Камень з гары

51

Без ніякай ахвоты і надзеі ішоў Драгун у літаратурны музей. Яму сказалі, што там патрэбен навуковы супрацоўнік.

Музей хоць і быў у цэнтры горада, але размяшчаўся неяк трошкі ў зацішку, у вялікім скверы, схаваны сярод дрэў, пры самай рэчцы. Новы двухпавярховы будынак, чысціня, цішыня. Гэта не тое, што ў якой-небудзь газеце ці ў выдавецтве.

Драгун зайшоў адразу да дырэктара, бо дырэктар быў яму знаёмы: колішні галоўны рэдактар з выдавецтва. Якраз тады, калі Драгун прыйшоў у выдавецтва, галоўны рэдактар Шахоўскі пайшоў на павышэнне ў міністэрства. І вось ён зрабіў ганаровы круг і апынуўся ў музеі...

— Добры дзень, Іван Сцяпанавіч!

— Добры дзень, Драгун. Сядай, пагаворым.

Драгун сеў у мяккае крэсла з боку ад масіўнага дырэктарскага стала.

— То што ты нам хочаш сказаць? — вялікі вастраносы твар яго з голенай галавою, здаецца, свяціўся, як вялізны круглы ліхтар, і ад гэтага святла святлела ўсё, што было блізка вакол яго. Нешта падобнае ўжо недзе чуў ці бачыў Драгун, але не паспеў прыгадаць.

— Відаць, вы здагадваецеся... Якраз гадоў сем назад я прыходзіў да вас у выдавецтва... З тым жа, што і цяпер.

— Работа?..— ён скупа, аднымі вуснамі ўсміхнуўся, паказаўшы белыя здаровыя зубы.— Памятаю, а як жа! І ўвесь гэты час там і працаваў?

— Там... І вось скарацілі...

— Гм... Тут яшчэ не ўсё выспела. Нам збіраюцца якраз даць новую адзінку — загадчыка экспазіцыі. Аклад сто трыццаць... Колькі ты меў у выдавецтве?

— Сто дзесяць.

— Вось бачыш... Ну, я цябе трохі ведаю. Думаю, што з гэтай работай справішся. Мо спачатку і будзе нязвыкла, а потым захочаш цягнуць — то пацягнеш... Ну, сам разумееш, нам неабыякава, што ты пісьменнік, мо што калі напішаш і пра нашага шаноўнага Янку. Гэтай тэмы хопіць многім на многія гады. Дарэчы, я сам, грэшны, напісаў манаграфію, збіраюся здаваць у выдавецтва.— Ён паляпаў рукою па тоўстай чырвонай папцы, якая ляжала ў яго на стале, злева ад пісьмовага прыбора.— Некалі, пры выпадку, як рэдактар кінеш вокам. Але гэта між іншым... Галоўнае, будзеш мець ціхую работу, сёе-тое зробіш і для сябе, бо ў выдавецтве не вельмі разгонішся. Калі што і дасі, то за кошт адпачынку, за кошт здароўя.

— Гэта праўда,— пацвердзіў Драгун.— Калі я што і зрабіў для сябе, то толькі ў выхадныя...

— Вось ты сказаў: для сябе... А ці для сябе толькі? Давай падумаем. Для каго піша пісьменнік? Ні аднаго радка толькі для сябе. Усё для чытача, фактычна для народа, для будучыні. А ці мае ён умовы, каб аддаваць, каб даваць усё, што ён можа?

— Чаму, сёй-той мае,— не згадзіўся Драгун.

— Калі і маюць, то нямногія. Пераважная большасць увесь час думае пра кавалак хлеба. Вось ты, колькі ходзіш без работы?

— Чатыры месяцы...

— А, прабач за пытанне, ці можаш яшчэ доўга працягнуць?

— Не ведаю... Шчыра кажучы, залез у даўгі.

— Вось бачыш! Клапаціся пра сябе сам, а пішы для чытача, для літаратуры, для культуры... А потым, калі напішаш мала, слаба, наспех — скідкі на абставіны не чакай, сам вінаваты. Такі суровы вырак гісторыі... І мы нічога не робім, каб неяк умяшацца ў гэты самацёк, палепшыць жыццёвыя ўмовы нашаму пісьменніку.

У кабінет зайшоў мажны смуглявы мангольскага тыпу чалавек у кіцелі, прынёс нейкія паперы. Шахоўскі прабег іх вачыма, паморшчыўся.

— Пакіньце, я зараз,— сказаў ён праз зубы. І калі чалавек выйшаў, адразу перамяніў размову.— Ну, прабач, мы залезлі далёка ад нашай тэмы... Думаю, што ты ў нас будзеш працаваць. І каб ніхто не меў ніякіх прэтэнзій, напішы заяву.— Ён даў Драгуну добрай белай паперы.— Ведаеш, як пісаць заявы? — ён усміхнуўся.

— Дзякуй богу, я іх нямала пісаў: і ад сябе, і ад людзей. Некалі, як прыеду дадому, да бацькоў, то няма спакою: цёткі ідуць і ідуць, просяць напісаць скаргу.

Напісаўшы заяву, Драгун аддаў яе Шахоўскаму, устаў з крэсла.

— То дзякую вам,— сказаў да Шахоўскага.

— Няма за што,— кіўнуў той бліскучаю вялікаю галавою.— У цябе ёсць тэлефон? Дай нумар.— Ён запісаў у каляндар.— Ну, парадак. Усяго найлепшага!

Ён моцна паціснуў сваёй шырознай далонню Драгунову руку.

Драгун выйшаў у сквер. Хацеў ісці адразу на тралейбус, але перадумаў. Павярнуў налева, да фантана, ля якога было поўна дзяцей — ад такіх, што толькі навучыліся хадзіць, да рослых школьнікаў. Дзеці лезлі да вады, як качкі, садзіліся на круглы абадок басейна, хапалі рукамі буйныя кроплі, перагіналіся да вады, боўталіся ў ёй рукамі ці нагамі... Драгун абышоў фантан, стаў супроць сонца і ўбачыў слабую, ледзь прыкметную вясёлку. Вясёлка то прападала, то зноў паказвалася, варта было толькі зрабіць адзін крок улева або ўправа.

Ён пайшоў па дарожцы ў глыб скверу. Лена шумелі клёны і ліпы, і гэтая памяркоўнасць і спакой як бы пераліваліся ў Драгунову душу, у якой даўно ўжо не было міру і цішыні. Вось хоць адзін чалавек зразумеў яго, не папракнуў, не адвярнуўся, не пабаяўся яго, «крамольніка», а шчыра, па-сяброўску падаў яму руку спагады. «Ёсць яшчэ лыцары на Украіне, ёсць!» — цвердзіў сам сабе Драгун. Што ж, мо тут яго чакае шчасце, поспех... Драгуну пачыналі ўжо малявацца карціны яго недалёкай будучыні. Зрабіць нешта такое, каб засталося пасля сябе... Вывучыць матэрыял, усю біяграфію, гісторыю, псіхалогію чалавека, які так шмат даў для свае нацыі і культуры... Потым напісаць пра яго хоць бы аповесць — паказаць гэтую складаную, супярэчлівую натуру, гэтага тэмпераментнага агнявога гіганта, які перажыў гэтулькі перыпетый, меў многа узлётаў і паражэнняў — і, урэшце, скончыў так трагічна. Не абыходзіць маўчаннем таго, што лічыцца непрыстойным, не наводзіць глянец, а наадварот, зняць яго з чалавека, які яго ненавідзеў, які на ўсё меў свой погляд і сваю думку, памыляўся, але шчыра, а ў чым быў пераконаны — тое абараняў да канца... Тут ёсць над чым падумаць і над чым папрацаваць! Гэта такая тэма, што не кожнаму пад сілу. Але паспрабаваць усё ж можна кожнаму...

Так ён ішоў праз увесь праспект на ўсход, міма плошчы Перамогі з высозным чатырохгранным абеліскам і Вечным агнём, ля якога цяпер было людна, праз шумную Камароўку, цяпер плошчу Якуба Коласа, якая выглядала ўсё ж пустою, недагледжанаю і даўно прасілася паставіць манумент таму чалавеку, імя якога насіла; па былой Пушкінскай, міма радыёзавода, міма політэхнічнага інстытута, дзе на франтоне галоўнага будынка можна яшчэ і цяпер убачыць сцёртыя два словы: «Беларускі» і «імя Сталіна»,— ішоў і думаў, і думкі яго былі то вясёлыя і летуценныя, то ўмомант азмрочваліся цяжкім прадчуваннем.

Ля Дома друку ён на хвіліну спыніўся перад газетнымі вітрынамі, прабег вачамі адну, другую, трэцюю. Нічога цікавага не было. Касманаўты, якія нядаўна абляцелі зямлю некалькі разоў, адшумелі сваё і сталі забывацца. Пачыналася нейкая валтузня з Кітаем, і па ўсім было відаць, што мы яго пабойваемся, інакш не цярпелі б нашы дыпламаты такіх здзекаў. Нешта як бы падобнае на сорак першы: «Не паддавацца на правакацыі». А калі нахабніку маўчыш, ён заўсёды наглее: яму трэба даць у зубы, тады ён адразу знойдзе сваё месца. Дзіўна, што мы, праціўнікі ўсякай хрыстовай маралі, падстаўляем другую шчаку...

Драгун пайшоў дадому, хоць трэба было б зазірнуць у выдавецтва: там выходзіў нейкі зборнік, ішло адно Драгунова апавяданне, яго трэба было прачытаць перад наборам... Але не хацелася сустракацца са знаёмымі людзьмі... А дзесяць хвілін назад ён не ішоў, а, здаецца, ляцеў, ды тут раптам ужо ледзь валачэ ногі, і на душы так змрочна, так чорна, нібы ў лесе пасля пажару...

Ну што ж, усё ідзе, як ён хацеў, усё ідзе па плану. Дык чаго ж яму трэба? А вось жа не, не можа змірыцца, калі яго вінавацяць у грахах, у якіх ён не вінен. А трэба ж гаварыць яму, на добры лад, што ўсе Верыны закіды — шчырая праўда, што ён яшчэ горшы, чым яна думае і лічыць! Ці ён думаў, што ўсё скончыцца гладка, роўна, без крыку і скандалаў, без слёз і нерваў? Ва ўсякім разе, тое, што плануеш, ніколі не падобна на тое, што потым будзе. Так што няма чаго наракаць на лёс. Усё ідзе добра. Мо толькі пачалося ранавата... Ранавата! Яшчэ зусім малыя дзеці... І яшчэ — ён нічога ім не можа пакінуць. Цяпер — нават даць аліментаў... Нават аліментаў! Вось у чым уся бяда! Ранавата скрануўся камень з гары. Гэта так! Але хай, яго ўжо не спыніш. Калі ўжо Вера стала хадзіць па тых дарогах, па якіх нядаўна хадзіў ён, то ўсё скончана...

Драгун сеў на лаўцы ля свайго дома, задумаўся.

У вялізнай пясочніцы гулялі дзеці, у альтанцы сядзелі вечныя яе гаспадары — падлеткі з доўгімі валасамі або кароткімі грыўкамі, тромкалі на гітары, спявалі лагерныя песні, смяяліся. Жыццё ішло сваім парадкам. І нікому не было ніякага клопату да таго, што ў Драгуна нешта не ладзіцца ў сям’і. Што каму да таго?

Ля лаўкі прайшоў грузны, галавасты, з буйным сінім тварам Драгуноў сусед Шахрай, павітаўся, а потым нечага вярнуўся, з крэктам сеў побоч з Драгуном. Ён дыхаў цяжка, як кавальскі мех.

— Добра, што я цябе ўгледзеў,— трохі аддыхаўшыся, сказаў Шахрай сіплым голасам.— Гэта я якраз іду з выдавецтва... На сваю галаву напісаў кнігу... прозы.

— Віншую. Хопіць вам сядзець на вершах.

— Але, ведаеш, цяжка даецца проза. Замучыўся! Як не пасядзіш, то і нічога не выседзіш: як тая курыца на яйках, не раўнуючы. Гэта, брат, работка!.. Ды яшчэ з маім здароўем!.. Не ведаю, што ўжо выйшла, ці класіка, ці шэдэўр,— усміхнуўся ён,— але напісаў кніжку на дваццаць аркушаў. Аж самому страшна! Аўтабіяграфічнага, так сказаць, плана: Чырвоная Армія, Гая-Гай, потым польскі канцлагер, потым сялянскае жыццё, заработкі, першыя гурткі Грамады, барацьба з дэфензівай, фініш — турма на Лукішках. Вось такі шлях майго героя... Але ўся бяда ў тым, што я слабаваты стыліст... Пісаць вершы адно, а прозу — другое... Вось мне і параілі знайсці стыліста, каб ён трохі прайшоўся з пяром па маіх суках, згабляваў трохі каструбаватасць... І ведаеш, мне падказалі цябе. Ты якраз цяпер вольны чалавек, маеш час, ды і вопыт у цябе вялікі. Што ты скажаш на гэта?

— Што скажу? Я з радасцю ўзяўся б за гэту работу, ды баюся, што ў вас нічога не выйдзе... Не пройдзе ваша кандыдатура.

— Чаму?

— Вельмі проста... Вы гаварылі пра гэта ў выдавецтве з кім-небудзь?

— Не. А што?

— Важнік можа не згадзіцца...

— А што яму?

— Відаць, нешта абходзіць. Маё прозвішча яму не падабаецца...

— Ну, уломім мы яго як-небудзь! Абы ты сам згадзіўся... А покуль што я табе дам пачытаць рукапіс.

— Давайце.

— Пасядзі хвіліну, я зараз вынесу.

Ён жыў у адным пад’ездзе з Драгуном, толькі на трэцім паверсе.

Зноў як быццам хмары парадзелі над галавою ў Драгуна, як бы стала лягчэй дыхаць...

Праз пяць хвілін Шахрай уручыў яму цяжкую карычневую папку.

— Чытай, браце. А за які тыдзень я дамоўлюся з Важнікам. У лоб яго браць не варта, а трэба папрасіць каго аўтарытэтнага з Саюза, каб яго ўламаў... Мы б тут у чатыры рукі ўсё хутка давялі да ладу. Ды і грош лішні табе таксама не зашкодзіць. Праўду кажу ці не?

— Лішніх у мяне яшчэ не было, не ведаю, што гэта такое...

— А ты часам не хворы? Неяк ты выглядаеш няважна, прабач за шчырасць...

— Не, я здаровы. Проста трохі душа не на месцы.

— Ну, гэта пройдзе. Па такой хваробе будзеш жыць сто год.

— Навошта так многа? Дайце мне толькі тры гады...

...Так, яму патрэбны былі ўсяго тры гады!