Сабакі Эўропы

1.

Лясоў усяго два.

Адзін андартальскі, а другі не.

Зусім не андартальскі. Неандартальскі.

Недзе паміж гэтымі лясамі, на беразе неба, чорнай парушынкай у блакітнай сьлязе і стаяла хата старой Бянігны.

Што да першага, андартальскага лесу, дык зь ім усё ясна. У ім мы ўсе і жывем. Людзі, птушкі, жывёлы розныя. Дзеці дурныя, драбяза паўзучая і кветкі дурманныя. У тым лесе азёры і рэкі, і пэнсія, якую ёй зь сяла прыносяць, і тэлебачаньне, першы канал. І машыны, што пакідаюць на падворку глыбокія каляіны, у якіх да самага лета не высыхае вада. І неба ў гэтых каляінах. Неба, такое няўлоўнае і неласкавае. Неба, якое п’юць куры і якое на сьвітанку туманіцца тонкім лёдам. Тут цябе ніхто не зачэпіць, а калі і зачэпіць, дык і бог зь ім, крыўда баліць, а цесната ня смыліць.

У другім, у не андартальскім лесе, усё іначай.

У тым другім лесе трэба ведаць сьцежкі. Цёмна там, цёпла і заўжды чырвона, як на пажары. Усе расьліны там пякучыя, як самая лютая крапіва, як быццам сама каралева крапіўная ла­дзіць там свой баль, там кожны крычыць, а слухаць нельга, бо тады і сама крычаць пачнеш і прападзеш на крывых дарожках. Трэба перад сабой глядзець, не азірацца і ісьці куды трэба, і ні з кім не гаварыць. Людзі там дзіўныя, костачкі смажаць на вугольлі, і кажуць маркотна так: гу-у-у... гу-у-у... Як інастранцы нейкія. У тым лесе доўга бавіцца нельга. Што прынесла, трэба пакласьці пад пень, пад поўню, пад пінжак, на траве пасьцелены, і сказаць хуценька: пайду ад пана, бо прыйшла зарана. І ісьці хутчэй дамоў, пакуль праход адкрыты.

У тым другім, не андартальскім лесе ніхто яшчэ не бываў. Няможна ім туды, хто ў нашым андартальскім лесе жыве. А ёй вось чамусь можна. Вусьцішна бывае, ды так, што абяцае сама сабе: не пайду больш, не пайду, не пайду — а яна ўсё роўна ідзе. Бо няма каму больш хадзіць. Бо людзі крычаць, бо дзеці плачуць, бо машыны едуць — адна за адной. Бо яна, Бянігна, на гэтых сьцежках свая, а іншым як пра такое раскажаш?

Вось яна і маўчыць.

Старая Бянігна не задумвалася, адкуль яна ўсё гэта ведае. Проста яна ведала, і ўсё тут. І хадзіла з аднаго лесу ў другі, калі была такая патрэба. Зусім як яе сястра, якая жыла далёка, у памежнай зоне, і кожную нядзелю хадзіла праз мост у заграніцу. Але сястру Бянігна даўно ня бачыла — трэба было б ёй пісьмо напісаць, але дзе тут напішаш. Чацьвёра вачэй, два свае, сінія-сінія, і два шкляныя. І, як на грэх, ніводнае добра ня бачыць. Нават калі б тэлевізар працаваў, дык і тое не паглядзіш як сьлед. Але паламаўся тэлевізар, а пачыніць няма каму.

Адна яна.

А лясоў два.

Бянігна была такая старая, што ніхто ўжо ня ведаў, адкуль яна ўзялася. А калі б даведаўся, дык не паверыў бы.

Цяжка было ўявіць, што яе нехта нарадзіў.

Прасьцей было вырашыць, што старую Бяніг­ну аднойчы знайшлі ў краязнаўчым музэі, паміж жорнаў ды кроснаў. Знайшлі і пасялілі на краі лесу, удалечыні ад людзей. Ня ведаючы, што лясоў усяго два.

Бянігна была знаная шаптуха. Гарадзкія людзі ехалі да яе на сваіх машынах так хутка, быццам гэта было такое спаборніцтва. Быццам таму, хто прыедзе першы, Бянігна будзе шаптаць са зьніж­кай. Часьцей за ўсё да яе сьпяшаліся ўвесну — калі адчай падступае да самых чалавечых горлаў, калі зімна і страшна робіцца ў андартальскім лесе, хоць ты вешайся. Некаторыя і вешаліся. Але большасьць скакалі ў свае машыны ды імчалі туды, дзе Бяніг­на жыла. Грукаліся ў яе хату і з надзеяй глядзелі ў старэчыя вочы.

І тады старая Бянігна брала ў чалавека лішняе і ішла ў неандартальскі лес.

Старая Бянігна за лячэньне грошай ня брала. І ні на кога не крыўдавала — ну, хіба часам на ката, калі таму раптам карцела дапамагчы ёй па гаспадарцы. Кот любіў скідваць на падлогу яе акуляры: выбраўшы момант, калі Бянігна ня бачыць, ён заскокваў на стол, цягнуўся да іх лапай — і акуляры ляцелі ў шэрую цемнату хаты, глыбокую, бяздонную, у такой можна знайсьці нават згубленую летась іголку, але ніколі тое, што трэба. А кот сядзеў на стале і зьдзіўлена пазіраў на яе, быццам яны ў яго самога з носа зваліліся.

“Каб цябе, Гофман!” — сварылася на ката старая Бя­нігна.

“Каб мяне”, — пагаджаўся кот і зноў браўся за сваё.

Таму акуляры ў яе былі ўсе патрэсканыя, як той лёд у каляінах. Але і на ката-нягодніка старая Бянігна ня так ужо й злавала. Хоць у пошуках вачэй даводзілася папоўзаць па падлозе і потым доўга, бясконца доўга разгінаць сьпіну — і кожнага разу ёй здавалася, што больш сьпіна ўжо ня выпрастаецца, і Бянігна зробіцца проста старым высахлым колам, якое ўжо зусім хутка дакоціцца да сенцаў і застанецца стаяць там на вякі вечныя.

На вякі вечныя.

Калі Бянігна ўпершыню адчула, што можа зрабіцца драўляным колам, яна перастала крыўдаваць на сьвет. На лёс, на жывёл, на расьліны, на ўладу. На дзяцей, якія самі ня ведаюць, што кажуць. А дзяцей ёй прывозілі часта.

Вось, напрыклад, нядаўна.

“Дядя, дядя, а ты правда африканский раб с план­таций?”

“Да что ты несешь такое, я же тебе говорила, это старая женщина, бабушка. Можно, он будет называть вас «бабушка?»”

“Мам, но она правда на негра похожа, которого замучили”.

“Заткнись! Сколько раз тебе говорить, заткнись! Башка твоя стоеросовая. Вы не обращайте внимания, просто у него...”

“Я не буду ее бабушкой называть! Моя бабушка в Минске осталась! А она не бабушка никакая, а негр! Негр, негр, негритос!”

Хлопчык пляскаецца на зямлю, тварам у лужыну, матляе галавой і пачынае пускаць бурбалкі. Яна цягне яго за шкірку, за валасы, за шыю, і вось ён зноў стаіць на нагах, брудны, шчасьлівы і страшны, як вырваны зь зямлі караняплод, і не перастае крычаць.

“Негр, негр, негрытос,

Не грызі сябе за нос”, —

з гатовасьцю адгукаецца рэха.

Маці адпускае яго, хоча ўдарыць па галаве, заносіць далонь, але стрымліваецца. Толькі сьціскае ягоную тонкую руку і глядзіць на старую Бянігну бездапаможна і зь нянавісьцю. Хлопчык нечакана замаўкае.

“Помогите нам, бабушка,” — кажа жанчына, але Бянігна чуе іншы голас. Ейны, але іншы. Нутраны, сапраўдны, заціснуты ў жываце.

Ну лячы яго ўжо, лячы давай, калі ўзялася, калі пра цябе такая слава ходзіць, чуе Бянігна. Лячы! У сумцы ў жанчыны пачынае званіць тэлефон, але рэха маўчыць, так і не прыдумаўшы рыфмы. Лячы яго, айбаліціха ты старая, ведзьма ты засохлая, бабка-божы дзьмухавец, што ты стаіш, вылечы яго, бо я ўжо больш не магу, я яго прыб’ю сёньня, задушу, у ваньне ўтаплю, а потым сама засілюся. А лепш нап’юся. Я нап’юся. Каша манная, буду п’яная, будзе ванная, буду вінная.

Бянігна ўсьміхнулася спадылба, ды так вусьцішна, што ў вачах у хлопчыка бліснулі сьлёзы. Як раса на травінцы. Яна ўзяла яго за руку — скура курыная, халодная, пупырчатая, такую б цёплай крывёй намазаць, сагрэць сваім часнычным дотыкам. Зімна, зімна ў андартальскім лесе ў сакавіку.

Бянігна не сказала нічога, апусьціла галаву, павяла хлопчыка ў сваю каморку за печкай. Ма­ці парывіста ўздыхнула і выцягнула цыгарэту. Гофман асуджальна глядзеў, як яна зацягваецца, закашліваецца, захутваецца — і яна нэрвова пстрыкнула на яго пальцам, страсаючы попел.

Хлопчык паслухмяна ступаў поруч, зазіраючы Бянігне ў твар.

Чорны, у старэчых пупырчынах, сьпечаны, як чыгунная патэльня, твар — таўстагубы, з курчастымі сівымі валасамі на падбародзьдзі і маленькімі сырымі жаўткамі вачэй, у якіх плавалі сінія зрэнкі. Бянігна была ніжэйшая за хлопчыка ростам, а ён усё роўна яе баяўся. Нікому ня хочацца ісьці зь ёй ў неандартальскі лес. Ды яна і не бярэ. Бо ня пусьцяць. Нават зь ёй ня пусьцяць.

У каморцы яна паставіла яго перад сабой і пачала распранаць. Разьвязала шалік, зьняла шапку, расшпіліла дрогкімі рукамі куртку. Яна заўжды разьдзявала людзей сама, бо ў складках сваёй адзежы яны ўвесь час хавалі штосьці. Рукі Бяніг­ніны працавалі спрытна, як быццам яна бульбу перабірала. Ды ён і праўда быў нібыта зроблены зь цёплай бульбы, гэты малец. Неўзабаве хлопчык стаяў перад ёй голы, адвярнуўшыся да печкі і моцна заплюшчыўшы вочы, ды так, што ажно вусны сабе пракусіў. Цела ягонае дрыжэла, як ад высокай цімпіратуры. Яна ўважліва разгледзелася па гэтым целе, шукаючы, што ён прынёс лішняе. Знайшла, паклала ў адну далонь, другой накрыла, перакуліла, сьціснула асьцярожна, зірнула мальцу ў вочы.

“Ты пастой тут, — прашаптала Бянігна аднымі вуснамі. — Не хадзі нікуды, чуеш, пастой, я быстра, туды і назад”.

Хлопчык нічога не пачуў. Яму падалося, што на яго ветрам падзьмула. Сухім, гарачым, як з сушылкі ў прыбіральні дзіцячага кафэ.

І вось Бянігна ўжо ішла па знаёмых ёй адной сьцежках, трымаючы ў руках лішняе, лішняга ня слухаючы, на лішняе не наступаючы. Гу-у-у, гу-у-у, кажуць ёй то з аднаго, то з другога боку, але ніхто яе не даганяе, ніхто не перабягае дарогу, ніхто не цікавіцца, што яна трымае ў руках. “Ну што вы хочаце, га, што вы хочаце, — паўтарае ціхутка старая Бянігна, коцячыся колам па неандартальскім лесе да запаветнага пня, — гу ды гу, гу ды гу, пакарміла б вас, дык вам адны косткі падавай. Вось жа нелю­дзі, а ўсё роўна шкада вас, пагладзіць бы кожнага па карку, ды за вушамі пачухаць, дык мо і замаўчалі б, і сагрэліся нарэшце...” Усё цяплей і цяплей у неандартальскім лесе, вось ужо і зусім горача, у Бянігны пот з ілба ліецца, засьціць вочы, а яна ўсё глыбей у лес заходзіць, і паўтарае сама сабе, аднымі вуснамі:

“Ну што вы пасталі тутака, бедныя, вось жа інастранцы, туркі малыя, пастаяла б з вамі, але не магу, усё, што маю пры сабе, усё лішняе, усё, што маю, не маё...”

Вось і пень той запаветны, а ля пня пінжак пасьцелены, прымяты, быццам на ім толькі што мужчына нейкі сядзеў. А мо і ляжаў, папяроску пакурваючы, а зараз адышоў за дрэва. Бянігна кідаецца подбегам да таго пня, лішняе на пінжак паклала — і назад. Колькі ўжо лішняга пакінула яна на тым пінжаку, а кожнага разу, як вяртаецца, там пуста. Мабыць, забірае нехта. А хто забірае і нашто — гэта ўжо не яе, Бянігны, справа.

“Сколько я вам должна?” — пытаецца жанчына, закурваючы новую цыгарэту. Тры недапалкі яна кінула проста на зямлю і расьціснула абцасам свайго высокага бота. Пакінула лішняе на Бянігніным двары — ну й добра. Бянігна ўсьміхаецца і махае ёй рукой: едзь ты ўжо дадому. Вары манную кашу, набірай ваду ў белую ванну, выпі крышачку, крадком, каб муж ня бачыў, але толькі грамулечку. І калі малога памыеш, сама ў ванну залезь, усім сваім белым целам. Жанчына ня чуе, ёй падаецца, што на яе ветрам падзьмула: сухім, гарачым, як з пустыні, дзе яна некалі на экскурсіі пазнаёмілася з адным арабам.

“Ніскока! — кажа хлопчык. — Мам, ніскока!”

І Бянігна ківае. Ніскока.

Бянігна і так багатая. Колькі яна ўжо людзей лечыць — столькі не жывуць. Колькі разоў яна ў неандартальскі лес хадзіла — за той час можна ўвесь андартальскі сто і адзін раз абысьці. Бянігна такая багатая, што яна з кожным падзяліцца можа: у яе пад масьнічынай каля печкі слоік схаваны, а ў ім столькі грошай, што на харошую дамавіну хо­піць, сасновую. Са смалістым пахам, нямулкую, невялікую, акурат каб легчы і сьветам накрыцца. Цэлыя два мільёны там ляжаць, пад знаёмай масьнічынай у слоіку. Два мільёны — тое ж, мабыць, доб­рыя грошыкі. Ня можа харошая дамавіна болей каштаваць. Трэба было сястры напісаць, запытацца, колькі цяпер дамавіны каштуюць, ды саромеецца Бянігна, засьмяе яе сястрыца, скажа: канчай, лепш у бальніцу давай цябе пакладзем, зяць яе даўно прапануе, у яго прыяцель урачом у Паставах, усё арганізуе як найлепей.

Дый, калі шчыра, шчыра-шчыранька гава­рыць, як з возерам ці зь лесам, ня хоча Бянігна ў сасновую дамавіну лажыцца. І ў бярозавую ня хоча, і ў фанерную. А хоча, каб аднойчы ў неандартальскім лесе яе інастранцы гэтыя, туркі нянашыя, паклікалі і сказалі: што ж ты, жанчынка, усё па нашым лесе бегаеш? Заставайся, баба, з намі, жыві сабе, ля вогнішча грэйся, і гудзі сабе ціхенька на свае бабскія грудзі старэчыя: гу-у-у, гу-у-у... Калі б такое адбылося, калі б ведала, што чакае яе ў хаце няўтульная сасновая дамавіна за два мільёны, дык Бянігна засталася б, вось як на духу — засталася б. Бо няможна ёй у андартальскім лесе мёртвай проста так пад зямлёй ляжаць, лынды біць. Машыны будуць пад акно езьдзіць, дзеці, мужыкі, жанчыны іхныя будуць каля парога таптацца, курыць, лаяцца, зазіраць у хату: где вы, бабушка, мы к вам из самого Минска приехали, полечите нас, а то пазадушваемся ўсе, і дзяцей пазадушваем, бо няма ўжо моцы так жыць, палячыце, скока мы вам далжны? А хата пустая. Няма каму ў неандартальскі лес схадзіць, лішняе занесьці, сваё забраць, зь людзямі падзяліцца. Як так? Хіба яна мае такое права?

Таму трэба хадзіць. Куды падзецца. Ніхто яе ў неандартальскім лесе не чапае. Прывыклі. Дый што да яе чапляцца, яна ж шкоды ня робіць, старая Бянігна хутка ходзіць, дарма што ногі баляць і сьпіна не разгінаецца, сюды-туды — толькі вачыма сваімі чырвонымі бліснулі на яе, а яна ўжо назад вяртаецца.

Нельга ёй у магіле вечным сном спаць. Столькі клопату людзям будзе. Яе хату яшчэ знайдзі. А потым дамавіну за дзесяць кілямэтраў заказвай, яміну капай, папа кліч, памінкі ладзь... Той поп, можа, да яе і не паедзе, нават калі яму два мільёны аддаць. Ня верыць бацюшка ў неандартальскі лес. Ды Бянігна і не крыўдуе. Яму і не паложана ве­рыць. Ён жа сьвяшчэннаслужыцель.

Дый ката шкада. Дурны той Гофман, але шкада. Яна б яго ў неандартальскі лес з сабой узяла, хай бы ля ног сядзеў, грэўся, костачкі грыз-трушчыў. Няможна ёй у андартальскім лесе паміраць, ніяк нельга, запрэшчано ёй, а кім — якая розьніца?

Мабыць, ёсьць недзе нейкі мужчына, разумны такі ўвесь, прэдставіцельны, які ёй некалі сказаў: ты, Бянігна, адна можаш у неандартальскі лес хадзіць. Вось і хадзі. Бо каго яшчэ туды пусьцяць? А паміраць табе запрэшчаю. На цябе ўвесь калектыў надзеецца. Увесь чалавечы калектыў. Вялікі і надта неспакойны калектыў, які ў андартальскім лесе жыве.

Той важны мужчына Бянігны мо ніколі й ня бачыў. Але ведаў, што ёсьць такая жанчына, што жыве каля лесу, на самым беразе неба. Ён усё ведае, у яго работа такая. Як яго завуць? Можа, і бог. А можа, і Канстанцін які-небудзь Сямёнавіч. Ня ведала Бянігна пра бога дакладна, як і што зь ім. А пра лясы ведала. Што іх усяго два.

Адзін андартальскі.

А другі не.

У самой Бянігны мужоў было тры.

Першы блізка ляжыць, з хаты выйдзі — і пабачыш. Вунь там, пад кустом парэчкавым, які ўжо колькі год сам сабе расьце, спачываюць у зямлі ягоныя белыя костачкі. Першы муж на Бянігну зь неба зваліўся. Зваліўся, калі яна яшчэ маладая была, калі яшчэ сама ведала дый людзі зналі, у які год Бянігна нарадзілася і ад каго. Цяпер Бянігна ўжо і сама не магла сказаць, праўда гэта ці казка, але аднекуль наплывала на яе, бы травеньская аблачынка, такая гісторыя.

Неяк надвячоркам, многа, многа год таму, зьявіўся над лесам, там, дзе сьцежка ад яе хаты ў цёмны лес вядзе, самы сапраўдны ангел. Яна толькі і правяла яго вачыма — бо апусьціўся той ангел проста ў гушчар, і зьнік, як і не было. А ўначы пагрукаўся ў хату хлопец, увесь лесам перамазаны, так андартальскі лес робіць, калі пасьмяяцца хоча. А за хлопцам тым белыя крылы, рваныя, крамныя, гразныя, а на баку дзірка крывавая. Увайшоў і зваліўся проста пад лаву. І столькі ў яго на целе маладым лішняга было, што Бянігна, сама яшчэ не разумеючы, што робіць, паклала яго ля печы, а сама ў неандартальскі лес сьпехам рушыла, лішняе аддаць, на пень пакласьці.

Так ён і застаўся ў яе. Звалі яе першага мужа Парашуціст. Бянігне ягонае імя падабалася, шумела, як лес, і пара цёплая ішла ад гэтага імені. Хоць і цяжка было яго спачатку вымавіць, але яна навучылася, здольная дзеўка была, дый хто ў неандартальскі лес ходзіць, той інастранныя языкі быстра вучыць. Аднесла яна лішняе, вярнулася — і ясна ёй стала, што нікуды хлопец гэты ісьці ад яе не зьбіраецца. Ноч прайшла, а на раніцу павянчаліся яны ў возеры, наваліўся на яе ангел, прыціснуў у пясочак на беразе, а яна ўсё цярпела і думала: які ж ты лёгкі быў, калі над лесам ляцеў, і які ў цябе парашут быў белы — як воблака, што ад чарады адбілася і ў вершалінах лясных заблукала. А цяпер ты такі цяжкі, быў бы такі ў небе цяжэзны, дык разьбіўся б насьмерць, і валасы ў цябе на грудзях колюцца, колюцца, зь зямлі ты зроблены, зь зямлі, на якой андартальскі лес стаіць. Думала Бянігна ўпотай, калі зь ім да возера ішла, што з Парашуцістам можна будзе ў неандартальскі лес разам хадзіць, усё ж мужчына, спакайней неяк і надзейней, але дзе там: калі прыціснуў ён Бянігну і неяк адразу ў ёй увесь аказаўся, такі малы ўвесь і такі вялікі, ясна ёй зрабілася: ня пусьцяць такога ў неандартальскі лес, ня з тых ён, яе Парашуціст, андартальскі ён, з тых, хто лішняе на сябе чапляе.

Першы муж Бянігнін, Парашуціст той, усё любіў ёй пра Беларусь расказваць. Якая яна бедная, Беларусь тая, і якая няшчасная, і так расказваў, што Бянігне ажно самой шкада рабілася: ну што ж такое, як жа ж гэта такой бяздольнай быць, за што ж яе так, Беларусь тую, пакаралі. Калі б магла, яна б тую Беларусь разьдзела б, і маладым часныком скуры сваёй сагрэла, і нацерла б і па месцах запаветных агледзела, і лішняе б забрала, а тады ў неандартальскі лес аднесла. Вярнулася б, мо і палягчала б Беларусі гэтай убогай, мо і перастаў бы Парашуціст так убівацца. Але як ты ў Беларусі лішняе забярэш, калі Парашуціст адзін да Бянігны жыць прыйшоў, а пра Беларусь толькі расказвае.

Першы муж Бянігне ўсё пра сябе расказаў, а калі што і ўтаіў, дык ня мае яна на яго зла, ніхто, у андартальскім лесе жывучы, не абавязаны ўсяго пра сябе расказваць. У андартальскім лесе і так холадна, непрыветна, злосна, а прызнаешся ўсім, дык можна і зусім акалець ад жорсткасьці і бяды. Яго з-за граніцы сюды заслалі, расказваў Парашуціст, каб ён людзей баламуціў, супраць уласьці савецкай. А заслалі яго мэрыканцы, не з Амэрыкі, праўда, а зь Нямеччыны, пасадзілі на самалёт ноччу і скінулі над лесам. Далі яму рацыю, пісталет і дакумант фальшывы, і сказалі, каб ён Беларусь супраць уласьці падымаў.

Бянігна слухала яго спагадліва, гладзіла па шчацэ, па руцэ, па грудзях калючых: паслалі маладога хлопца з такім мяном прыгожым бадзяцца па андартальскім лесе, а хто паслаў: немцы ды мэрыканцы. Зусім ашалелі людзі ў андартальскім лесе, усё ім няймецца, столькі лішняга назьбіралі, што ажно з вушэй прэ. Вось і мітусяцца, прыдушаныя, разгубленыя, сьцежак ня ведаючы, крыві не шкадуючы. І такое ім у галаву прыходзіць, што ня дай бог. Скінулі чалавека зь неба, як ангела, але чалавек ня ангел, нават кот, калі з такой вышыні кі­нуць, разаб’ецца насьмерць.

Не пасьпеў Парашуціст да зямлі нагамі дас­таць, як зразумеў, што прадацельства праізашло. Чака­лі яго ў лесе, даўно чакалі, гналі праз гушчар, як жывёлу, але жывёла ў неандартальскім лесе сама ўкрыцца можа, а чалавеку сьцежкі таемныя адкуль знаць? Хто яго на тыя сьцежкі запаветныя пусь­ціць? Падстрэлілі Парашуціста, але ня так каб насьмерць, лёгка, збоку ды навылёт. Здароўе маладое, дык і пашчасьціла яму ўцячы, усю ночку бег празь лес, як, куды, сам ня ведае. Рацыю згубіў, усё згубіў, так расказваў Бянігне першы муж і так ужо ўбіваўся па той рацыі — не раўнуючы як па сваёй Беларусі.

З аповедаў ягоных выходзіла, што не адзін ён быў у тым аэраплане, і недзе ў лясах блукаюць і іншыя Парашуцісты. Муж яе казаў пра гэта з такой надзеяй, што Бянігна і сама паверыла, што ня сёньня, дык заўтра зьбяруцца ў яе хаце восем хлопцаў, усе як на падбор, усе блакітнавокія, сьветлавалосыя, зь дзіркамі ў баках. Такія, як яе Парашуціст, і будуць яны жыць усе разам, у спакоі і згодзе. І праўда, паверыла была Бянігна, што вось такі й будзе ейны лёс: на бераг хадзіць досьвіткам, лішняе ад хлопцаў сваіх у неандартальскі лес адносіць і пра Беларусь няшчасную вечарамі слу­хаць. Але ўсё выйшла іначай.

Праз два дні выйшаў зь лесу чалавек, не малады парашуціст з крыламі за гордай сьпінай, а непрыкметны такі дзядзька ў шэрай кепцы. “Гэта па мяне”, — узрадавана кінуў Бянігнін муж і выскачыў з хаты. Не пасьпеў ён з тым дзядзькам у кепцы парукацца, як зь лесу іншыя выскачылі, усе ў форме, усе адзін за другога прыгажэйшыя хлопцы, і ўсе салдаты, наставілі ружжы, пачалі андартальскімі словамі лямантаваць, быццам кожны зь іх вялікі начальнік. Забрахалі сабакі, застагнала возера, перакуліла на сябе неба, каб ня бачыць, што дзеецца, уздыхнуў лес, крыкнулі зьдзекліва вароны, рассыпаўшыся па місцы блакітнага туману, і куст парэчкавы схіліўся пакорліва, нібыта ведаў, што зараз будзе.

Кінуўся Бянігнін муж да халоднага возера, босымі нагамі па тым самым пясочку, дзе яна зь ім ляжала, і замест крылаў вырасьлі ў яго крэпкія, бліскучыя плаўнікі. Ударыўся ён галавой аб азёрнае люстэрка, паляцелі аскепкі Бянігне ў вочы, так, што яна з таго часу на сонцы кепска бачыць. Трэснула неба, і возера трэснула, так і глядзіцца яна з таго часу ў іх і сябе маладую не пазнае. Бо што далей было, яна хоць і помніць, але ўспамінаць ня любіць. Парашуціст ейны ўжо да сярэдзіны даплыў, калі раптам стрэліў хтосьці з салдатаў, а можа, і ўсе разам. І муж яе, які перабіраў нагамі так павольна, быццам па небе плыў, абмяк, зачарпнуў ротам ваду, зрабіў глыток, потым яшчэ адзін, доўгі, і ўрэшце напіўся, замёр, павіс на азёрных хвалях.

“Гатоў”, — сказаў камандзір.

Патапталіся тыя мужчыны ля возера, проста па беражку, дзе Бянігна ляжала, паспрабавалі па чарзе ваду, але лезьці пабаяліся. Сказалі чакаць, скора прыедуць, і зьніклі ў лесе.

Бянігна села чакаць. Так і сядзела, чакала, пакуль муж яе сам да яе не падплыў, выйшаў на бераг, лёг да яе на калені, і не было ў ім больш нічагусенькі лішняга. Закапала яна яго пад парэчкавым кустом, разам з парашутам ягоным, падмяла пясок і ўсе сьцежкі, быццам у хаце прыбралася, а калі прыехалі па мужа і не знайшлі ні цела, ні крылаў ягоных мэрыканскіх, калі пачалі яе распытваць і рацыяй пужаць, расказала ім пра віры: азёрныя, нябёсныя, жаночыя, усе.

Больш да яе ніхто з уласьці ня соваўся. А яна, год за годам ходзячы ў неандартальскі лес, ведала, чыё лішняе нясе — бо прыяжджалі да яе тыя людзі, што мужа яе першага загубілі, то адзін, то другі, і яна нічога не казала, лячыла, насіла іхнае лішняе ў лес да сухога пня, каб маглі яны яшчэ трошкі пратрымацца ў андартальскім лесе. Там, дзе чала­век слабы і злы робіцца, і кожную хвіліну толькі і ду­мае, як яму іншага загубіць, а самому застацца, пажыць яшчэ, бо ў андартальскім лесе ўсё — зарана, усяго мала, і ўсяго хочацца. Дык ці вінаваты ў гэтым хто? Што ня ведае сьцежак, што ня можа спыніцца, што мусіць абрастаць лішнім і жудасным.

Пра другога мужа Бянігна шмат ня памятала. Ведала, што прыехаў ён да яе на трактары. Паспрасіў палячыць — ды так і застаўся. Шмат Бяніг­не давялося тады пабегаць па неандартальскім лесе. Бо любіў яе другі муж лішняе, ой, любіў. Толькі яна адно аднясе — ужо зноўку бегчы трэба, людцы тыя зь неандартальскага лесу на яе касавурыцца пачалі: што ж ты, жанчынка, бегаеш, чытала яна ў іхных вачах, спатыкнешся некалі, упадзеш тварам на сьцежку, іншым замінаць будзеш. А можа, і не казалі ёй такога іхныя вочы-вугельчыкі, можа, яна сама прыдумала, чытаць яна ўмела, ды толькі вялікімі літарамі, дзьве клясы за немцамі скончыла, дый каб чытаць, трэба акуляры было надзя­ваць, а яны ў яе позна зьявіліся. З паперы чытаць — адно, а ў неандартальскім лесе па вачах туркаў гэтых — зусім другое. Так яна і бегала па сваіх вусьцішных сьцяжынах, а муж яе другі тым часам толькі і гойсаў па лесе андартальскім, каб лішняга сабе прыдбаць. А неўзабаве сказаў, што ўсё ягонае на ім і яна каб не чапала, сказаў, каб яна ў сраку ішла са сваім лячэньнем, ведзьма бяззубая, а ён сабе маладую знойдзе.

Дасталася тады Бянігне: выбіваў аб яе другі муж усю сваю сілу, расказаў ёй, як цяжка жыць у андартальскім лесе, паказаў, дзе на целе адзін боль, а дзе — сто боляў. Яна не спрачалася — дзе ж ты з мужыком паспрачаешся, які лішняе аддаваць ня хоча, тут трэба самому ахвоту мець, усе свае гузікі расшпіліць, стаць голенькім, страшненькім, чыстым, чарвячкоў выпусьціць, бледным зрабіцца і брудным, як грыб без каптурка. Нічога ня зробіш, толькі і засталося, што глядзець на мужа, шкадуючы, і вачэй не адводзіць, калі ён сам аднойчы ўвесь у лішняе ператварыўся — і потым скінуў, усё лішняе скінуў, да апошняга каліўца. Паглядзела Бяніг­на ў ягоны твар, на якім застыла апошняе ягонае слова: маё! Маё лішняе, не аддам, набяру столькі, колькі ўцягнуць змагу. Надарваўся яе другі муж, ня вытрымаў такога грузу.

Адправіла Бянігна яго, нябожчыка, з машынай у сяло, пайшла да парэчкавага куста, села паразмаўляць — а тут ужо з падворка жыгулі з гомельскімі нумарамі сыгналяць: памагіце, бабушка! Няма моцы цярпець...

Пра трэцяга мужа, дарма што ён тут атайбаваўся, калі яна ўжо старая была, Бянігна памятала яшчэ меней. Дый ня памятала амаль нічога, апрача таго дня, калі яна ў хату зайшла, а ён масьнічыну аддзірае, тую, пад якой слоік зь мільёнамі ля­жыць. Знайшоў. Сказаў бы, я б табе сама аддала — паглядзела на яго Бянігна зь мяккім дакорам, нашто ж ты па падлозе поўзаеш, мала табе ў андартальскім лесе поўзанак. А ён, дуралей, рваў масьнічыну рукамі, хрыпеў, плакаў, ламаў пазногці.

Выпіць хачу, памру зараз, знаю, што тут твае грошы, знаю, ведзьма старая, сама аддай, знаю, што даляры прачаш, лепш сама, інакш прыб’ю! Так казаў яе трэці муж, а Бянігна стаяла і слухала, бо што ты тут чалавеку дакажаш. Адарвалася масьнічына, паляцеў яе трэці муж у кут, стукнуўся галавой аб печку, ускочыў, на яе кінуўся, Гофмана ў бок так ботам выцяў, што кацяра тры дні потым ляжаў. А яе, Бянігну, масьнічынай па плячах, па крывой сьпіне, так што яна пабегла, пабегла ў неандартальскі лес, так нічога лішняга і ня ўзяўшы, і не знайшла сьцежкі, так дахаты і вярнулася. А дома пабачыла мужа свайго трэцяга — ляжаў ён са слоікам у руках каля парога і ня дыхаў больш. Моцна пальцы слоік трымалі — быццам тапіўся чалавек і за лілею плывучую хапаўся.

Аддай, папрасіла яна яго аднымі вачыма, нашто яно табе там, там жа ўсё бясплатнае, як пры камунізьме.

Паслухаўся нябожчык, пальцы ягоныя раза­гнуліся. Бянігна вярнула слоік на месца, зрабіла ўсё, як належыць, і правяла машыну зь мерцьвяком да лясной дарогі. Сэрца ў яго разарвалася. Так яно і бывае. Нельга на сэрца зашмат лішняга ве­шаць. Сэрца ў чалавека наравістае, сэрца сэрца чуе, сэрцу ад сэрца сну няма. Растуць у андартальскім лесе сэрцы, растуць, як яліны, губамі цмокаюць, разьдзімаюцца неспакойна, б’юць адно адно, крывавыя, гарачыя, як парваныя каровіны вымі, пэцкаюць людзей, гоняць наперад, круцяць, штурхаюць, у кроў перапэцкваюць, прымушаюць жыць, лопаюцца, пырскаюць. Пакідаюць на людзях сьляды.

Такі во й быў яе трэці муж. Трэці муж старой Бянігны, лясной шаптухі, якая лячыла людзей нават зь менскімі нумарамі, ведзьмы, падобнай да негрытоса з плянтацый, бабкі, пра якую ніхто ня ведаў, адкуль яна ўзялася, так даўно яна нарадзілася. Бянігны, якая ведала, што мужоў у яе было трое, а лясоў у сьвеце ўсяго два.

Адзін андартальскі.

А другі не.

І хто б мог падумаць, што акурат тады, калі ўсе чакалі, што шаптусе нарэшце прыйдзе канец, у старой Бянігны зьявіцца новы жаніх.

Ды яшчэ які.

Малады, здаровы, прыгожы. Мог бы ўнукам ёй быць, а мо і праўнукам. Хлопец хоць куды. Прынамсі, такі ён быў на фотакартках. Каб разгле­дзець як сьлед ягоны твар, ёй давялося доўга шукаць акуляры. Але калі акуляры знайшліся, упершыню за доўгія гады Бянігну апанаваў сумнеў.

Нельга маладым і прыгожым са старымі жаніцца. Ня любіць гэтага андартальскі лес, злуецца, пачынае яго касабочыць ды хістаць. Нават ду­маць пра такое нельга, а калі ўсё ж падумаеш, трэба замерці, сэрца спыніць і трымаць, колькі здолееш, а потым выдыхнуць і зноў сэрца пусьціць, прыгаворваючы: ідзі, лішняе, куды ішло, а мяне не чапай, гіпсакардон і сьцеклавата, у мяне лішняга й так багата. Нельга маладым са старымі жаніцца, бо такі закон: бяда будзе. Бяда будзе, калі старыя са сьмерцю чаі п’юць у сьне, а маладыя ім цукар у кружкі кладуць. Такую карцінку Бянігна бачыла, калі думала пра тых, хто гэты закон парушае.

Але жаніх у яе зьявіўся. Настойлівы, назольны, насаты хлопец з фатакарткі, што пералівалася сінімі і чырвонымі агнямі. Кучаравы, як баранчык. І чаго яму было ад яе трэба, яна ня ведала. Ма­быць, занадта часта ты хадзіла ў неандартальскі лес, старая шаптуха. Зблыталіся ўсе сьцежкі ў тваёй галаве на схіле гадоў, і нешта ты зрабіла ня так. Нешта лішняе ты прыдбала, чужое ў неандартальскі лес носячы. Мо забыла пакінуць у запаветным месцы, мо выпусьціла з рук ня там і ня ў той час.

Тры — гэта цыфра харошая. Правільная цыфра. Калі ў жыцьці ўсяго па тры здарылася — гэта па-чалавечаму. Адзін, ды два, ды тры — быццам лічыць хто, а чалавек жыве ды прыслухоўваецца. Тры — сыгнал нам, што пара месца вызваліць. Пасьля трох можна і пайсьці з гэтага сьвету. А вось хто чатырох чакае — нічога з гэтага чаканьня добрага ня выйдзе. Чатыры — цыфра цотная, ня можа чалавечае жыцьцё на яе дзяліцца. Баяцца трэба чалавеку чацьвёрак. Як бабе жаніхоў у такім веку.

Жаніх быў нетутэйшы, зь нядобрым тварам — дарма што пісаны прыгажун. Жаніх быў нябачны і нецярплівы. Жаніх чакаў ад яе адказу.