны кіравацца нейкімі сваімі меркаваннямі, а не палітыкай партыі. Так што майце на ўвазе... Маркава мы выдаваць будзем, але не так, як вы хацелі б.

На гэтым размова скончылася. Драгун пайшоў у рэдакцыю. «Далі зразумець, хто я і што я... А яшчэ кажуць: рэдактар — цэнтральная фігура ў выдавецтве. Не... Цэнтральная — дырэктар. А рэдактар — гэта чорны вол, які цягне туды, куды яму скажуць».

Канец рабочага дня прайшоў сумна, прапаў настрой, нічога не хацелася рабіць. Адна толькі іскра прыўзняла ўпалы Драгуноў дух.

Загадчык Гушчынскі выпісваў за месяц ганарар, і Драгун сказаў, што трэба выпісаць і за Маркава, бо нядаўна сюды прыходзіў яго бацька і ён, Драгун, як рэдактар кнігі яго сына, паабяцаў, што ў гэтым месяцы за сынаву кніжку яму выпішуць ганарар. Ці мог Драгун падумаць, што так сёння выйдзе ў яго з Маркавым?

Загадчык быў вясёлы, нават жартаваў, і Драгуна гэта здзіўляла: як-ніяк, а яму сёння таксама дасталося.

— Я думаю, браце, што пасля гэтай размовы начальства не падпіша.

— Я пайду прасіць сам, вы толькі выпішце рапарцічку.

— Мне не цяжка, але дарэмна стараешся.

— Дык я ж не для сябе,— насядаў Драгун.

Гушчынскі выпісаў, даў Драгуну і той панёс па «інстанцыях» — спачатку да галоўнага.

— Павел Пятровіч, атрымалася няёмка з бацькам Маркава,— сказаў Драгун, стоячы перад сталом галоўнага.

— А што такое? — узняў ён галаву ад рукапісу.

Драгун растлумачыў.

— Сам вінаваты, сам і выкручвайся,— груба адрэзаў галоўны.— Наперад будзь разумнейшы. Не абяцай таго, што не можаш даць.— І ён адсунуў рапарцічку.

У Драгуна кальнула пад левай лапаткай насупраць сэрца — гэта здаралася ў яго заўсёды ў хвіліны вялікага душэўнага напружання. Пацямнела ў вачах. Ён схапіў квіток і выйшаў з кабінета галоўнага. На дзвярах насупраць матавая шыльда са словам «Дырэктар» запрашала зайсці. А ісці ўжо не хацелася. «Здаецца, яны аднолькава думаюць». Драгун хвіліну пастаяў, глянуў на сакратарку.

— Дырэктар адзін?

— Здаецца, адзін...

Драгун адчыніў дзверы.

Дырэктар хадзіў па сваім прасторным кабінеце.

— Павел Іванавіч, я яшчэ да вас з гэтым Маркавым,— і Драгун працягнуў яму рапарцічку.

— Дваццаць пяць працэнтаў?

— Ага... Я паабяцаў старому, не ведаў, што так выйдзе.

— Менш абяцайце,— сказаў дырэктар і падышоў да свайго стала. Сеў у крэсла, уздзеў акуляры, узяў ручку, глянуў на пяро, падпісаў «Аплаціць» і распісаўся выкрутасіста, па-пісарску — «П. Важнік».

— Шчыра вам дзякую,— сказаў з палёгкай Драгун. У яго на вочы раптоўна набеглі слёзы, што з ім рэдка здаралася.

Затуманенымі вачыма ён яшчэ раз глянуў на подпіс і выйшаў з кабінета. Цяпер на яго пазірала другая таблічка — «Галоўны рэдактар», але ён глянуў на яе з непрыяззю.

— Ну, што? — спытаў у Драгуна Гушчынскі.

— Дырэктар падпісаў. Вось палюбуйцеся.

— Маладзец! — пахваліў яго Гушчынскі.— А галоўны?

— Катэгарычна адмовіўся.

— Гэта ў яго стылі. Але нічога, раз падпісаў дырэктар, то і галоўны нідзе не дзенецца.

Драгун ішоў з работы не такі змрочны, свет неяк пасвятлеў. На дварэ перад домам спаткаў гаспадара — той ішоў па ваду.

— Нічога, што з пустымі, зайдзі да мяне.

І яны размінуліся. Драгун адамкнуў свой пакой, распрануўся. Глянуў на градуснік, і адразу стала холадна: было ўсяго дзесяць градусаў цяпла. Холад валіў з-пад падлогі, са склепа, з неагледжаных вокан.

Праз хвіліну Драгун пачуў, як у сенцах забразгаў вёдрамі гаспадар, выйшаў.

— Адчыні, рукі заняты.

Драгун адчыніў яму дзверы, потым увайшоў услед за гаспадаром. У нос ударыла спёртае паветра памяшкання, у якім ляжаў хворы чалавек.

— Сядай,— сказаў яму гаспадар, а сам паставіў ваду двума паверхамі: вядро — драўляны кружок — вядро, распрануў паліто, скінуў растаптаныя валёнкі. І ўсё гэта рабіў з крэктам, як стары дзед.— Ведаеш, радыкуліт. Паясніцу ломіць — ні сагнуцца, ні разагнуцца...

Драгун маўчаў, чакаў, калі гаспадар пяройдзе да галоўнага.

— Як у цябе, цёпла? — гаспадар ужо тупаў ля печкі, шчапаў на распалку смаляк.

— Калі верыць градусніку, то дзесяць градусаў.

— Малавата... Адзін змерзнеш, трэба або два разы паліць, або каго браць, каб ля боку грэла.— Ён усміхнуўся, падміргнуў.

— Ды я і сам думаю,— пачаў Драгун. Усё роўна яны ведалі, што ў яго нядаўна начавала госця.

— Ты думай, ды не будзь куццёю, а то падвядзе пад дурнога хату. Ты ведаеш, з кім звязваешся?

— Трохі ведаю...

— Трохі — гэта мала. А хочаш болей — спытай у мяне. Калі яна тут жыла, я не ведаў, як яе выбавіць адгэтуль. Тут дзень і ноч стаяла чарга...

— Ого!

— Спытай у каго хочаш! Нашы суседзі ведаюць. Для яе пераспаць з мужчынам — раз плюнуць. А распісаць яна табе можа. І цаліну, і тую марфіністку, у якой на кватэры жыла. Я тады пашкадаваў дзяўчыну, думаю, сапсуецца ў тае шлюхі.

— У якой?

— Яна жыла ў адной на кватэры. Тая кожны вечар прыводзіла сабе студэнта. Бралі паўлітры, а потым клаліся ў пасцель. А за шырмай спала гэтая самая Лідка... Хата без перагародак, як у вёсцы... Ну, сам ведаеш, як гэта прыемна, калі аднаму рай, то другому пекла...

Калі гаспадар назваў вуліцу, на якой жыла Ліда, Драгун успомніў той раён: скасабочаныя хаткі, садкі, хлеўчукі, гнілыя шэрыя платы. Аднойчы яму давялося бачыць — мо якраз перад тым домам, дзе жыла Лідзіна гаспадыня — п’янага мужчыну з падрапаным да крыві тварам. Ён хістаўся, адной рукою трымаючыся за плот, а другой прымочваў бруднаю хусцінкай драпіны на шчоках, з якіх сачылася кроў. Тады Драгуну міжволі стала шкада незнаёмага мужчыну — на яго твары не засталося жывога месца. «Сцеражыся празмернай ласкі,— сказаў тады сабе Драгун,— бо яна можа перарасці пры выпадку ў такі ж празмерны гнеў».