Сабакі Эўропы

12.

Седзячы на расхістаным плястыкавым крэсьле, якому было гадоў пяцьдзясят (паўстагодзьдзя прымаць на сябе цяжар чужых азадкаў — гэта подзь­віг, падумаў Скіма), ён адчайна, да звону ўвушшу, услухоўваўся ў гулкія гукі вершаў — і ня мог прымусіць сябе да іх разуменьня.

На расчышчаным ад кніжных трупаў узвышшы, пад шыбеніцай мікрафона, сядзела вузкавокая жанчына, падобная да тых, якія штурмавалі кардонныя шырмы “Розэнгартэну”, і шаптала нешта ў мікрафонны жолуд — нібы гаварыла з чэлесам каханка. Гэта быў яе паэтычны вечар — і мік­рафон замінаў ёй: адчуваючы, як пад ім распаўзаецца плястыкавае крэсла, Тэрэзіюс Скіма думаў, што лепш бы ёй не называцца паэткай, лепш бы ляжаць цяпер за фіранкай і нашэптваць свае тэксты таму, хто зразумее яе лепш за ўсіх. Яе Нікому. Бо толькі цяпер ён зразумеў, хто ідэальны слухач у гэтым каралеўстве ценяў і згубленых сьлядоў. Толькі цяпер ён даведаўся ягонае імя, схаванае за тысячамі псэўданімаў. Ніхто.

Вершы для нікога.

Яны слухалі яе паблажліва і нецярпліва. А яна мармытала, мыла ногі ўласнай славе — мы, казала яна, мы, мы. Словы разьбягаліся па кутах, як мышы. Трэба быць дурнем, каб кінуцца іх лавіць.

Лашчачы сярэбраную бародку, ён слухаў.

А яны не. Некалькі дзясяткаў мужчын і жанчын, якія разваліліся ў нагах паэткі, нецярпліва глядзелі, як раскрываецца яе паранены чытаньнем рот. Скіма абводзіў іх вачыма: раз, два, тры, дзесяць, дваццаць вушэй... Яны глядзелі на нізкую сцэну так, быццам зьбіраліся спаборнічаць, хто закіне ў раскрыты рот гэтай азіяцкага выгляду жанчыны як найболей арэшкаў, рэшты, крошак сваёй увагі. Ангельскі шэпт у бессэнсоўны мікрафон, анёльская цішыня маўклівых кніг — і іхныя ўсьмешкі, гатовыя разарваць цэляфан твараў.

Не, яны ня ламалі крэслаў. Не зьліваліся ў оргіі зьдзеклівага ўсхваленьня. Не выкрыквалі лёзунгаў, як у апошняй кнігарні ў Бэрліне. Калі яна скончыла чытаць, яны пачалі пляскаць. Гэта пачалося нібы звычайныя воплескі, але людзі ў залі не спыняліся. Яны білі ў далоні, як мэханізмы, створаныя для грукату і шуму, яны ляпалі і лупілі, усё больш гучна і ўсё больш зладжана. Паэтка на сцэне кланялася з заплюшчанымі вачыма, але плясканьне не сьціхала. Воплескі вырваліся за мяжу прытомнасьці і пагрозьліва напаўзьлі на край сцэны. І толькі тады зрабілася ясна, што гэта было катаваньне. Катаваньне для той, якая чытала. І прыемны масаж далоняў для тых, хто пляскаў.

Плясь, плясь, плясь, як на пляцы маршыру­юць салдаты, як б’е барабан падпарадкаваньня — плясь, плясь, плясь. Жанчына на сцэне пачырванела, яна хацела ўцячы, але плясканьне мацнела, яно прыкавала яе да мікрафона, да крэсла, да гэтай кнігарні. Яны білі ў далоні, як забойцы, яны ўпіваліся ў яе заціхлы голас, упіваліся яе разгуб­ленасьцю і яе слабасьцю, яны пілі яе шчырасьць, расштурхоўваючы адно аднаго, пілі яе вершы, нібы гэта былі памыі, і рохкалі ад асалоды. Калі яна чытала, яны гучна перагаворваліся, апусьціўшы пысы ў тэлефоны і пляншэты, а цяпер яны зьнішчалі яе — гэта было хобі. Проста бі, бі, бі, забі і забудзь. Бо для чаго яшчэ яны... яны... кні... Knie... Gier... Knall und Klang.

Тэрэзіюс Скіма сядзеў сярод гэтых забойцаў, адчуваючы сваю бясьсільнасьць. І калі жанчына каля мікрафона ўпала, апошні раз абвёўшы жудаснымі і прыгожымі вузкімі вачыма публіку — людзі выдыхнулі. Гэта было як аргазм — палёгка ад выбуху, які вывеў іх усіх зь іхнага ачмурэньня. Выдых выбухнуў і выдыхнуўся — натыкаючыся на крэслы і на локці, публіка пасьпешліва пакідала кнігарню. Шэксьпір заставаўся, кампанія разбрыдалася па горадзе, і кожны з тых, хто браў удзел у экзэкуцыі, зносіў з сабой кніжку — і потым Тэрэзіюс Скіма бачыў, як яны плывуць па чорнай Сэне: белыя бяздарныя аркушы.

Паклаўшы тую паэтку спаць, яны з Бранкай рушылі ўздоўж парыскай вены ў ягоны страўнік — і вось ужо сядзелі і пілі віно: Бранка жывое, пякучае, рубінава-рэвалюцыйнае, а Скіма цадзіў мярцьвяную бязградусную, бязрадасную падробку.

“Агонія, — казала Бранка. — Але ня сьмерць. ­Сьмерць застанецца іншым. Калі ў кнігарні будзе сядзець тысяча чалавек і ніхто зь іх ня будзе ве­даць, што адбываецца, але яны будуць сядзець і слухаць, глумліва ўсьміхаючыся і гадзячы прос­та пад сябе... бо фізычна ня змогуць адарваць свае зад­ніцы ад крэслаў... Вось гэта будзе сьмерць. І таму наш доўг: зьнішчыць кнігарні. А калі мы адчуем, што канец блізка, мы зладзім баль...”

“Але як жа твой аптымізм? — спытаў Скіма. — Як жа тое, пра што ты казала? Сьвет зьменіцца. Маленькімі крокамі. Хіба ты ня верыш у гэта?”

Вочы Бранкі ад віна рабіліся ўсё больш круг­лыя. З кожным келіхам яна ўсё больш маладзела — і гэта была злавесная мэтамарфоза. Бо Скіма бачыў — заўтра старасьць абрынецца на яе з такой сілай, што ўвесь сёньняшні вечар выявіцца проста сумным маскарадам.

“Гэта ня справа паэта — верыць ці ня верыць...”

Яна пазяхнула і зірнула на яго неяк дзіўна. Нібы адганяла яго, а ня сон. Тэрэзіюс Скіма адчуў сябе крыху пакрыўджаным.

“Раскажы мне пра свайго кліента. Ён чытаў табе...?”

“Чытаў? Вядома. Але я ня слухала. Я хачу, каб тыя, хто знаходзіць у нас прытулак, падумалі і пра кнігарню. Прыводзілі людзей. Прыцягвалі ўвагу. Кожны дзень я рассылала іх па Парыжы, як жабракоў. Каб увечары адбылося хоць нешта. Каб нагадаць ім, што “Шэксьпір і кампанія”...”

І хоць яна нічога больш не сказала — Тэрэзіюс Скіма зразумеў раптам, у чым рэч. Гэта было ясна, як дзень — і як, напэўна, сьмешна ён выглядаў, калі яшчэ не зрабіў гэтага адкрыцьця.

Усе яны: Кляйнрот, Лямпэ, Міра, Пэтра, Бранка — пісалі самі. Некалі пісалі самі і спатыкнуліся аб непаразуменьне і непрызнаньне, і адчулі віну, і адчулі сваю сьлепату. І каб ніхто не западозрыў іх у амбіцыях — яны кінуліся ратаваць іншых. Яны рабілі выгляд, што трымаюць апошні рубеж абароны — а самі хавалі пад сьпешна пабудаванымі мурамі свае вершы. Свае галасы, за якія ім было сорамна.

“Ты пішаш вершы?” — спытаў Скіма.

“Я? — спалохана перапытала Бранка. — Ты што, з глузду зьехаў?”

“Але ты іх пісала?”

“А ідзі ты”.

Але ніхто нікуды не пайшоў. Яны так і сядзелі насупраць адно аднаго, і вусны ў Бранкі былі чыр­воныя, а валасы сівыя, і Тэрэзіюс Скіма адчуваў, што яна хлусіць.

“Слухай, ты вып’еш нарэшце віна? Ці будзеш ца­дзіць гэтую хрэнь? Ты ж у Парыжы!”

“Я вып’ю рому... У вас ёсьць ром? З мулаткай на этыкетцы?”

Але яго зноў не зразумелі. Перад ім стаяла шклянка, поўная лёду. Тэрэзіюс Скіма ўзяў лёд пальцамі і прыклаў да лба.

“Беларусь, — сказаў ён. — Гэты небарака быў беларусам”.

“Быць беларусам — гэта ўжо верш, — кінула Бранка. — Ведаеш, я ўспомніла. Успомніла, калі ты прыклаў да лба лёд. Зусім як у Пруста. Ты яго ўзяў, вось так, зморшчыўшыся, і я ўспомніла, як мой хлопец прымушаў мяне прыкладваць лёд да смочак. Каб яны тырчалі. О божа, гэта было са мной... Даўно і няпраўда. І тады я прачытала ў сеціве адзін артыкул пра гэтую Бэ... ля Русь. Гэта было так забаўна. І так сымпатычна. Хочаш цыгарэту?”

“Чаму жанчыны-кнігаркі так шмат кураць?”

“Калі б у цябе было сто тысяч кніг і ты б ведаў, што яны нікому не патрэбныя — ты б ня толькі закурыў, ты б сам ператварыўся ў недапалак”.

“Дык што за гісторыя?”

“Гадоў трыццаць таму адзін рускі... то бок не, адзін такі вось бэ ля рус, купіў востраў недзе паміж Грэцыяй і Італіяй. Маленькі востраў, магільнік шкодных адкідаў. І, уяўляеш, як у старажытныя часы, вырашыў стаць там імпэратарам. Імпэратарам сваёй малюпасенькай Бэ ля Русі. Трыццаць падданых, нейкі адстаўны паліцыянт — міністар тайнай паліцыі, няўдалы пісьменьнік вёў кроніку.... а міністаркай культуры і аховы здароўя была старая непісьменная бабка. Амаль вядзьмарка. Ведаеш, чым скончылася Вялікая імпэрыя? Мігранты, якія дабіраліся да Эўропы на старым катэры, высадзіліся на высьпе і разьбілі імпэратару галаву. А бабку абвясьцілі сваёй сьвятой. Карга-культ. Вось так. У той час весела было зазіраць раніцай у стужку навінаў. І здавалася, што ўсё навокал — сюжэт для раману. Памятаеш?”

“Я нарадзіўся ў 2015, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Занадта позна. Такой гісторыі я ня чуў. Але за сёньняшнюю раніцу прачытаў пра тую Бэ ля Рус дастаткова. Недзе паміж 1992 і 2025 існаваў такі лімітроф. Беларусь. Існаваў сабе зь пераменным посьпехам. Жыў неяк. Пакуль Райх не паглынуў яго. Чаго, канечне, і варта было чакаць. Няўжо яны і праўда верылі ў тое, што ацалеюць? І вось іх няма. А нябожчык з “Розэнгартэну” неяк уцёк за межы Райху. Але калі і як? Калі ты яшчэ не напілася, я пакажу табе, што знайшоў на задніцы твайго Шэксьпіра...”

“Я ўжо напілася. Так што лепш напіся сам, бо нешта я перастаю цябе разумець...”

Тэрэзіюс Скіма замовіў яшчэ рому.

“Бязь лёду”, — сказаў ён, і яна пераклала насьмеш­ліваму, фанабэрыстаму афіцыянту:

“Бязь лёду!”

Афіцыянт зьнік. Чакаючы свой ром, чуючы рытм яе подыху, Тэрэзіюс Скіма маўчаў — але ня вытрымаў.

“Мне здаецца, уся справа ў мове. Нібы нехта наўмысна калечыць словы, каб замесьці сьляды. Вось. Гэта было выдрапана яго рукой. Там, дзе ён спаў”.

“Верш?”

“Магчыма. Але... Так ці інакш, гэта пасланьне. Ці то нам, ці то самому сабе. Ці то проста выведзена там ад роспачы. Ёсьць горад Мінск у Райху — а тут чамусьці: Міенск. А ўсе іншыя словы — на няіснай мове, якую так любіў наш паэт-вычварэнец. Я ня ведаю, што яны значаць. Увіута, Сядыч, Трудута. Ліута... Любіў наш паршывец літару “у”... І не любіў дзяліцца сваімі любовямі. Хто яго ведае, што гэта. Але я даведаюся, чуеш, Бранка?”

“Беларусь... — прамовіла Бранка, ужо ня слухаючы. — Я нешта памятаю зь дзяцінства. У іх была дыктатура. Апошняя дыктатура ў Эўропе. Калі я была малая, бацькі аднойчы ўзялі мяне на вечар у Centre International de Recolettes. Гэта каля Ўсходняга вакзалу. Я магу памыляцца, але там, у цэнтры, выступалі гэтыя самыя беларусы. Жанчына і мужчына. Народу прыйшло няшмат, госьці нешта чыталі, а ўсе слухалі з такім шкадаваньнем... Я сядзела і разумела, што гэта ня важна, што яны там чытаюць... Важна тое, што яны прыехалі з краіны, дзе ўсё так кепска, як мы нават ня можам сабе ўявіць. Мы, для якіх свабода ёсьць прыроджаным станам. Мы маем яе ў падарунак і ўспрымаем яе як дадзенасьць. А яны не. Яны марылі. І я ім зайздросьціла”.

“Няўжо наш пастаялец так і не назваў табе сваё імя? Ні разу? І нічога не казаў пра тое, як уцёк з радзімы? Ну хоць нешта? Бранка?”

Але Бранка зноў ня слухала. Глядзела некуды ўбок — і вось ужо за іхны столік падсаджвалася паэтка, якая чытала сёньня ў кнігарні. Тэрэзіюс Скіма з прыкрасьцю падумаў, што так і не запомніў яе імя. Аднак Бранка ўратавала яго:

“Вы ўжо знаёмыя? Гэта Тэрэзіюс Скіма з Бэрліну. А гэта Соф’я Ранэван, ірляндзкая паэтка...”

“Прыемна пазнаёміцца”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, паціскаючы руку маленькай стомленай жанчыны, якая, здаецца, увесь час жыла з заплюшчанымі вачыма. Нібы хацела схавацца за апушчанымі павекамі ў свае сны. Зрэшты, павекі варухнуліся — і такім самым невыразным голасам, якім яна чытала свае тэксты, Соф’я спытала:

“Дык вы немец?”

“Я бэрлінец”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

“Гэта мае значыць нешта асаблівае? Ваш адказ? — уздыхнула сонная паэтка. — Вы саромеецеся таго, што вы немец?”

“Вядома, я немец, — сказаў Скіма. — Але мой прадзед быў літовец, а прабабка — альбанка. Так бывае. А немец... Ну так, Нямеччына — краіна, дзе мне часам добра. Пэўне, гэта і ёсьць найлепшае вызначэньне для радзімы”.

Соф’я ўсьміхнулася, зь цяжкасьцю падняўшы на яго вочы:

“Пазнаю немцаў. Вы першыя, для каго нацыянальнасьць перастала мець значэньне. Нават амэрыканцам за вамі ня ўгнацца. У маладосьці мае нямецкія прыяцелі, студэнты, казалі мне: у дваццатым стагодзьдзі ніхто і падумаць ня мог, што Нямеччына зробіцца самай прытомнай і талерантнай краінай на кантынэнце. І вось гэта адбылося — а нам усё роўна прыгадваюць Гітлера. Па звычцы. Звычка — страшная хвароба... Мне віна. І чым болей”.

Яны з Бранкай чокнуліся, бо шклянка Скімы стаяла пустая.

“Тое, што вы сёньня чыталі, гэта быў ангельскі пераклад?” — спытаў Тэрэзіюс Скіма асьцярожна, бо яму прыйшла ў галаву думка. Зусім дзіўная думка, якая магла ўсё сапсаваць, а магла і дапамагчы, і таму яе трэба было вельмі асьцярожна трымаць за крылцы.

“Я пішу па-ангельску”, — насьцярожана адказала Соф’я, прыцмокнуўшы ад даўкага віна.

“Вядома, — кіўнуў Скіма. — Як жа інакш?”

“Ну не па-ірляндзку ж”, — сказала Бранка , ікнуўшы. Соф’я засьмяялася:

“Не перабяры, дарагая. Ірляндзкая даўно памерла. Але наколькі я ведаю, ніхто не пісаў на ёй і тады, калі яна яшчэ была жывая...”

“Зразумела, — сказаў Скіма. — Ніхто. Хіба што нейкі вар’ят, які... Пра якога ніхто ня ведаў. Бо ён пісаў для сябе і вельмі вузкага кола. Вельмі вузкага: пара-тройка знаёмых, коцікі, ранішні адбітак у люстэрку і кнігар, які засунуў яго вершы на ніжнюю палічку. Так, ён папісваў, меў кніжачку па-ірляндзку. Якую цягаў з сабою па сьвеце. Ніхто пра яго ня ведаў. Таму што нельга сур’ёзна гаварыць пра тое, чаго няма”.

“На што вы намякаеце?” — Соф’я зрабіла вялікі глыток і паглядзела чамусьці на Бранку. Са Скімам яна асьцерагалася сустракацца вачыма.

“Ха, — выдыхнула Бранка. — Я ведаю, на што ён намякае. Дык раскажы ёй, Скіма. Давай, Тэрэзіюс, гэтая гісторыя можа натхніць Соф’ю на новыя вершы...”

Соф’я закурыла і зноў заплюшчыла вочы. Дым поўзаў па яе твары, шукаючы шчыліны, блытаўся ў вейках, а яна нібы спала — і толькі маленькая рука неспакойна падносіла цыгарэту да амаль нябачных, праваленых вуснаў. Мёртвая паэтка, якая ня піша на мёртвай мове.

Тэрэзіюс Скіма адчуў, як у ім пачынае пульса­ваць злосьць. Ну і няхай, падумаў ён, ужо не ўхіляючыся ад дыму, які пачынаў ужо абмацваць і ягоны твар. І ён напаўголасу, абыякавым тонам расказаў ім, чаго шукае і што адбылося зь ім цягам апошніх дзён. Адзінае, што ён затаіў — гісторыю зь мядзь­ведзіцай Пэтрай.

“Я чую сабакаў”, — сказала раптам Бранка, як толькі ён дагаварыў.

“Сабакаў?”

Яны прыслухаліся.

“Я сёньня ўвесь дзень чую сабачы брэх, — прамовіла Бранка, і ў голасе яе быў кепска схаваны жах. — З раніцы. Ён усё гучнейшы, нібы яны бліжэй і бліжэй, а цяпер я чую іх ужо зусім блізка. На суседняй вуліцы”.

“Гэтага ня можа быць, — спакойна сказала Соф’я. — Гэта забаронена. Дый хто цяпер можа дазволіць сабе мець сабакаў?”

“Менавіта, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, патузаўшы бараду. — Гэтага ня можа быць. Але я таксама іх чую. З таго моманту, як выйшаў з аўтобуса. На суседняй вуліцы — гэта, можа, і занадта сьмела сказана. Але недзе ўдалечыні. І ўсё ж блізка. Бліжэй, чым зранку”.

Бранка з надзеяй падсунулася да яго.

“Ды вы проста напіліся! — сказала Соф’я. — Якія сабакі? Я нічога ня чую”.

Яны ўсе ўтраіх міжволі ўтаропіліся ў акно, за якім блішчэў халодны Парыж, дзе цяпер нічога не нагадвала пра цёплы люты і зялёную траву.

“Мы можам праверыць, — сказаў Скіма. — Давайце я пайду і пагляджу. Пайду на брэх, пагля­джу і вярнуся”.

“Не, — Бранка ўстала, закрануўшы каленам столік, і ён бразнуў. На іх азірнуліся. — Мы пойдзем усе разам”.

Соф’я неахвотна паднялася. Скіма заплаціў — яны нават не зьвярнулі на гэта ўвагі. Відаць, гэта было само сабой зразумела — ён на працы, а яны добраахвотна яму дапамагаюць. Дзесяць марак — Парыж дарагі горад.

Сьвежае паветра адразу іх ацьверазіла. Яны пайшлі проста ў ліхтарнае сьвятло, па праезнай частцы, нырнулі ў нейкі двор і выйшлі на ярка асьветленую вуліцу.

“Што я скажу... — працяжна, пазяхнуўшы, прамовіла Соф’я. — Такі ірляндзкі паэта мог бы існаваць. Канечне, мог бы. Але гэта наўрад ці табе дапаможа знайсьці твайго кліента, Тэрэзіюс. А вось у чым можна пабачыць нейкі сэнс...”

Яна спынілася пасярод ходніку. Тры фігуры ў спадніцах адкідвалі на сьцены старых, узьведзеных дзьвесьце гадоў таму, дамоў амаль аднолькавыя цені.

“Ведаеш, быў такі паэт Цэлян. Яго цяжка чытаць — але ў таго, хто не лянуецца чуць, узьнікае амаль містычнае пачуцьцё далучанасьці да таямніцы. Дык вось. У яго ёсьць такі афарызм. Нешта кшталту: “Чакай цярпліва на беразе. Можа стацца, што патанулы выратуе цябе”. Па-мойму, у гэтым сэнс тваіх пошукаў, Скіма. Рэч ня ў тым, як і куды трапіў гэты небарака з гатэлю. І ня ў тым, як яго звалі. Рэч у тым, што ты ўжо ніколі ня будзеш іншым. Тым, ранейшым. Магчыма, у гэтым і ёсьць сэнс паэзіі. Яна зьмяняе цябе, дорыць табе неспакой, не дазваляе табе памерці. Ратуе, разумееш, Скіма?”

“Я чую іх, — перапыніла яе Бранка. — Вось там, за гэтым парканам”.

Яны прайшлі ўздоўж агароджы, знайшлі нарэшце нейкія дзьверы, Скіма пацягнуў праржавелы замок — замкнута. Яны абышлі вакол, будынак быў вялізны, а побач — ці то парк, ці то сад. Магчыма, гэта быў шпіталь. А можа, і не.

Вырашылі лезьці праз паркан: высокі Скіма падсадзіў Бранку, затым падняў на руках маленькую Соф’ю, ускараскаўся сам. Пераможна стаў на паркане — і тут жа, аступіўшыся, пад рогат рому ў жываце, паляцеў уніз. Зьбіў з ног Соф’ю, паваліўся тварам у траву.

“Здаецца, я падвярнуў нагу”, — сказаў ён, стог­нучы ад сьмеху.

“Ляжы тут... — раздражнёна сказала Бранка. — Мы пойдзем праверым, знойдзем сабак і тады...”

“Што тады?” — спытаў Скіма, усё яшчэ сьмеючыся.

Але яны не адказалі — пайшлі, крадучыся, у цемру двара. Сабачага брэху ўжо не было чуваць. Скіма ляжаў, прыхіліўшыся да паркана, і абмацваў нагу — і думаў пра бессэнсоўнасьць словаў. Прамоўленых словаў. Бо існавалі іншыя — менавіта яны і вялі яго наперад.