Сабакі Эўропы

4.

Нацешыўшыся ўпотай з навастворанай мовы, вылепіўшы зь яе гнуткага месіва, як дзіця з падоранага плястыліну, паўтузіна наіўных фігурак, я крыху супакоіўся і цьвёрда вырашыў нікому пакуль што пра бальбуту не казаць. Удасканальваць яе пакрысе, каштаваць раз-пораз яе нечуваны смак і ні ў якім разе ні з кім не дзяліцца. Трэба было зрабіць паўзу — хай адляжыцца, перастане быць сном, набярэцца сілы прыняць усе прызначаныя ёй выклікі. А лепш, думаў я маркотна і зь нейкай садысцкай асалодай, — няхай назаўжды застанецца маёй і толькі маёй мёртвай красою.

Але створаная мной мова не выглядала мёртваю. Не, халера на яе, яна не ляжала нерухома на пасьцеленым мной ложы, у вясельным убраньні, халодная і дасканалая. Не! Яна спакушала, яна вібравала, не давала засяродзіцца на нечым іншым, клікала зь цемры, вабіла сваімі салодкімі галоснымі. Яна танчыла перада мной, яна зьвінела — нездарма я навешаў на яе столькі звонкіх зыкаў, яна густа і жарсна трубіла ў свой рог — і мне рабілася ўсё больш ніякавата. Яе здольнасьць да жыць­ця была ідэальнай. Яна магла ўсё — і належала мне аднаму.

Як ашалелы ўсходні сатрап, кожную ноч я прыходзіў у яе пакой, ключ ад якога існаваў толькі ў адным асобніку, любаваўся ёй, насычаўся, перасыпаў з далоні ў далонь яе золата, шоўк і срэбра, нюхаў яе матэрыю, гладзіў яе скуру — і адчуваў страх: або яе скрадуць, або я раздам яе натоўпу. Раздам усім убогім, тупым і безаблічным, раздам у адным жудасным, п’яным парываньні, і больш ніколі не змагу вярнуць. “Апошні раз я быў у цябе”, — кляўся я шторазу пасьля сваіх візытаў, і ўсё роўна: варта было Верачцы сысьці на працу, я кідаўся адчы­няць клетку.

Неяк узімку я ня вытрымаў і пачаў перакла­даць на бальбуту вершы і розныя кароткія тэксты. Бальбута быццам толькі гэтага і чакала — у ёй нарэшце завіравала кроў, яна прымала любую форму, якую я ёй прапаноўваў, ёй не былі патрэбныя загады і напаміны, яна з усьмешкай выгіналася, мяк­чэла або наадварот цьвярдзела, варта мне было толькі ўявіць, чаго я ад яе хачу. Яна валодала прасторай слова і перастварала любы вобраз, які мне заманулася прынесьці ў яе залатую клетку. Мая бальбута — яна была такой паслухмянай, такой паслужлівай... Штодня я назіраў чарадзейства: на маіх вачах вокамгненна вырасталі новыя расьліны, істоты, краявіды — нікім ня зьведаныя, нікому ня бачныя, іх мог спазнаць толькі я. Аднаго майго жаданьня хапала, каб уся гэтая раскоша і таямніца згарнулася і зноў саступіла месца рэальнасьці. Я быў яе каралём. Дыктатарам. Адзіным яе каханкам, першым і апошнім. Яе сэрцам. Яе забойцам.

Неяк у сакавіку, трасучыся ў тралейбусе, я думаў пра бальбуту, думаў, як я прыйду да яе сёньня ўначы — і тут на прыпынку ўвайшоў нейкі чалавек, які падаўся мне такім звычайным, што я нават адвярнуўся, так мне зрабілася нядобра.

Гэта быў мужчына: ня лысы, але досыць рэдкавалосы, апрануты не багата, але ў новае, з рынку, такое, каб не вылучацца, з вачыма не дурнымі, але і не сказаць, каб разумнымі, цела ягонае было цалкам прапарцыйнае, але прапорцыі зжэрлі ягоную індывідуальнасьць, у яго не было ні шнараў, ні ра­дзімак, ні барады, твар быў жаўтавата-шэры, але не занадта шэры і не занадта жоўты, а акурат такі, каб зьлівацца з колерамі гораду; ягоную зьнеш­насьць цяжка было запомніць, ён быў не высокі, але і ня нізкі, хутчэй: сярэдняга росту... сярэдняга веку, сярэдняе клясы, сярэдняе адукацыі, сярэдніх памераў, сярэдніх патрэбаў — і нарадзіўся ён, відаць, таксама ў сераду.

Такі сабе сярэдні мінімальны беларус, базавая чалавечая велічыня.

Ён быў звычайны нават у параўнаньні з тымі, хто сядзеў вакол мяне і напаўняў сабой тралейбусныя вантробы, ён быў такі звычайны, што я ажно фізычна адчуваў ягоную банальнасьць, ягоную ўсярэдненасьць, ягоную нармальнасьць, ён быў такі, быццам сама паўсядзённасьць прызначыла яго сваім прадстаўніком, сваім паслом у гэтым гарадзкім тумане, нібы яна сьцьвярджала празь яго сваю змрочную ўладу ў натоўпе. Сярэдні мужычок ухапіўся за поручань і пазяхнуў, агаліўшы ня надта добрыя, але ўсё яшчэ цэлыя зубы. Сьцьвер­дзіў­шыся на новым месцы, заняўшы месца пад сонцам, ён пачаў пужліва-гідліва азірацца — так яны ўсе робяць, калі ня бачаць непасрэднай пагрозы.

Паміж намі адразу ўзьнікла нейкае супрацьстаяньне — хоць я бачыў яго ўпершыню, і ён мяне таксама. Нешта такое зьявілася ў паветры, быццам на нас зь ім нехта глядзеў. Ён таксама адчуў штосьці ня тое, пачаў кідаць на мяне позірк за позіркам, ён не разумеў, у чым тут рэч, але каркам сваім лавіў нейкія хвалі маёй агіды і маёй залежнасьці ад яго — позіркі рабіліся ўсё больш нядобразычлівыя, і ўсё больш страху і нянавісьці зьяўлялася ў ягоных неглыбокіх вачах.

Я ня мог адвесьці ад яго позірк. І тады раптам уявіў сабе, што ён, гэты звычайны чалавек, вось гэты вось містэр Норма, Нармалды, зараз скажа мне штосьці на бальбуце.

Мяне быццам па галаве выцялі.

Быццам тралейбус паляцеў у прорву.

Быццам мною стрэлілі з гарматы ў неба.

Ён, гэты звычайны мужычок, мог бы гаварыць на бальбуце. Мог бы ёй валодаць. Мог бы гаварыць на бальбуце свае сярэднія словы, думаць сярэднія думкі, фармуляваць на бальбуце свае сярэднія патрэбы. А чаму, уласна кажучы, не? Мужычок быў жывы, як плесьня, і бальбута была жывой. Зараз ён раскрые рот... І я пачую...

Гэтага не магло быць.

І ўсё ж магло. Ягонага мозгу цалкам хапала, каб засвоіць вызначаныя мной правілы. Памяці было дастаткова, каб вывучыць усе словы. Ягоны рот мог вымавіць гэтыя гукі ня горш за мой — і ягоная мова магла зрабіцца бальбутай, як і любой іншай.

Любой іншай — чаму б не маёй?

Гэта было неверагодна балюча.

І неверагодна прыемна.

Мяне апанаваў сорам. Вельмі падобны да таго, які я адчуваў некалі ў дзяцінстве. Салодкі сорам папяровага хлопчыка, які малюе папяровых жанчын і таропка камечыць, баючыся, што яго засьпеюць за гэтым заняткам.

Ня ў стане адвесьці вачэй, я глядзеў на мужыка ў тралейбусе і ў думках даваў яму прамовіць на бальбуце то адну, то другую фразу, ён лыпаў вачыма, ён шалеў ад майго гіпнозу, ён падумаць ня мог, што здольны на такое — гаварыць на мове, якой няма. Мой патэнцыйны бальбутанін. Як жа ты мяне тады напужаў.

Праўда, якая адкрылася мне ў той момант, апякала маю сьвядомасьць. Усяго толькі адна памылка сьветабудовы, усяго толькі магчымасьць памылкі, толькі ўяўленьне пра памылку — і бальбутай можа загаварыць кожны. На мяне навалілася раптам страшная рэўнасьць, якая ня проста ўзрушвала, яна фізычна ўзбуджала — і я нічога ня мог зрабіць з гэтым узбуджэньнем. Я дзяліўся тым, што любіў — і мне хацелася, каб яны бралі гэта ў мяне на вачах. Жэрлі, чвякалі, авалодвалі, рабілі сваім, клалі сабе ў рот. Я быццам сачыў за чужым любоўным актам. І мне ўсё было мала. Я прагнуў пра­цягу.

Адарваўшы мокрыя рукі ад поручня, на наступным прыпынку я ўсё ж выбег на вуліцу. Містэр Нармалды зь ягонай звычайнасьцю і ягонай нянавісьцю мог нарэшце ўздыхнуць спакойна. Але ня вы, дарагія мае мінсквічы. Я ішоў скрозь натоўп і спрабаваў прымераць бальбуту на кожнага, хто сьпяшаўся насустрач: насупленых мужчын, жанчын зь невідушчымі вачыма, на дзяцей і старых — і ні пра кога ня мог сказаць з пэўнасьцю, што ён ня мог бы гаварыць на бальбуце, калі б яго навучылі.

І тады я наважыўся.

Гэта было дурное рашэньне, але я ня мог нічога з сабой зрабіць. Звонку яшчэ прытомны, яшчэ прыстойны, я ўжо даў згоду на ўдзел у гэтай оргіі з самім сабой.

Змакрэлы і, напэўна, хваравіта-бледны, з замі­раньнем сэрца я спыніўся каля Макдональдсу і дас­таў тэлефон.

Удаючы, што тэлефаную некаму, я стаяў у цэнтры гораду, сярод размаітых чалавечых істотаў, якія абыякава агіналі мяне, сьпяшаючыся па сваіх справах, і гучна і нахабна размаўляў на бальбуце. На мове, якой не было, з суразмоўцам, якога не існавала. Упершыню ў жыцьці.

Слова. Фраза. Размова. Плынь дзіўна мэлядычных гукаў, якую заглушала гучнае мармытаньне гораду.

І зноў: нічога не зьмянілася.

Яны ішлі на мяне, паўзь мяне, спускаліся ў падземны пераход, гаварылі, маўчалі, кашлялі, пляс­калі нагамі на сакавіцкай слоце, і ніхто не зьвяртаў на мяне ўвагі. Быццам бы я па-расейску бал­батаў, далібог.

У цэнтры вялікага гораду, на вачах ва ўсіх, упершыню гучала няісная мова — і нікога гэта не хвалявала. Ад таго, што нікому няма да мяне справы, ад таго, што ніхто, ніводзін чалавек з тых, што праміналі маю постаць у брудным плашчы і няўклюдна завязаным шаліку, не здагадваўся, што адбываецца, мне зрабілася млосна. Узбуджэньне дасягнула нейкай мяжы, за якой я ўжо ня мог сябе кантраляваць. Мне тэрмінова трэба было пабыць аднаму. Я забег у грамадзкую прыбіральню, заплаціў і схаваўся ў кабінцы. Я абмацаў сваё цела, яго гусіную скуру, усе яго цёплыя выс­тупы, засунуў рукі сабе ў штаны, пад пахі, на сьпі­ну і пакрысе вярнуў сабе адчуваньне сваёй цэ­ласьці.

Супакоіўшыся, я задумаўся.

Яны не маглі разумець, што я, усьміхаючыся, крычаў там, наверсе, у тэлефон. Але нейкае імгненьне яны ўсё ж чулі гэтыя дзіўныя гукі. Яны, вядома ж, падумалі, што я замежнік. Іхная памяць на сэкунду-другую адзначыла неахайнага, спацелага іншаземца, які стаіць каля Макдональдсу і размаўляе зь некім па-свойму, яна прыклала незнаёмыя гукі да свайго прымітыўнага набору стандартных узораў, іхныя мазгі ацанілі немагчымасьць вырашыць задачу — і нягеглы іншаземец быў выкінуты з памяці, бо быў ідэнтыфікаваны як занадта кароткі, нецікавы, непатрэбны ім, бескарысны эпізод. Ці мала каля Макдональдсу іншаземцаў. Да іх тут даўно прызвычаіліся.

І ўсё ж яны мяне чулі, мае суайчыньнікі. Чулі! А я гаварыў. Вёрз лухту пра надвор’е, кошты і ежу. Быццам былі людзі, якія маглі мне адказаць.

Так я ўпершыню вывеў бальбуту ў сьвет. Голай, жывой, на кароткім ланцужку. Здаецца, ёй спадабалася. Яна хацела яшчэ.

Я ня мог ёй адмовіць. Вечарамі я выходзіў у горад, лез у самую гушчыню, у віры локцяў, заплечнікаў, патыліц, прыладжваўся да насельнікаў падземных пераходаў, даставаў тэлефон і размаўляў на бальбуце. Яны азіраліся, у іхных вачах успыхвала і гасла цікавасьць. Можа, яны прымалі мяне за італійца. А можа, за таго, хто выгульвае турыс­таў па Менску — бальбуце пляваць на вымаўленьне. А можа, і ім было пляваць, каго я выгульваю — няісную мову ці няісных людзей.

Так мінуў мокры люты, пракрочыў міма сакавік, горад прасох, паўсюль, на леташняй шорст­кай траве, на асфальце, на дрэвах і сьпінах зьявіліся пляміны, нібы ад пральнага парашку. Пачаўся красавік, вярнуўся холад. Вылазкі ўжо не прыносілі ранейшага ўзбуджэньня — і вось акурат у гэтым часе, калі гульня пачала мне надакучваць, я абсалютна нечакана атрымаў на электронную пошту невялікі, але жвавы ліст.

“Што ж, спадару, — пісаў мне хтосьці невядомы, нават не павітаўшыся, — дзякую, неблагая задачка. Ня ведаю, каго вы надумалі дурыць, але ж праект досыць саманадзейны. Што да мяне, дык нават мая прыродная лянота не настолькі склеіла мне мозак, каб не разгадаць мілы тварык новага конлянгу. Мàю чамусь даўнюю сымпатыю да іхных нетутэйшых пысаў. Праўда, жыцьцё іхнае як у матылькоў. Блукаю часам па могілках выдуманых моваў, і ведаеце, спадару, дарослую магілку там рэдка калі пабачыш. Усё памірае на стадыі народзінаў. Больш чым пэўны, што і вы сваё дзецішча даўно пахавалі, так і ня даўшы яму ні голасу, ні колеру, ні лапкай махнуць. Ну так, пераклад... І што далей? Лінгваканструяваньне, да жалю, гэта ж для вас усіх хіба гульня на вечар. Але, відаць, імя айцец пасьпеў прыдумаць, га? Дык жа дашліце мне назвіска дзеля навуковага інтарэсу, вам хоць нейкі ўспамін, а мне ў калекцыю імёнаў мёртвых новы экспанат. А лепш дадайце да назвы яшчэ некалькі перакладаў разам са слоўнічкам. Хочацца пабавіцца ў вольную хвілінку.

Ведаю, што не адкажаце, таму разьвітаюся так: bu nestrikuzu! але ж маю права спадзявацца — а хто ня мае? З усімі паклонамі — Каятан Пакаянскі”.

Я перачытаў гэты ліст некалькі разоў, адчуваючы шторазу ўсё большую паніку. Няўжо я сапраўды бачу гэта: два словы на бальбуце, што настукала на клявіятуры зусім ня гэтая вось, знаёмая да агіды, мая правая рука — а нейкая іншая? Чужая. У сьвеце быў хтосьці яшчэ, хто валодаў маёй мовай — хай сабе і толькі двума словамі, але ён іх напісаў, і я ня ведаў, хто ён такі і навошта гэта зрабіў.

“Бу нестрікузу” — “не чакацьму”...

Да мяне не адразу дайшло, як ён мяне вы­лічыў — але потым я прыгадаў: неяк сакавіцкай ноччу, адурэлы ад халоднай кавы, я пакінуў на адным набрынялым гнілымі амбіцыямі сайце свой пераклад забытага вугорскага паэта, гомасэксу­ала і няздарнага самагубцы Імрэ фон Штукара, мне падалося, ён добра гучаў на бальбуце. Я ня раз шкадаваў, што зрабіў гэта, але мяне суцяшала, што мой пераклад усё роўна застанецца нябачным. Бо той сайт існаваў як чорная дзірка, у якой тэксты зьнікалі хутчэй, чым іх мог нехта паба­чыць. Гэта была дзіўная старонка... Супольнасьць хворых на манію велічы вар’ятаў, дзе ніхто не чытаў іншых, ніхто не чытаў жывых і ніхто ня меў нават кроплі таленту — ды там нават самога сябе чытаць лічылася кепскім густам. І ўсё ж гэтая няўмела зробленая, прымітыўная і набітая вірусамі ды расейскай рэклямай старонка, якой, я быў пэўны, ніхто не кіраваў, ажно трашчала ад самых розных тэкстаў на самых розных мовах. Гэта быў вялікі сьмет­нік літаратурных крыўдаў, самазваных геніяў і няспраўджаных надзей — і каб натрапіць на мой пераклад, трэба было добра паблукаць у ягоных сьлізкіх і цёмных лябірынтах. Я зарэгістраваўся на ім даўно, яшчэ калі жыў адзін, і, мабыць, там дагэтуль вісеў мой мэйл. Кім трэба было сябе лічыць, каб дабрацца да верша нікому не вядомага вычварэнца Імрэ фон Штукара на бальбуце, якую трэба было мець апантанасьць, якой выпадковасьці дзякаваць?..

Спачатку я вырашыў нічога не адказваць. Знайшоў свой пераклад і выдаліў яго — але ніякай палёгкі не адчуў. Я ня ведаў, што рабіць. Спрабаваў уявіць сабе таго таемнага Каятана: вось жа, яму хапіла розуму і імпэту, каб, скарыстаўшыся маім сьціплым перакладам, зразумець некаторыя правілы бальбуты. Пэўне, гэта чалавек маіх гадоў — і, магчыма, нават маіх амбіцый. Не бяз таленту — дастаткова ацаніць стыль ягонага пісьма. Стварае сабе імідж гэткага эстэта. І трэба ж, файнае хобі: зьбіраць назвы ненароджаных канлангаў. Каятан... Ну, гэтаму мы ня верым, знайшоў дурня. Хутчэй нейкі Андрэй ці наогул Санёк. Санёк-Пянёк. Хіцер Зьміцер. А мо і Аляксандар Эдуардавіч. З прозьвішчам праз злучок. Яны такое любяць, гэтыя Эдуардавічы. Інтэлігенты хрэнавы. Верагодна, майго ўзросту, нежанаты, расчараваны цынік, любіць выпіць, курыць люльку. Не. Магчыма, ён інвалід, падумаў я і адразу паверыў у гэтую спакушальную вэрсію. У яго процьма вольнага часу — вось і мардуецца чалавек рознай лухтой. Можа сабе дазволіць.

Вядома, я сам зрабіў памылку і выдаў сябе, апуб­лікаваўшы свой тэкст. Але, магчыма, калі прамаўчаць, імпэту ў таемнага Каятана неўзабаве паменшае, а там, глядзіш, і зусім прападзе жаданьне лезьці да мяне ў сябры. І ён забудзе пра дурацкі пераклад, і пра тое, што мае мой паштовы адрас, і пра тое, што ён некалі мне напісаў. Знойдзе іншыя цікавосткі.

Невядомы чалавек, які чакае, што я дам яму ключ ад клеткі. Той клеткі, дзе хаваю сваё жывое. Сваю любоў і сваю сьмерць.

Ад кожнага ягонага слова ішла небясьпека. І ён ведаў гэта. Ён сьмяяўся зь мяне, седзячы недзе ў варожым мне сьвеце, можа быць — нават за гэтай самай сьцяной.

Мінула некалькі дзён, і я зразумеў, што змаўчаць будзе цяжэй, чым мне падавалася. Спакуса мучыла мяне — я меў шанец пабачыць чалавека, які прамовіць словы бальбуты проста ў мяне на вачах. Я пачую гэта, пабачу, як варушацца вусны, як язык выштурхоўвае ў паветра словы створанай мной мовы. Не, не стварэньне мовы робіць цябе богам — а магчымасьць бачыць, як мовай гавораць незнаёмыя табе істоты, як яна ажывае ў іхных ратах.

Ліст прыйшоў у панядзелак. У пятніцу я напісаў адказ. І ўжо ўвечары мы ліставаліся з тым, каму першаму наканавана было размаўляць са мною бальбутай — і я ніяк ня мог зразумець, хто каго злавіў у сваю сетку, я яго або ўсё ж ён мяне. Хто з нас мусіў чакаць ад другога падпарадкаваньня?

Чамусьці мы дамовіліся сустрэцца — у панядзелак а шостай вечара. Дагэтуль невытлумачальнае рашэньне: што замінала нам камунікаваць онлайн і абмяркоўваць усё на сьвеце? Навошта было гэтае знаёмства? Неяк я правёў адмысловае дасьледаваньне, спрабуючы зразумець, чыя гэта была ідэя: сустрэцца і пазнаёміцца. Разьвіртуаліцца... Знайшоў тыя нашыя першыя мэйлы. Высьветлілася, што ідэя была мая. А ён вінаваты ў тым, што не адмовіўся. Наадварот, пагадзіўся занадта хутка. Падазрона хутка. Нібы ад таго, як я выглядаю, залежала, ці працягваць яму кантакт са мной.

Палёгка. Ён жыў у тым самым горадзе, што і я. Мы дамовіліся сустрэцца на плошчы Перамогі, за столікам каля “Шчодрага” — быў там такі ўнівэрсам з кавярняй проста каля выхаду з мэтро, дэмакратычнае месца, таннае піва, кава, малочныя кактэйлі. Ён напісаў, што будзе трымаць у руцэ кнігу. “Якую?” — запытаўся я. Ён не адказаў. Хацеў мяне падражніць.

Я наўмысна прыйшоў раней. Не падыходзячы да столікаў, я заняў пазыцыю каля парапэта. Сеў на халодны мармур, закурыў з дрымотным выглядам, удаючы, што ніякага “Шчодрага” для мяне не існуе, а існуюць толькі дзявочыя ногі, што прабягаюць міма — травень толькі-толькі расшчодрыўся на цеплыню. А сам уважліва вывучаў, што робіцца пад парасонамі. Столікаў было тры. За адным сядзелі нейкія празьмерна валасатыя мужыкі, усе ў цёмных акулярах, сядзелі і жвава жэстыкулявалі, пра нешта спрачаючыся. Адзін у пэўны момант нават пагрозьліва прыўзьняўся, але іншыя прымірэнча схапілі яго за локці. За другім столікам бабуля раздражнёна назірала, як унучка есьць марозіва. Стол пакрываўся белымі плямамі, як фарбай, дзяўчынка аблізвала сабе запясьце, мезенец, указальны палец, раптам вафля зламалася, як быццам у дзяўчынкі пальцы хруснулі — і бабуля здрыганулася ад нечаканасьці. Трэці столік быў пусты. Амаль у шэсьць мужчыны сышлі, не перастаючы спрачацца. Але марозіва ў дзяўчынкі ўсё не сканчалася. Трэці столік занялі дзьве дамачкі, якія замовілі сабе па шампанскім. Кніг у іх не было.

Я выкурыў тры цыгарэты, калі да першага століка падышоў нейкі хлопчык гадоў васямнаццаці і пачаў азірацца. Я адвярнуўся, хоць падазрэньні мае расьлі, але мне хацелася пакуль што ім верыць. А калі зноў паглядзеў на столікі, дык з прыкрасьцю прастагнаў і саскочыў з парапэта. Няўклюдным падлеткавым рухам хлопчык дастаў з заплечніка кнігу, вецер прабег яе адным павевам і паляцеў далей. Хлопчык быў лішні, сьмешны, як прышч, і адчуваў гэта. Занадта вялікія рукі, якія ён ня ведаў, куды падзець, згрэблі кнігу і скінулі на асфальт. Ён палез падымаць, вострыя калені ўперліся ў столік — я пасьпеў разглядзець, што ён у шортах, голая, белая курыная скура рэзка кант­раставала з атрутнай жаўцізной шкарпэтак. Мне раптам стала шкада сябе, я ледзь ня плакаў ад расчараваньня. Уся гэтая задума з нашай сустрэчай падалася поўнай лухтой. Як я буду выглядаць ва ўласных вачах, калі падыду да гэтага смаркача? Пра што мне зь ім гаварыць? Як усё бяздарна, фальшыва і небясьпечна. “Здраствуй, как цібя завут, я тот дзядзя, які прыдумаў бальбуту, хочаш, я буду цябе вучыць, мой мальчык?”

Козьліку было дзевятнаццаць, але тады, калі я ўпершыню пабачыў яго ля “Шчодрага”, мне падалося, што яму няма шаснаццаці. Чортаў вундэркінд, ён думаў, што абвядзе мяне вакол пальца. А я таксама яшчэ той геній, знаўца людзей — паддаўся на прымітыўную дзіцячую фальшыўку. Навошта мне дзеці? У нас зь Верачкай не магло быць дзяцей. Уяўляю, што гэта былі б за дзеці, калі б яна загадала мне іх завесьці. Ішчадзія. Беспашчадзія. Іх высокаблагародзія монстры.

Хуткім крокам, больш не азіраючыся, я ішоў у напрамку Дома-музэя першага зьезду РСДРП. Расчараваньне душыла мяне. Я ўжо быў амаль гатовы да таго, што пачую сёньня бальбуту ад незнаёмага чалавека. Упершыню і, магчыма, апошні раз. Але гэты пацан? Не, ператвараць бальбуту ў дзіцячыя цацкі не ўваходзіла ў мае пляны.

Я сыходзіў усё далей ад “Шчодрага”, ад фарсу, у які ледзь ня ўляпаўся, ад кпінаў, якімі нястомна ўзнагароджваў сам сябе. Ну і абэлтух. Над камуністычнай хаткай падымаўся дым. У музэйным садку пяклі шашлыкі. Запахла нашай менскай рэчкай — нібы яе толькі што дасталі з даўно ня мытай лядоўні. І тут нечая вялікая і нэрвовая рука легла мне на плячо.

“Извините! Вы же меня ждали?”

Я рэзка разьвярнуўся, і ён наляцеў на мяне — няскладны, як верш.

“Никого я не ждал”, — кінуў я невыразным голасам, хаваючы вочы. Вусны ня слухаліся, быццам я сто год іх не разьлепліваў, далоні пацелі, і салодкі пах шашлыку напаўняў рот густой сьлінай. Здаецца, я нават плюнуў яму на бараду.

Ён адступіў, пахілы, ускудлачаны і невысокі, ён нагадваў кактус. Я пагардліва паглядзеў на яго і паўтарыў ужо гучней:

“Что тебе надо? Денег нет, иди к метро, там постреляй”.

Ён скрывіўся. Здавалася, ён зараз заплача.

“Знаю я вас, — не сунімаўся я, парываючыся ўцячы да ракі. — Турист из какого-нибудь Пи-и-тера... Аддалжи-и-ите на метрошку... Весь город загадили”.

“Я вам писал, — голас ягоны дрыжэў. — И... Вот книга”.

Якія мы ранімыя.

Я рашуча пайшоў да набярэжнай. Робячы шырокія, няўпэўненыя крокі, ён ценем паскакаў побач.

“Я не турист, я вам писал”, — ён пакрысе ўзяў сябе ў рукі. Голас ягоны гучаў так шчыра, што мне зрабілася гідка. Ён быў у маёй уладзе, гэты пацанчык.

“Он мне писал, чего же боле. Вихри снежные крутя. Што ж вы па-маскоўску гавэнду ведзяце, пане Каятане, — зьдзекліва казаў я, гідліва выставіўшы плячо і спрабуючы ад яго ўцячы. — Ідзі гуляй, смаркач”.

“Мне і праўда цікава, — не адставаў ён. — Я спаць не магу. Усё думаю пра ваш экспэрымэнт. Пра гэты ваш конлянг. Як вы яго назвалі?”

“Ідзі адсюль, эспэрантыст, — агрызнуўся я. — І ні на што не спадзявайся”.

Так мы дабеглі да Сьвіслачы, ён, высока выстаўляючы юныя гладкія калені і ўчапіўшыся ў сваю смаляную хіпстэрскую бараду, і я, сівагаловы, лысаваты, з выстаўленым у ягоны бок пагардлівым плячом. Тупыя клоўны — вось хто мы былі. Але горад не заўважаў нас, горад дзявочых ног, сьвежапафарбаваных лавачак і летняй гумы.

Я дайшоў да берагу і спыніўся.

“Доўга ты будзеш за мной бегаць?”

“Не праганяйце мяне!” — раптам закрычаў ён, шырока расплюшчыўшы вочы. Вось цяпер горад азірнуўся. Падазрона і насьмешліва. Неба зрабілася шэрым, стала так ціха, што мы абодва спалохана скалануліся.

“Што ты крычыш, гістэрычка?” — я адштурхнуўся ад каменнай агароджы і пайшоў у бок дзіцячага парку. Ён пастаяў крыху, а потым дагнаў мяне. І тут на нас абрынуўся град. Мінакі пабеглі хто куды, каля музэйнай хаткі ратавалі шашлык, а я шпарка дайшоў да тунэлю пад мостам і стаў там, закурваючы цыгарэту. Ён прыбег, цяжка дыхаючы, і пачаў назіраць, як я пстрыкаю запальнічкай.

У тунэлі мы былі адны. Я стаяў, гледзячы на суцэльную сьцяну дажджу, глядзеў, як па асфальце скачуць градзіны, буйныя, як пігулкі. Што яны лечаць, які боль сунімаюць? Толькі цяпер мой Каятан зразумеў, што ўвесь гэты час трымаў у руцэ сваю недарэчную кніжку. Ну, вядома. Рабэрта Баляньё. “Першы клясык дваццаць першага стагодзьдзя”! “Трэці Райх”... Што ж, палавіўшы лаечкі ў фэйс­бучыках, можна і такое пачытаць. Добра, што хоць ня Франзэна.

“Хочаце паглядзець?” — ён з надзеяй працягнуў мне кнігу.

“Я яе ўжо чытаў”, — працадзіў я, чакаючы, калі скончыцца град.

Ён узрушана і неяк па-добраму ўсьміхнуўся. У тунэлі пад мостам было цёмна. Ён пакорліва стаў да сьцяны, схаваўшыся ў паўзмрок. Было чуваць, як над намі едуць машыны — падчас дажджу горад робіцца шматкроць гучнейшы. Я наўмысна гаварыў зь ім шэптам, каб ён ня мог нічога раза­браць.

“Будзем лічыць, што гэта памылка. Зараз град пройдзе, і мы разьбяжымся. І ты забудзеш і мяне, і маю адрэсу, ясна?”

Град лупіў па вышчарбленым асфальце. Цярп­лівы хлопчык. Мне падалося, ён ківаў. А яшчэ я зразумеў, што ў яго ніколі не было жанчыны. Можа, па ягоных цнатлівых руках, а можа, па калене, якое нясьмела дрыжэла ад холаду. Мне хацелася, каб сюды, у тунэль, увайшла нейкая дзяўчына — і пад маім уладным позіркам апусьцілася на асфальт і ўчапілася ў ягонае калена зубамі. Як у яблык. О, як бы мяне гэта пацешыла.

Нешта зьмянялася паміж намі. Няўлоўна і хутка. І мне рабілася неяк няўтульна.

Хутчэй бы скончыўся гэты дождж, гэты град, гэты палон. Я паеду дамоў. Пасьпею яшчэ пабавіцца з бальбутай да Вераччынага прыходу.

Град гуляў з намі. Даючы падманлівую надзею, ён пачынаўся з новай сілай. Нібы хтосьці сачыў за намі. Я дакурыў цыгарэту і кінуў яе ў кут.

А потым я раптам пачуў ягоны голас. Выста­віўшы бараду, ён чытаў нарасьпеў:

“Akkou klinkuta

Deu natuzu

Tau

Tajnobalbutika da ujma sau onoje,

Skutoje natributima da broje

Dinagramutima, sau neokuz nekau —

O bu tau kvaj legoje da samoje

Da u sprugutima tau bu pavuzu, mau

Komutko noje...”

Ён памаўчаў, смакуючы эфэкт.

Сказаць, што я быў агаломшаны, было не сказаць нічога.

Я быў прыбіты, прысаромлены, jebanuta.

Гэта быў мой пераклад. Тое, што ён гучаў цяпер у цэнтры гораду, у гэтым цёмным пераходзе, дзе ніколі не выветрываўся смурод мачы, дзе на заплясьнелых сьценах жыў змрок, дзе нікога не было, апрача нас з гэтым хлопчыкам, адчувалася мною як цуд.

Я глядзеў на яго вялікімі вачмі, я быццам лашчыў яго па твары. Па ягоных ружовых шчоках, па барадзе, па вейках.

“Я пакуль мала што разумею, — зьбянтэжана і радасна прамовіў ён. — Але я паўтараю гэта кожны дзень. Гэта файна. Разумееце? І я хачу больш”.

Ніколі не вучыўшы бальбуту, ён слушна расставіў усе націскі. Пераклад гучаў музыкай, сапраўднай музыкай, часам грубаватай, часам занадта ў тон вуліцы над намі, але асэнсаванай і дзіўнай музыкай, у гэтым не было сумневаў. Мой любімы верш Імрэ фон Штукара ўміг перамяніў злое навакольле. Цяпер я мог кіраваць гэтым горадам.

“Мяне завуць Дзяніс, Дзяніс Казловіч, — сказаў гэты мілы хлус Каятан Пакаянскі, і я засьмяяўся. Ён зьдзіўлена прыўзьняў бровы. — А вас?”

“Бальбута, — сказаў я, заплюшчыўшы вочы. Горад і Козьлік — я і падумаць ня мог, што менш чым за хвілю атрымаў такую шыкоўную здабычу. — Мова завецца бальбута. Я цябе навучу. Au bu duzu tau vedutima, mau kroskoje mauta, mau onoje suta u istutima, mau meesutko, mau balbaln”.