Камень з гары

46

— Я лічыў так: там у цябе былі прычыны наракаць і на мяне, і на жыццё, там было цяжка, гэта відаць нават сляпому. Але я сказаў сабе таксама: пройдзе год-два — і тут табе стане кепска, ты знойдзеш да чаго прычапіцца... Так яно і сталася.

— Я з табою не сваруся. Хачу толькі пагаварыць як з чалавекам. А ты адразу лезеш на сцену.

— Ты называеш гэта пагаварыць, а для мяне гэта пасварыцца. Я не магу быць спакойны, калі мне наступаюць на мазоль.

— Значыць, адчуваеш за сабою віну!

— А як жа! Я вінаваты, што мала зарабляю. Вінаваты, што не даў табе кватэры тады, калі ты хацела. Вінаваты, што яшчэ не купіў мэблі, не абставіў кватэры. Вінаваты! Ты хочаш таго, чаго я не магу табе даць. Таму я і вінаваты.

— Глупства ты гаворыш! Ніхто цябе не вінаваціць за зарплату. Людзі жывуць і на меншай. Толькі трэба больш думаць, раіцца з жонкаю, лічыць і яе за чалавека, а не рашаць усё аднаму.

— Што раіцца? Што зварыць на абед? Можаш не раіцца, я не стану крыўдаваць!

— Во, во! Ты зусім адгарадзіўся ад мяне, цябе не цікавіць, што я раблю і думаю. Але зварыць абед адно, а распараджацца грашыма — другое...

— Хіба я не аддаю табе зарплаты?

— Ты аддаеш, а потым усю забіраеш...

— Бяру на тое, што патрэбна ў сям’ю, для справы.

— Чужыя жанкі даюць мужам пяцьдзесят капеек на абед — і ўсё.

— Хай хоць зусім не даюць... А я буду браць, калі мне трэба для справы.

— Таму і няма ў нас грошай.

— Чаму няма? Што мы, галадаем ці ходзім голыя, босыя?

— Яшчэ чаго не хапала — каб галадалі! А што ходзім абы ў чым, дык гэта факт. Няўжо ты сляпы?

— Я не сляпы. Але гнацца за міністрамі не збіраюся. Я заўсёды хадзіў апрануты горай, чым іншыя: у школе, студэнтам, на рабоце. Але гэта не таму, што я дурнейшы за ўсіх.

— А чаму?

— Таму, што я сын бедных бацькоў. А ад спадчыны цяжка ўцячы... Вопратка для мяне — глупства. Важна тое, што ў галаве. Там — самы большы скарб, а не тое, што на ашчаднай кніжцы.

— Адно без другога абясцэньваецца...

— Якраз адно з другім мала вяжацца. «В одну телегу впрячь не можно коня и трепетную лань».

— Вось тыя, што ўхітраюцца ўпрагаць, жывуць.

— Выкінь з душы зайздрасць.

— Я не зайздрошчу. Але калі нічога не маеш...

— Што табе яшчэ трэба? Кватэра ўжо цесная стала? Падаваць заяву на трохпакаёвую?

— Кватэра наша пустая...

— Затое прастарней, менш барахла.

— Не забывай, што ў нас дзеці.

— Ну і што?

— А тое, што нашы расходы растуць разам з дзецьмі. Цяпер ты ім купіў паркалёвае, мультановае — і добра. А праз пяць, дзесяць год?

— Тады і будзем думаць...

— Ты жывеш сённяшнім днём. Добры гаспадар так не робіць.

— Я — кепскі гаспадар.

— А я хачу, каб ты быў добры.

— Дарэмна. Мяне не пераробіш. Я кансерватар.

— О, ты ўпарты, як асёл. Як упрэшся, дык цябе з месца не зрушыш. Таму мне і цяжка.

— Табе ўсё жыццё будзе цяжка.

— Чаму?

— Бо табе заўсёды мала. Але, як правіла, той, хто хоча мець усё, траціць урэшце нават тое, што мае... Ты мне нагадваеш пушкінскую бабу з казкі пра рыбака і рыбку. Як дзве кроплі вады...

— А ты падобен да таго старога. Калі цябе не падварушы, дык і будзеш ляжаць, як камень, сам не скранешся.

— Ну, дзякуй табе, мо ты потым будзеш каяцца, што скранула гэты камень... з гары...

— Пра што ты?

— А так, глупства... У кожнага свой тэмп. Ты хочаш, каб я табе даў за год тое, што можна зрабіць за дзесяць. Каб усё так лёгка было браць, як хочацца, жыццё, відаць, страціла б свой сэнс.

— Ты знарок ускладняеш, каб апраўдаць сваю непаваротлівасць. Адзін дабіваецца за год таго, што ты за дзесяць.

— Глянь спачатку на сябе. Чаго ты дабілася? Ці мо я вінаваты, цягну назад?

— Я не дабілася таму, што хацела застацца сама сабою, нікому не кланяцца...

— А я не хачу... застацца самым сабою! Ты ведаеш, што ёсць цяперашні праклён: каб ты на зарплату жыў! Як некалі казалі: каб ты дабра не знаў усё жыццё!

— Ты ж нейкі пісьменнік, акрамя ўсяго...

— Ну і што? Я мала друкуюся. Маю кніжку другі год пераносяць у плане на потым.

— Значыць, кепска пішаш.

— Кепска... Я не хачу перарабляць так, як мне дыктуюць. Я забіраю свае апавяданні назад.

— Трэба мяняць арыентацыю...

— Я не флюгер. І ніколі ім не буду.

— Ты на нейкіх дапатопных пазіцыях. Ты пішаш зусім не пра тое, што трэба.

— Пішу пра тое, што мне хочацца.

— Ты зусім адстаў ад жыцця.

— Я яго зусім не ведаю...

— І праўда. Ты хутка дваццаць год, як жывеш у горадзе, а пішаш нешта пра вёску. Цяпер вёска не тая, што дваццаць год назад.

— Ты мне адкрыла Амерыку! Не тая! Аб гэтым ужо ведаюць дзеці, не толькі пісьменнікі.

— Але нешта па тваіх апавяданнях гэтага не відаць.

— А ты ведаеш, што пісаць пра сучаснасць цяжэй, чым пра ўсё?

— Чаму?

— Таму што нельга сказаць таго, што табе хочацца. Таму што героя трэба прыўзнімаць над зямлёю, падрумяньваць яго, акультурваць, карацей кажучы — спрашчаць. А чалавек — не такая простая штука, як некаторым здаецца.

— Сам сябе палохаеш...

— Нічуць! Раней было прасцей: бедны працадзень — кепскі старшыня, багаты працадзень — добры старшыня. А цяпер гэтага ўжо мала. Працадзень як працадзень, у хатах дастатак, радыё, тэлевізары, а нечага не хапае... Чаго? Ты думала пра гэта? Што яшчэ людзям трэба? А ім — не скажаш, што кепска, а нечага ўсё ж душа не на месцы.

— Мо свабоды захацелася?

— Ха-ха! Ты гумарыстка. Не мела баба клопату... Аднак ты блізкая да ісціны. Яны засумавалі па звычайных, чулых людскіх, чалавечых адносінах. Пра гэта і трэба пісаць... Час даказаў, што загвоздка была не ў кепскіх ці добрых старшынях, а ў нечым большым. У адносінах да чалавека наогул, да зямлі наогул.

— У чыіх адносінах?

— Богавых...

— Не затлумляй мне мазгоў... Растлумач вось мне такія адносіны. Памятаеш, я табе расказвала... Была я ў камандзіроўцы ў Браслаўскім раёне. Едзем, стаяць новыя мураваныя дамы, пустыя. Пытаю ў старшыні, чаму тут людзі не жывуць. Кажа, і сам не ведаю. Не хочуць дзядзькі ісці ў гарадскія дамы, лепш ім у сваіх, хоць кепскіх. Што гэта, сялянскі кансерватызм?

— А я табе скажу... Свая — гэта свая. Я ў ёй гаспадар, сам сабе пан. А ў казённай — не тое. Ды і плаціць трэба. Ды і двор меншы, агароду няма, прастору менш, самастойнасці. Заўваж, селянін болей за ўсё цэніць сваю самастойнасць. Нават калі ён жыве і ў горадзе, ён сумуе па вясковай самастойнасці, незалежнасці... Што сёння я? У мяне адключаць электрычнасць, ваду, газ, не дадуць два дні ў магазін хлеба і малака — і я лапы ўгору. А селянін? Ён як той Рабінзон на востраве, можа жыць адзін і нікому не кланяцца!..

— Кінь ты гэтую пропаведзь аднаасобніцтва! Проста абрыдла!

— Не аднаасобніцтва, а асобы! Разбярыся!

— Не адна халера? Апора ўсяго — калектыў.

— Я згодзен. Але скажы, які калектыў мацнейшы: той, дзе ўсе думаюць на адзін капыл, праўдзівей, не думаюць, а толькі выконваюць чужую волю, ці той, дзе кожны індывідум здольны думаць і разумець тое, што ён робіць і для чаго робіць?

— Ты хочаш сказаць, што селянін не разумее таго, што робіць? Не можа разабрацца, дзе добрае, а дзе кепскае?

— Якраз наадварот! Ён вельмі добра ўсё разумее. І таму многага не хоча. Таго, што яму расхвальваюць... Якраз тыя, хто сам уцякае ад таго, за што агітуе.

— Таго, хто, за што... Ну і нагаварыў! Некалі селянін не хацеў есці бульбы, яго прымушалі сілаю. А цяпер есць і хваліць.

— У рай не заганяюць палкаю...

— Цёмнаму чалавеку часам не ўсё ясна, трэба на яго іншы раз і націснуць, падказаць, навучыць...

— Не такі ён цёмны, не такі ён просты, як здаецца некаторым.

— Ты пярэчыш сам сабе. То ты казаў, што селяніна падымаюць, лакіруюць, то гаворыш — ён не просты, не цёмны. Як гэта так?

— А так! Яго лакіруюць там, дзе трэба крытыкаваць: ён і грубы, і прагны, і п’е, і лаецца, і многа чаго не ведае і не разумее. Але ён не любіць несправядлівасці, няпраўды, хамства з боку начальства, ён заступіцца за слабага і пакрыўджанага, паможа чалавеку ў бядзе. І галоўнае, што ён ва ўсім разбіраецца і праўду ад няпраўды заўсёды адрозніць! Многія людзі з вярхоў казалі, што яны, дапусцім, не ведалі, які Сталін у сапраўднасці, яны яму верылі, як самі сабе, як бацьку... А просты народ ведаў. Леніна цаніў, любіў, а Сталіну не верыў — і ўсё. Я не кажу пра зялёную моладзь, яна паверыць каму хочаш, без веры яна прападзе...

— Ну дык і паказвай яго такім, хто табе не дае, таго селяніна!

— Ах, якая ты хуткая! Я ж лянуюся! Такога селяніна не хочуць пускаць у свет. Кажуць, такога ў нас няма, нетыповы! Выдуманы! Маё апавяданне пра такога селяніна знялі.

— Ты заўсёды знойдзеш сабе апраўданне, я ўжо цябе ведаю. Ты бязгрэшны анёл, увесь свет можа памыліцца толькі не ты. Усе могуць быць вінаваты, толькі не ты! Ах, як мне ад гэтага лёгка!

— Чаму я не вінаваты? Зноў скажу тое самае: я вінаваты, бо жыву! Бо маю сваю галаву! Вінаваты, бо бачу і думаю па-свойму. Вось у чым мая віна! А чым я табе магу парадзіць, не ведаю. Магу толькі пашкадаваць, што ты выйшла за такога недарэку.

— Каб ты мяне слухаў, мы жылі б інакш.

— Я гатоў цябе слухаць, калі ты вернеш у той бок, што трэба. А калі бачу, што не, я забіраю ў цябе лейцы і кірую сам. Бо не хачу мець паламаныя рэбры і сінякі.

— О, табе ніколі не дагодзіш! Дзе, калі я няправільна кіравала?

— Хоць бы ў адносінах да маіх бацькоў, сясцёр...

— Зноў ты змешваеш бацькоў і сясцёр.

— Змешваю, бо яны мне ўсе роўныя, родныя. І нават не толькі таму, што родныя, а што, калі мне было цяжка, яны жылі разам і памагалі мне. Я адзін вучыўся... Мае сёстры таксама маглі б мець дыпломы, здольнасць у іх была. Але маіх бацькоў не хапала за што нас усіх вучыць. І яны ўсе разам памагалі мне, яны ахвяроўвалі сваім будучым для мяне. Дык я цяпер павінен дзяліць: наце вам, бацькі, а вам, сёстры, фігу? Не! Калі мы памагаем бацькам, то памагаем і сёстрам, а памагаем сёстрам — памагаем і бацькам. Іншая рэч, што мы памагаем мала.

— Табе ўсё мала! Аддай апошняе! Здзяры з мяне сукенку, пашлі сваім сёстрам! Чаму я ім павінна памагаць? Чаму? У іх ёсць свае мужыкі! Для чаго яны? Толькі рабіць дзяцей? А я буду аддаваць ім апошняе да канца сваіх дзён? Што я, наймічка, слуга іх, раба іх? Не хачу, не буду! Калі хочаш ім памагаць, аддзяляйся ад сям’і і жыві адзін. Я ішла замуж, каб мець сваю сям’ю, сваё гняздо... Цяпер бачу, што з табою нічога не збудуеш. З табою згубіш тое, што меў!

— Калі на тое пайшло, я аддзялюся, буду плаціць аліменты, але ім буду памагаць усё роўна. Буду памагаць датуль, пакуль яны будуць жыць горш за мяне. А яны стануць лепш — памогуць мне, я ў гэтым упэўнены.

— Кожны жыве для сябе, потым для другіх!

— Згодзен! Толькі многія памятаюць першую палову гэтай ісціны і зусім забываюць другую.

— Так робяць разумныя людзі.

— У такім разе я не належу да гэтай катэгорыі.

— Яно і відаць! Ты думаеш, чаму я ў цябе спытала, якая ў цябе зарплата, калі мы пазнаёміліся?

— Каб ведаць, ці варта працягваць знаёмства.

— Дурань! Ты выглядаў як жабрак, а не як чалавек з прыстойнай зарплатай. Ты і тады або прагульваў усе грошы, або рассылаў сёстрам і ўсякім знаёмым.

— Ты, як заўсёды, перабольшваеш. Калі б я ўжо так мізэрна выглядаў, ты не захацела б са мною ісці і ў першы вечар... цалавацца. Я прывык да беднасці, і яна мяне не палохае.

— Прападзі ты разам з ёю!

— Я гэта запомню...