Камень з гары

48

У Мінску Драгуна сустракалі так, нібы ён прыляцеў з Месяца, а не вярнуўся з Уладзівастока. Кожны дзівіўся: «Як гэта цябе занясло на край свету?»

Так, пабыў ён далёка, пабачыў многа, пазнаёміўся з многімі людзьмі, шырэй стаў глядзець на свет. Доўга жыло ў ім адчуванне, што ён зусім не той, што быў дагэтуль. Новыя думкі, незнаёмыя дагэтуль пачуцці, другі погляд на рэчы, якія здаваліся назаўсёды ацэненыя...

Адзін вельмі важны вывад зрабіў для сябе Драгун: чым болей ездзіш і бываеш далёка, тым болей будзеш любіць той край, дзе ты нарадзіўся і вырас. І яшчэ адна незнаёмая дагэтуль думка пасялілася ў яго галаве, калі ён хадзіў і ездзіў па неаглядных прасторах Далёкага Усходу, а потым Сібіры: магутная ўлада прасторы над чалавекам. Прастора паглынае чалавека, як акіян кроплю, як стог сена іголку, як слон камара — і ніякага следу, ні голасу, ні гуку. Праўда, чалавек жыве, але гэта тое самае, што яго і няма — ён прапаў тут на векі вечныя, і калі не суджана вырваць яго адгэтуль, то болей пра яго не даведаецца ніхто — чым ён жыў, што думаў, што хацеў зрабіць і што зрабіў... У яго адчуванне такое, што ён тут навечна згубіўся... Цікава, што ў еўрапейскай цеснаце ў чалавека ніколі не бывае такога пачуцця: тут ён жыве, нешта робіць, яго ведаюць усе, ён ведае ўсіх. Ва ўсякім разе, так яму здаецца, і гэта яго супакойвае: ён адчувае сябе патрэбным. А там людзям вусцішна, іх палохае неабжытая прастора — іх ніколі не пакідае думка вярнуцца назад, у Еўропу. А мо так думаюць толькі тыя, хто яе памятае? Мо іх дзеці ўжо будуць лічыць гэты край сваёю радзімай і палюбяць яго, як і ўсякую радзіму? Тыя ж, хто вырас у другім месцы, наўрад ці прырастуць тут. Іх да смерці будзе цягнуць дадому. Настальгія — хвароба невылечная...

Аднак мала-памалу новыя клопаты засланялі тое, што засталося там, хоць Драгун яшчэ доўга сніў уладзівастоцкія сны — сіняе мора, зялёныя сопкі, голыя каструбаватыя скалы, хмурныя караблі, знаёмых, што засталіся там... назаўсёды.

А клопатаў і праўда хапала. Трэба было перш-наперш знайсці якую работу.

Ці мо паспрабаваць вольнага хлеба? Яно мо і не шкодзіла б, ды няма базы. Хоць бы якая тысяча рублёў у запасе, тады іншая рэч: мог бы сёе-тое напісаць, мог бы што і надрукаваць. Але адкуль тая тысяча? Яны праядалі апошнія рублі.

Адзіная дарога — шукаць работы...

Яшчэ перад паездкай на Далёкі Усход Драгун чуў, што пры Міністэрстве культуры адкрываецца ці пашырыцца рэпертуарна-рэдакцыйны аддзел, што туды патрэбны людзі. Чаму ж не паспытаць шчасця? Як-ніяк, а ён стары рэдактар. Аднойчы недзе ў гадзін дзесяць раніцы ён пайшоў у міністэрства. Хацеў трапіць на прыём да міністра, доўга чакаў, але ў таго ўсё не канчалася нарада, і Драгун пакінуў сакратарцы сваю заяву.

І вось прайшло больш як два месяцы. Можа, што і клюне? Ён зноў ідзе ў міністэрства, пытае ў той самай сакратаркі — маладой, нафарбаванай, у кароценькай спадніцы — пра сваю заяву. Сакратарка памятае. Яна знаходзіць яе і кажа, што рэпертуарна-рэдакцыйны аддзел не пашыраецца, гэта толькі праект, ён і застаўся праектам. Так што сваю заяву Драгун можа забраць.

Драгун махнуў рукою і хацеў ісці, але сакратарка неяк па-змоўніцку, як бы пад сакрэтам, сказала яму:

— Таварыш Драгун, я чула, што ад нас збіраецца ісці адзін чалавек, мо ведаеце, такі пісьменнік Ражкоў?.. Схадзіце вы да Парватовіча, начальніка кіраўніцтва па справах мастацтва, і пагаварыце.

— Дзякую вам. Зайду... У якім ён пакоі?

Яна назвала нумар.

Але перш чым ісці да Парватовіча, рашыў зазірнуць да Ражкова. Ражкова ён ведаў па выдавецтве.

Ражкоў — невысокі, лабасты, з гладка зачэсанымі русымі валасамі, выйшаў за ім на калідор.

— Што скажаш? — Ражкоў дастаў папяросы, закурыў, успомніў потым, што не даў Драгуну, і працягнуў пачак.

— Не навучыўся,— адказаў Драгун.— Вось работу шукаю.

— Ты ж, здаецца, быў у Важніка?

— Быў, ды сплыў... Скарацілі.

— Вось як! Цікава! За што?

— Прычын многа... Апошняя — кніжка Трошына. Я пахваліў яго апавяданні. А тады Важнік кажа: або я, або ты, тут нам дваім не месца...

— Ну, брат, я табе не зайздрошчу!

Драгун ніяк не мог прама спытаць у Ражкова, ці збіраецца ён кідаць сваю работу.

— Тут у вас меўся расшырацца нейкі рэпертуарны аддзел,— пачаў Драгун здалёк.

— Пражэкт! Так і застаўся на паперы. Якое расшырэнне, калі ўсюды трэба скарачаць? Дык ты думаў сюды?

— Думаў... А як у вас работа?

— Ды нічога... Жыць можна. Хоць, скажу па сакрэту, мяне таксама хочуць вытурыць. Неяк паспрачаўся з міністрам. З таго дня — усё, што ні зраблю — кепска! А тут яшчэ хваробы... Жонка ў бальніцы, а тут у мяне рука адымаецца. Старая кантузія вылазіць наверх...

Да Парватовіча Драгун ужо не заходзіў.

Першы раз за дзесяць год Драгун адпачываў душою. Такое адчуванне яму было зусім незнаёмае, і каб не ўся гэтая катавасія са скарачэннем, то мо ён і не ведаў бы, што такое быць «вольным мастаком». Не адчуваць на сваіх плячах цяжкі груз вечнага клопату: не спазніцца раніцай, паспець з абеду, не затрымацца на калідоры, не зацягваць работы, не зрываць графіка, са страхам чакаць прачуханца за памылкі, якія, як знарок, вылазяць тады, калі кніжка ўжо выйшла ў свет,— не адчуваць усяго гэтага ўжо калі не вялікае шчасце, то, ва ўсякім разе, свабода ад надакучлівага пачуцця абавязку... Успомнілася яму апавяданне італьянца Маравія пра чалавека, які доўга шукаў работы і, урэшце, уладкаваўся на працу ў рэкламнае бюро. З групай падлеткаў ён ездзіў па горадзе на веласіпедзе, везучы на спіне вялізную літару, а ўся кампанія па літарах складала цэлую назву кіно і кінатэатра. Без канца ездзіць па горадзе надакучала, хлопцы зварочвалі ў завулкі, выязджалі на пляж. Кінуўшы веласіпеды, бесклапотна купаліся, загаралі, заводзілі знаёмствы з дзяўчатамі. А пажылы чалавек, які быў разам з імі, не мог спакойна адпачываць: яго мучыла пачуццё абавязку. Яно ўжо сядзела ў яго касцях, у яго крыві...

Гэтае ж самае пачуццё, аказваецца, сядзела ў Драгуна, як цвік у целе, ён ужо думаў, што так і трэба, хоць і баліць. Выходзіць, што без гэтага цвіка, без гэтай стрэмкі намнога спакайней і лягчэй: ты адчуваеш сябе незалежным чалавекам, ніхто табой не камандуе, ніхто на цябе не крычыць, ніхто не стане папракаць за тое, што ты нешта зрабіў не так, а мо і так, а яму здавалася, што ты зрабіў кепска, і ты ніколі не дакажаш свае праўды.

Здаецца, першы раз за ўсе дзесяць апошніх год Драгун выпрастаў свае плечы!

Ён сядзеў дома і пісаў, нават перастаў хадзіць у бібліятэку. Пісалася добра, ішло лёгка, за дзень можна было зрабіць добры кавалак, не тое што, прыйшоўшы з работы, калі адчуваеш сябе, як выціснуты лімон — можаш пасядзець не болей дзвюх гадзін, а там ужо пачынаеш адчуваць, як пухне галава, стукае кроў у скронях. А як хутка пачаў ісці час! Месяц пралятаў як тыдзень, а тыдзень — як дзень. Праўда, толькі ад зарплаты да зарплаты ў жонкі чакаць было доўга.

Зноў пачала наклёўвацца работа — гэты раз у газеце. Другун трохі ўжо ведаў, што гэта за смак, па Уладзівастоку, ды і быў знаёмы з многімі журналістамі, якія некалі канчалі разам з ім вучобу, а цяпер ужо даслужыліся да рэдактараў або загадчыкаў аддзелаў. Працаваць у газеце гэта тое самае, што ліць ваду ў дзіравае вядро. Давай-давай! Лі без адпачынку, бо адразу відаць, што вядро не поўнае. Але некаторыя яго падбадзёрвалі: паездзіш у камандзіроўкі, пабачыш жыццё, збярэш матэрыялу. Драгуна і самога цягнула гэтая прынада. За час работы ў ведавецтве ён сядзеў як прыкуты да стала, ніколі нікуды не ездзіў. Ён нават не ведаў гэтага смаку — ездзіць у камандзіроўкі, і чаму гэта, калі куды трэба, то едуць усё тыя, што бліжэй да начальства? Праўда і тое, што ў выдавецтве камандзіроўкі бывалі рэдка, таму заўсёды хапала ахвотнікаў і апроч Драгуна. Ён ужо звыкся з гэтым і лічыў, што так і трэба. Калі не лічыць Уладзівастока і Крыма, нідзе яму болей не давялося пабыць, асабліва дома, у Беларусі. На поўдзень ён не сягнуў далей Асіповіч — Слуцка, на поўнач — Маладзечна, на захад — да Слоніма, а на ўсход — да Оршы. Цяпер ён думаў, што хоць пабачыць свой край, у якім гэтулькі пражыў і так мала яго ведаў.

Палохала яго адна акалічнасць: ісці ў газету трэ было да таго самага рэдактара, які некалі друкаваў рэцэнзію на Мішчанку і якому пісаў Драгун ліст: ісці трэба было да Пашкова. Драгуна падахвочваў загадчык аддзела культуры Стральчэня, той самы, які пісаў разносную рэцэнзію на Мішчанку, схаваўшыся тады пад псеўданім Сідорчыка. Тады вельмі хутка ўсе даведаліся, хто такі Сідорчык. А цяпер неяк так выходзіла, што яны як бы абодва забыліся пра той непрыемны казус, які здарыўся з рэцэнзіяй на Мішчанку.

Пазнаёміліся яны даўно: Драгун рэдагаваў Стральчэневу кніжку нарысаў. Нарысы, праўда, пахлі такой газетай, што хоць ты іх выкідай. Драгун тады і выкінуў іх нямала, але Стральчэня не пакрыўдзіўся. А ўжо нядаўна, калі Драгун пайшоў з выдавецтва, Стральчэня даў у газету яго рэцэнзію на «Партызанскую адысею» Карповіча, да таго ж рэцэнзію самую станоўчую, у той час як у выдавецтве Карповічаву аповесць ледзь не зарэзалі. Увогуле ж Стральчэня, здаецца, нічога не меў да Драгуна і меціў узяць яго цяпер у свой аддзел, бо была вольная адзінка.

Стральчэня пазваніў Драгуну, каб ён прыходзіў. Драгун хуценька пагаліўся, апрануў гарнітур, нават завязаў гальштук і пайшоў.

Стральчэня быў не так высокі, як грузны, з адышкай, хоць яшчэ і не стары мужчына. Ён прывітаўся з Драгуном за руку і запрасіў сесці. У кабінеце цяпер ён гаспадарыў адзін, а працаваць трэба было за дваіх.

— Бяры, братка, анкету, запаўняй, напішы аўтабіяграфію...

— Што, дайшло да анкеты?

— Гэта яшчэ нічога не значыць. Як яму стрэльне ў галаву.

— То мо я вазьму дадому, а прынясу заўтра?

— Кінь ты! Вось зрабі ўсё — тады ідзі. Калі спатрэбішся — пазваню.

Драгун сеў за вольны стол, напісаў спярша аўтабіяграфію, потым запоўніў анкету.

— На, глянь, мо што не так...

Ён прабег вачыма па аўтабіяграфіі і вярнуў назад.

— Чаму не напісаў, што прыняты ў Саюз пісьменнікаў?

— Хіба гэта важна?

— Калі кажу, значыць, важна. Дапішы!

Драгун дапісаў.

— Ну, усё. Ідзі з богам. А гэта я перадам Пашкову, хай вывучае...

...Стральчэня пазваніў Драгуну праз тры дні.

— Прыходзь, стары, пойдзем да Пашкова.

Драгун ішоў і думаў: возьмуць ці не возьмуць? І вырашыў, што не. Надта ён быў сёння спакойны. Гэта заўсёды прарочыла няўдачу. Ён памятае такія выпадкі яшчэ са школы. Вось калі ён хвалюецца, будзе нешта добрае.

Пашкоў прымаў яго ў сваім прасторным кабінеце, як вялікі пан. У белай нейлонавай кашулі, з залатым пенснэ, зачэсаны на прабор, ён мог бы сысці за інтэлігента, каб не велікаваты нос-дуля, трохі сіні, трохі чырвоны.

— Сядайце,— сказаў ён суха Драгуну і адсунуў ад сябе свежую палосу газеты.

Драгун сеў пры яго стале як госць, Стральчэня трохі далей, пры вялікім рэдакцыйным стале для нарадаў.

— Дык што вы хацелі? — спытаўся павольна і важна Пашкоў.

Ужо адно гэта пытанне гаварыла пра многае. Але Драгун зрабіў выгляд, што нічога не разумее.

— Ну, я думаў, што вам патрэбен работнік у аддзел культуры,— адказаў ён рэдактару.

— Праўда, работнік нам быў патрэбен... Але вы трохі спазніліся.— Ён зрабіў шматзначную паўзу, дакрануўся тонкім пальцам да канца носа, потым павёў палец уверх і паправіў пенснэ, якое і не думала падаць.— Мы робім невялікую перастаноўку ў рэдакцыі, скарачаем адзін аддзел. Так што нічым не магу памагчы.

Драгун устаў.

— Што ж, прабачце за турботы,— сумна сказаў ён.

Устаў і Пашкоў.

— Калі ласка,— прамовіў ён, зрабіў лёгкі паклон і працягнуў цераз стол — хутчэй па рэфлексу — руку Драгуну.

Драгун рэзка павярнуўся, зрабіўшы выгляд, што не заўважыў рэдактаравага жэсту.