Камень з гары

47

Мудры Пракурат аднойчы сказаў, што рэформы заўсёды выгадныя для тых, хто іх праводзіць. Гэта ён сказаў на самым пачатку таго працэсу, які ў гісторыі выдавецтва варта было б назваць рэфармізмам. І ён як у сук уляпіў!

Цэлы месяц працавала камісія, падлічвалі аб’ём работы, месячныя нормы на кожнага чалавека. Выходзіла, што рэдакцыя працуе з вялікай недагрузкаю, а план наступнага года яшчэ меншы, чым гэты. Пайшла чутка, што ў мастацкай рэдакцыі маюцца скараціць некалькі чалавек. Драгун падумаў: «Ну, тут ужо мне не выкруціцца... Калі дырэктар не скарыстае такога выпадку, то гэта будзе цуд».

Цуду не адбылося: скарацілі Драгуна, ды нават не аднаго, а каб было трохі весялей і не гэтак крыўдна, яшчэ далучылі Каляду, Нагорнага і Роўбу. Але кожны скарочаны атрымаў сваё, аднаму яму наканаванае шчасце ці няшчасце. Па закону адміністрацыя павінна памагчы скарочанаму знайсці падобную ці хоць нейкую блізкую для яго работу, але Драгун і Каляда такой літасці не заслужылі: ім далі толькі выхадную дапамогу. Роўбу перавялі ў другую рэдакцыю, так што яна грашыма нічога не страціла, мо толькі любімую работу. А Нагорнаму проста пашанцавала: ён пайшоў загадчыкам рэдакцыі перавыданняў, якую толькі што арганізавалі. Такім парадкам ён трывала сеў на класіку: што і трэба было даказаць!

Драгуну і Калядзе ўсе спачувалі, але чым яны маглі памагчы? Скарачэнне — гэта такі хітры спосаб звальнення, калі нельга паскардзіцца на несправядлівасць, некага ж трэба скарачаць. І раз лёс (ці дырэктар) паказаў пальцам на цябе, то прымі гэта як непазбежнасць.

Атрымаўшы разлік, Драгун па дарозе дадому купіў закускі, паўлітроўку. Вера, якая прыйшла з работы трохі раней за яго, убачыўшы ўсё гэта, здзівілася:

— Што гэта ў цябе за свята?

— О, яшчэ і якое! — штучна-бадзёра ўсміхнуўся Драгун.— «Цяпер я вольны чалавек, і гэткім буду цэлы век!»

— Мо павысілі?

— Да самага неба!.. Скарацілі мяне, мая дарагая жонка!

— Ну, даскакаўся...

Яна замоўкла і пачала збіраць на стол. Маўчаў і Драгун.

— Думаеш, я не знайду работы?

Вера не адказала.

Селі за стол, выпілі па чарцы.

— Дык за што ж цябе?

Драгун аблізаў сухія вусны.

— За ўсё... За ўсе мае труды — правільныя і няправільныя.

— Асабліва няправільныя.

— Былі і такія, але не болей, чым у другіх.

— І што, цябе аднаго?

— Чатыры чалавекі...

— Малайцы!.. На дзесятым годзе работы раптам звальненне?

— Скарачэнне...

— Не адзін чорт?

— Не адзін... Я дурань, што не пайшоў сам, дачакаўся скарачэння...

— Не ісці трэба было, а глядзець як след. Тады б не скарачалі. Нябось Маскалевіча не скарацілі?

— Маскалевіч — заслужаны чалавек... А што я? — Драгун наліваў па другой чарцы.— Будзь здарова, мая карміцелька, цяпер я поўнасцю на тваёй шыі.

— Хопіць, што дзеці на маёй шыі, дык яшчэ і ты... Ах, чалавек! Хоць бы ты калі параіўся са мною, пагаварыў, расказаў! Усё сам, усё маўчыш! Вось і дамаўчаўся...

— Ты сярдуеш?

— На цябе сярдуй ці не — ты ўсё на свой лад вернеш.

— А хіба ты робіш іначай? Я ніколі не пайду супраць свайго сумлення, як і ты.

— Затое пойдзеш супраць свае сям’і.

— Як гэта?

— А так... З чым мы застаёмся?

— Ты пра гэта... Нічога, з голаду не памром. Яшчэ трохі засталося ад кніжкі...— Драгун засмяяўся.

— Тут трэба плакаць, а ты смяешся.

— Я? Не! Я плачу... Ха-ха! Я плачу! Не, не буду! Хай плача Важнік! Ад радасці, што мяне выжыў! «Я — або Драгун! Дваім нам няма месца ў выдавецтве!» Так ён мне сказаў... Бачыш, сам не пайшоў! Усе пойдуць, а Важнік застанецца...

Драгун захмялеў. А на сэрцы стала яшчэ цяжэй. І нейкая крыўда падступала да яго, душыла за горла. Дзесяць год рэдактарскай работы! Дзесяць год катаргі, няўдзячнай цяжкай працы, якая забірала ўсю сілу, сушыла мазгі... Гэта работа, на якой толькі аддаеш, а сабе застаецца толькі зарплата — сто дзесяць рублёў у месяц.

З таго, школьнага, выдавецтва ён фактычна ўцёк, пасварыўшыся з дырэктарам. З першага дня не спадабаўся яму гэты чалавек. Ён усё рабіў напаказ, і справядлівасць і дабрата ў яго былі паказныя. І яшчэ не мог ён пераносіць дырэктаравай двухлікасці, ліслівасці на словах і жорсткасці на справе. І калектыў ён падабраў сабе такі, каб рабіць што хочаш. Была старая гвардыя, напаўпісьменная, але заслужаная, з вялікім партыйным стажам. То была яго апора. Маладых ён не любіў, яны ўсё ведалі, ва ўсё сунулі свой нос і не хацелі маўчаць. Папрацаваўшы год і добра разгледзеўшыся, Драгун выступіў аднойчы на вытворчым сходзе і перад намеснікам міністра асветы добра прайшоўся па дырэктарскім стылі работы. З таго часу дырэктар з асцярогаю пазіраў на яго. Драгун ведаў, што хай толькі знойдзецца повад — хай толькі выйдзе кніжка з памылкамі,— як дырэктар скарыстае сваё немалое права на ўсю катушку. Драгун рашыў, што лепш пайсці самому, не чакаць, пакуль табе скажуць: пішы заяву.

Папрацаваўшы тры гады, ён сам падаў заяву на звальненне. Прыйшоў у другі калектыў, на другую, хоць і падобную, работу. І кіраўніцтва тут таксама было не тое, што там. Тут было лепей, тут было як у людзей: можна нешта зрабіць, нешта сказаць. Калі твая праўда, цябе маглі падтрымаць, ты мог паскардзіцца хоць у мясцком, сказаць слова ў Саюзе пісьменнікаў. Калектыў тут быў большы, смялейшы, дужэйшы, хоць і тут не абыходзілася без сваіх падхалімаў, кар’ерыстаў і даносчыкаў... Спачатку ён адпачываў душою, усё ішло гладка, ад начальства ён быў далёка і не бегаў, як некаторыя, па кожнай дробязі да дырэктара ці галоўнага. Усе пытанні, што паўставалі ў працэсе работы, ён вырашаў сам або разам з непасрэдным сваім начальствам — Гушчынскім... Але далей-болей... У любым месцы, на любой рабоце, калі ты хочаш застацца сам сабою, табе будзе цяжка. Так і з Драгуном. За сем год ён стаміўся ад бясконцых сутычак, бо ў яго не быў ад прыроды ваяўнічы характар, ён прымушаў сябе супраціўляцца, хоць натура яго прагнула спакою і цішыні. Ён жыў свядомасцю таго, што здавацца нельга, а трэба весці сваю лінію. Няхай гавораць, што сякітакі-гэтакі, што ты не можаш даць палітычнай ацэнкі рукапісу, што ты не бачыш крамолы, што ты ліберал і яшчэ горай. Трэба набрацца цярпення, бо нехта ж павінен цярпець, інакш...

Гэтым ён сябе толькі суцяшаў.

Да таго ж кухонныя канфлікты, кватэрныя баталіі, хваробы дзяцей, нервознасць жонкі — усё патрохі кладзе свой след на яго жыццё. Патрохі здаюць нервы, збіраецца стома і злосць. Злосці шмат, яна ўсё расце... Гэта як парахавая бочка. І яна можа ўзарвацца не там, дзе трэба, і не ад свядома запаленага шнура, а ад выпадковай іскры... Толькі хапіла б цярпення! Каб толькі ж хапіла!

— Мне было нялёгка, Вера,— Драгун пагладзіў лысіну, абапёрся на далонь падбародкам, пазіраў на жонку. Хваравіты румянец паліў яе шчокі.

— А мне, думаеш, лягчэй? — яна ўжо бралася складваць посуд, выносіць на кухню.

— Але ж я не скарджуся. Проста толькі кажу, што мне іншы раз хацелася выць воўкам, але я цярпеў. І буду яшчэ — дакуль трэба...

— Аднаму можна цярпець. А вось калі сям’я, дзеці. Ім трэба даць кожны дзень тры разы, хоць выламі з калена, а дай!

— Не бядуй за дзяцей. Неяк будзем жыць. Работу знайду. Што я, горшы за ўсіх? — Ён грукнуў кулаком па стале.

— Я табе веру,— сказала жонка.— Супакойся... Цяпер схадзі забяры Вальку.

Драгун устаў, прайшоўся па пакоі. Нейкі жаль варухнуўся ў яго сэрцы да жонкі, але ён не даў яму разрасціся — надзеў шапку і выйшаў на вуліцу. На дварэ стаяла цяплынь, пачыналася лета. Раней гэтай парою тут поўна дзяцей, а цяпер — ні душы. Усе параз’язджаліся... Што ж... Можна пару месяцаў пагуляць на волі, бо ён яшчэ ні разу па-людску не адпачыў за гэтыя дзесяць год работы, адзін раз толькі ездзіў у Крым, ды і то працаваў, рыхтаваў першы зборнік...

Сад быў недалёка, два прыпынкі трамваем. Драгун пайшоў пешкі. Ён крочыў памалу, задумаўшыся, апусціўшы галаву. Перад гастраномам на тратуары ён заўважыў нейкае ажыўленне, нейкія рэзкія хуткія рухі. Ён зірнуў туды і ўбачыў развязку: адзін чалавек ляжаў на тратуары, а другі, з бітончыкам, пераступіў праз яго і шпарка пайшоў насустрач Драгуну, раз-пораз азіраючыся. А чалавек, які толькі што ўпаў, стаў падымацца. Ён стаў на ногі якраз тады, калі Драгун падышоў да яго. Чалавек, высокі, аброслы шчаціннем, неахайна апрануты, відаць, быў моцна п’яны, яго вадзіла ў бакі. За нанесеную яму крыўду нехта павінен быў расплаціцца, і Драгун быў першы, хто трапіў яму на вочы і быў блізка, каб дастаць рукамі. Чалавек ашчэрыўся, узняў рукі і пайшоў на Драгуна. Драгуну не было часу падумаць. Ён адвёў руку і рэзка ўдарыў чалавеку ў падбародак. Чалавек упаў. Драгун момант пастаяў над ім, покуль той заварушыўся, і пайшоў далей. Азірнуўшыся, убачыў, што чалавек даганяе яго. У Драгуна закалаціліся рукі, ён стаў.

— Што табе трэба? — чалавек ужо стаяў ад яго за два крокі.— Не лезь, а то заробіш яшчэ!

Сказаў і пайшоў. Чалавек застаўся на месцы. У Драгуна цяпер было такое адчуванне, нібы ён улез у вялікую гразь, а потым яму сказалі зайсці ў чысты, прыбраны пакой. Паскудна, брыдка было на душы. Яго аж муціла: ніколі ў жыцці ён не ўдарыў нявіннага.

Дзяцей у садзе засталося ўжо мала. Драгунова Валька кінулася бацьку ў рукі. Ён падняў яе, закруціў вакол сябс.

— А мы паедзем на дачу! — закрычала Валька.— Вольга Іванаўна сказала!

Драгун падышоў да выхавацелькі.

— Гэта праўда, што вы едзеце на дачу?

Вольга Іванаўна, спакойная, павольная і вельмі прыгожая жанчына, ля якое дзеці круціліся, як пчолы ля маткі, устала з лаўкі і падышла да Драгуна.

— Якраз я хацела спытаць, ці хочаце вы адпраўляць сваю Вальку на дачу.

— А куды гэта, далёка?

— Не вельмі, там, за Ждановічамі, ля Мінскага мора. Можна аўтобусам, можна электрычкай.

— То што, хай едзе. Абы ўсё добра было.

— Ды ўжо ж, пастараемся... Скажыце сваёй гаспадыні, хай падрыхтуе змену бялізны, сукеначку, на ўсякі выпадак палітка не пашкодзіць, абутак.

— Добра, скажу. Ну, пойдзем, Валька.

— Да свіданья! — закрычала Валька, і яны пайшлі.

Драгун дарэмна сябе цешыў, што пару месяцаў пагуляе на волі. Ён зусім забыўся, што яшчэ зімою даў згоду праходзіць летам лагерныя зборы. Нечакана позва з ваенкамата нагадала яму пра гэта. Да адпраўкі заставаліся лічаныя дні. Драгун хацеў адпрасіцца: ён цяпер без работы, сям’я не атрымае нават палавіны яго зарплаты... Нічога не памагло! Саюз пісьменнікаў спехам выдаў яму сто рублёў дапамогі. Разам з маладым паэтам Сінякевічам яны разам бегалі па горадзе, заказвалі білеты на самалёт, куплялі новыя штаны, туфлі, рукзакі. Дарога іх чакала вялікая — Далёкі Усход.