Сабакі Эўропы

6.

Каля самалёта Бянігну сустракалі мужчыны — быццам была яна нейкаю важнаю госьцяй, а ня бабкай цёмнай ды нямоглай. Стаялі і глядзелі на яе — ды з такой цікаўнасьцю, што Бянігна ўміг засаромелася, спынілася пасярод дарожкі, што ад самалёта проста да іх вяла, разгубілася, галаву яшчэ глыбей у шыю сваю крывую схавала.

Так і стаялі яны насупраць — бабка, якую той самы дзядзька ўсё пад руку дзяржаў, і цэлая група мужыкоў у шортах ды кепках, што на Бянігну глядзелі. І ніхто ня рухаўся — як зачараваў хто. Толькі вецер марскі іх па галовах тузаў, і пад Бянігніну хустку лез. Цырульнік-назола. Прычоску ёй, відаць, справіць хацеў, каб пад жаніховы вочы яна папрылічней убраная выйшла.

Асвоілася Бянігна, стала мужчын разглядваць. Быў сярод іх нейкі дзед сівенькі, увесь у белым, быў асілак малады, з нагамі паголенымі, як у дзеўкі, быў мужчынка вузкавокі, невысокі, як татарын, быў і тоўсты, мажны, з палкай гумовай, якой ён сябе па калену голаму стукаў. Пачала Бянігна разважаць, хто зь іх яе жаніх, ды з тым тварам на фатаздымку параўноўваць. А яны ўсё моўчкі ў Бяніг­ну ўзіраліся — і цяжка было сказаць, радыя яны яе бачыць, ці не. Такімі вачыма можна і на сабаку глядзець, і на каня, і на машыну новую, і на грады, градам пабітыя. Але каб так на нейкую там бабку глядзелі — такога Бянігна яшчэ не сустракала. Думалі мужчыны пра нешта, на яе гледзячы, а пра што — хто ж тых мужчын ведае, яны ўсягда сабе на вуме.

Сівы дзед быў хаця й дзед, але ж нейкі дужа малады ды маладцаваты. Не прыдаваўся ён на жаніхова месца, дый на фатаздымку твар без барады быў, а гэты, бач ты, з барадой казьлінай. Ня мог дзядок гэты рукі яе прасіць. Ён хіба за бацьку жаніха пайсьці мог, але сам ужо аджаніўся. Таму не, ня гэты, вырашыла Бянігна і ўпілася вачыма ў другога мужчыну.

Гэты, з нагамі гладкімі, дзявочымі, ды з такімі цягліцамі пад майкай, што яму б дубы варочаць, быў дастаткова малады, каб здурнець і ў жаніхі да бабкі падацца. Але вочы ягоныя не такія былі, як на картачцы той дзівоснай. Прасьцейшыя ды даб­рэйшыя. Мо трэці? Татарын? Хто тых татараў ведае, які ў іх там звычай, і якія мысьлі дзікія, татарскія, ім па начах прыходзяць? Ці гэты — вось ужо дзе таўстун. Як ён у дзьверы пралазіць. У Бянігніну хату дакладна ня ўлез бы.

І калі Бянігна перабрала ўсіх ды так і не дапяла, хто з тых мужыкоў яе сюды даставіць загадаў, з-за яе сьпіны — адкуль толькі ўзяўся — выскачыў хлопец, увесь у чорным, сам босы, а галава ў кудзерках. Разбаўтаны, рухавы, так і хацелася падкруціць на ім шрубы ды ў некаторых месцах цьвікамі пазабіваць, каб не разваліўся. Рот у хлопца быў прыгожы, як чырвоная ягада на кусьце, але толькі да таго моманту, пакуль той хлопец рот не разявіў. І тады ператварыўся ягоны рот у шырокую чорную дзірку, якая адразу ж усю ягоную красату сапсавала.

Хлопец забег перад ёй, стаў — блізка-блізка, так, што Бянігна адчула ягоны подых, зазірнуў ёй у вочы — уладна, патрабавальна, зрэнкі ягоныя зьледзянелі. Паклаў ёй рукі на плечы — і тут жа адняў, схаваў за сьпінай. А потым зноў абабег Бянігну, як быццам яна дрэвам была, да якога ён штосьці прывязваў.

І зноў замёр перад ёй, гэтым разам усьміхаю­чыся.­

Бянігна паглядзела на мужыкоў — тыя, мабыць, сьмяяліся з такіх выкрутасаў. Але мужыкі стаялі сур’ёзныя, нейкія панылыя нават, ніхто нават найменшай усьмешкі сабе не дазволіў. Быццам гэта тут у іх нармальна было — вакол бабак старых бегаць, як тыя клоўны.

Хлопец у чорным зрабіў вакол бабкі трэцяе кола і гэтым разам коратка віскнуў. Стаў да яе ўсутыч, зноў віскнуў і змоўк.

І паглядзеў на яе тым самым позіркам. Позіркам жаніха з фатакарткі.

Стаяла перад ім Бянігна ні жыва ні мяртва.

“Бабка!” — пракрычаў раптам жаніх ейны, ды так гучна, што яна ледзь не павалілася: ці то ад страху, ці то ад сьмеху. Такога сьмеху, які бывае, калі жах да самага сэрца працінае.

“Бабка!” — пракрычаў ён са шчырым, маладым захапленьнем і абвёў вачыма сваіх таварышаў. Глынуў, бліснуў вачыма.

“Сапраўдная!” — голас ягоны быў такі шчасьлівы, што ўсе заківалі, заўсьміхаліся, расслабіліся.

“Сапраўдная, жывая бабка, — прамовіў ён ужо спакайней, і вочы ягоныя прамяніліся ад задавальненьня. — Мая!”

“Мая бабка, — прамармытаў яе шчасьлівы жанішок і памацаў яе за шчаку, за плячо, за жывот. — Мая ўласная. Што скажаце?”

Ён павярнуўся да прыяцеляў сваіх, і ўсе заківалі яшчэ больш жвава: бабка, твая, сапраўдная, ніхто не аспрэчыць, жывая.

“Можа, хтосьці сумняваецца? — падазрона зьвяр­нуўся хлопец да мужчын, што ўсё ківалі, кі­ва­лі, ды бліжэй не падыходзілі. — А? Дык ідзіце бліжэй, што вы там застылі, як у заапарку? Хадзі­це сюды, мая бабка вас ня ўкусіць... А сам я яшчэ падумаю, ку­саць вас ці жыўцом рэзаць. Паслухаю спачатку, што вы скажаце. Мудрацы вы мае, сумленьне нацыі. Ідзіце, праверце”.

“Ды што ты ўсё скачаш... — падаў голас багатыр з жаночымі нагамі. — Ну, бабка. Ну, сапраўдная. Ніхто не сумняваецца. Такая, як ты хацеў. Старая, праўда, занадта. Гадоў бы на дзесяць маладзейшую...”

“А што, было з чаго выбіраць? — прамовіў скрыпучым голасам сівы дзядок. — Гэта ж ня проста бабка. Такія толькі ў адным экзэмпляры бываюць. Гэта такая бабка, што адна цэлай краіны вартая. Скарб, а ня бабка”.

Бянігнін жаніх імкліва пераводзіў вочы то на аднаго, то на другога, а потым стаў з бабкай поплеч, і была яна яму па грудзі, і легла ягоная рука ёй на плечы.

“Бабка... — прымружыўся жаніх, агаліўшы свой вялізны рот, і да неба галаву ўзьняў. — Гэта ж трэба. Даставілі мне бабку проста на дом, быццам пасылку поштай прывезьлі. Цёплую яшчэ, пахучую, з ручкамі, ножкамі. Расьпісаўся, заплаціў за перасылку — і вось яна, тут. Хто б мог падумаць... У такі час жывем. Адлегласьць больш нічога ня значыць. Межы, дзяржавы, законы — усё лухта. Захацеў — і сваю бабку маеш. Уласную. Нават засумаваць па ёй не пасьпеў як сьлед — а яна ўжо тут...”

Мужчыны зьбянтэжана нахмурыліся, на іхных тварах усё выразьней праступалі пагарда і неўразуменьне, яны пераступалі нагамі, як прывязаныя — адчувалася, што не цярпіцца ім пайсьці адсюль, наглядзеліся яны на бабку, і цяжка ім было бабкай гэтай старой так па-дзіцячаму захапляцца. Але нешта іх тут трымала, нешта не давала сказаць, што думаюць — улавіла Бянігна гэтыя хвалі, што ад мужыкоў ішлі, і ўцяміла, што ня ўсе тут такія, з дуратой у галаве, ёсьць і нармальныя людзі, а значыць, мае яна надзею адсюль вырвацца.

А жаніх яе зноў да яе ўсім целам павярнуўся, за рукі яе схапіў і зноў у вочы ёй сваімі зрэнкамі пякучымі ўпіўся:

“Ух, бабка... Якая ж у табе сіла! Чую яе, да костак прабірае. Сілішча! Цёмная, чорная, лясная...”

І такая йшла ад яе жаніха любоў, што Бянігне зусім вусьцішна стала. Даўно яна так нікога не пужалася, як гэтага хлопца хворага. А жаніх яе ўсё не змаўкаў:

“Сіла... З такой сілай паспрабуй яшчэ паспрачайся. Цябе б супраць любога з гэтых мудрацоў паставіць — ты б і паказала, каму ракам стаяць, а каму зімаваць...”

Ён уцягнуў у сябе бабчын пах, прыплюшчыў вочы і потым прысунуў свой нос проста да ейнага, так што яны на імгненьне даткнуліся:

“Выйдзеш за мяне, бабка?”

Маўчала Бянігна, бо што ты тут скажаш. Кіўнеш — дык супраць чалавечага розуму пойдзеш, а хітнеш галавою — маўляў, не, дык мо раззлуеш толькі беднага дурачка.

“Выйдзеш? Я жаніх добры. Ты мяне ня бойся. Я для сьветлых справаў цябе сюды паклікаў. Як жа яшчэ тыя сьветлыя справы рабіць, як ня цёмнай сілай, такой, якую ты маеш, бабка ты мая залатая. Цёмнай, лясной, спрадвечнай...”

Прыкацілі аднекуль вазок бальнічны, крэсла інваліднае, пасадзіў жаніх Бянігну ў яго і на мужчын сваіх цыкнуў:

“Сам павязу! Што вы зь ёй як з бабкай старой, нелюдзі. Гэта ж нявеста мая. Лебедзь мая чорная, дзікая, пекната мая лясная. Скарб ненаглядны. Так што папярэджваю — каб былі ёй ад вас толькі павага і гонар. А лепш наогул да яе ня суньцеся, а то сапсуяце мне бабку сваёй драбязой, вы для сябе прасіць мастакі, а пра справу ніхто ня думае. Чулі? А то мігам са сьпісу вылеціце, апосталы вы мае...”

І павёз яе жаніх па дарожцы, што вілася сярод поля. Было відаць, што нячаста яму даводзілася бабак у вазках бальнічных вазіць. Ледзь спраўляўся ён з тым мэханізмам, трэсла Бянігну ў вузкім крэсь­ле, так што яна за ручкі хапалася, часам здавалася, вытрасе зараз жаніх бабку, як гарох зь меху. Пыхкаў яе небарака, задыхаўся, нагой ззаду на сьпінку націскаў, але рот ягоны не закрываўся:

“Дык выйдзеш за мяне, бабка? Дарагая ты мая, бясцэнная... За столькі кілямэтраў да мяне прыляцела, не пабаялася... Ты мяне і праўда ня бойся. Мы тут мірна жывем, пад сінім небам, сэрцам адданыя, працуем сабе паціху, устаем рана, кладземся позна, цану мазалю знаем, і пацехі таксама не цураемся...”

Мужчыны ішлі за імі сьледам, і ніхто не наважваўся жаніху ейнаму дапамагчы. Ішлі і маўчалі, і хруст іхных баязьлівых крокаў па пясчанай дарожцы адбіваўся ў бабчыных вушах. Дарожка пайшла ўгару, жаніх яе абліваўся потам, але ўсё роўна гераічна цягнуў бабку на ўзгорак, быццам крыж на сьпіне валачыў. Цягнуў і задыхаўся гарачым гучным шэптам, што гайдаўся над бабчыным чорным вухам:

“Тут, бабка, толькі на першы погляд усё чужое, а насамрэч — усё на сьвеце паўсюль аднолькава, лес ды вада, ды людзі, ды бяда... Вось жа як я з табой загаварыў, сам сабе дзіўлюся... Гэта твая сіла на мяне дзейнічае. Цёмная, чорная, густая... Я цябе, бабка, так сабе і ўяўляў. Калі мне тваё фота скінулі, я нават глядзець ня стаў — раптам расчаруеш. Раптам на чалавека будзеш падобная. Як жа было б крыўдна... Чалавек нудна выглядае. І чым далей, тым нудней. А ты вось якая... У сто разоў лепшая, чым на фота... Шматкроць прыгажэйшая, залатая мая бабка, супэрбабка, сэксібабка, лепшая за любую дзеўку... Пацярпі, бабка, вунь ужо дом наш... Дом у мяне вялікі, ты ў такім не жыла ніколі, вось пажэнімся, і ён увесь твой будзе...”

Адчувала Бянігна, што зараз вытрасе ён зь яе жыцьцё, але трывала, бо што ты тут яшчэ зробіш. Трэба было даць хлопцу выгаварыцца. Мо выгаварыцца, яму і палягчае. Палягчае — ды кручкі тыя шалёныя, што ў мозак яму нехта ўсадзіў, аслаб­нуць, мо і папусьціць тады вар’ята.

“Зараз адпачнеш, мая ты бабка... Мая, мая, мая ўласная... Сапраўдная, жывая... Зажывем мы з табой... Ты, галоўнае, не памірай, ты ж не для таго праз граніцы, моры і горы сюды ляцела, каб я цябе тут у зямлю закапаў. Ты пацярпі, бабка, пацярпі, мы тут табе работу знойдзем, ты ж добрая бабка, павінна разумець... Усё разумець, што дзяліцца трэба тым, што маеш... Як ты і раней дзялілася... Ты ня бойся...”

Так і дакаціў яе, у вазок ейны запрэжаны, да самага дому. Паглядзеў на мужчын строга, пот з ілба выціраючы, тыя і пайшлі сабе, не азіраючыся, і такая палёгка была ў іхных сьпінах, што Бянігна зноў адчула сябе вінаватай.

А жаніх яе засьмяяўся толькі. На руках Бяніг­ну ў дом той занёс і на падлогу апусьціў. І на канапу паваліўся, ледзь жывы. Але шчасьлівы, як дзіця. Босыя ногі на столік паклаў, рукі за галаву — і ў яе ўтаропіўся, вочы прымружыўшы. Кучарашкі па галаве віюцца, на лоб спаўзаюць, румянец па шчоках гуляе, рот задаволена скрывіўся — зараз сок пацячэ. Прыгожы хлопец, нічога ня скажаш. А ўсё ж сынкі яе прыгажэйшыя. Прыгадала Бянігна Антона ды Мішу, ды сьціснулася яе сэрца ад тугі ды ўспамінаў, ды так, што яна таксама на канапу прысела.

Дом, у якім яна апынулася, быў напраўду вялікі. Доўгі калідор вёў некуды ў ягоныя нетры, а дзе яны сканчаліся, цяжка было сказаць — Бянігна пачала дзьверы лічыць ды хутка зьбілася. Шырокая лесьвіца, пад якой стаяла канапа, ішла на другі паверх. У канцы пакоя зьзяла марскім срэбрам вялікае акно — у такое, мабыць, увесь Мінск памясьціўся б. На сьценах віселі карціны, але што там на іх, Бянігна не змагла б сказаць: быццам нехта вырашыў неандартальскі лес намаляваць, ды заблукаў у ім, ды кінуў гэтую справу — так і засталіся на карцінах тых адны плямы, ды палосы, ды пісягі: дым, шум ды гам не скарыстаных як сьлед фарбаў.

Адна сьцяна была, бадай што, голая, без карцінаў і белая, як скура — затое на ёй, проста пасярэдзіне, вісела вялікае ўкрыжаваньне. Сьвятое расьпяцьце, як у царкве. Значыць, хрысьціяне тут жывуць, пачала супакойваць сябе Бянігна. Хіба ж хрысьціяне ёй шкоду ўчыняць? Можа, гэта ў іх проста ігра такая.

І тут здарылася нешта неверагоднае. Жаніх яе няшчасны ўздыхнуў, пацягнуўся — і галава ягоная легла бабцы проста на калені. Ён выцягнуўся ва ўвесь рост на канапе, заклаў нагу за нагу і голасна, з асалодай застагнаў.

Бабка глядзела і вачам сваім ня верыла.

Проста ў яе на старэчых каленях, на сьцёгнах яе даўно нежывых, высахлых і кашчавых, на цёп­лай спадніцы, што не прапускала празь сябе нічога, апрача часу і болю, ляжала галава маладога хлопца, ляжала і хапала паветра шырокім, страшным ротам. Прыплюшчаныя вочы хітра глядзелі бабцы на зморшчаную шыю, на чорнае падбаро­дзьдзе ў корцы аджылае скуры, на сінія вены, скаваныя зямлёй яе зьнявечанага доўгай старасьцю твару. Хлопец глынуў сьліну, прынюхаўся і правуркатаў, агаліўшы зубы і доўгі, белы ў вязкім павуціньні язык:

“Як добра, бабка... Можа, і званітуе зараз, але ж як добра... Якая ж ты харошая бабка, якая ж ты ўсім бабкам бабка... Добра, што прыехала. Вось ляжу я ў цябе на каленях, і ўжо адчуваю, што мац­нейшы раблюся. Гэтыя мудрацы мае ўжо даўно б абасраліся ад агіды, калі б нас зараз пабачылі. Праўда, бабка?”

Бянігна глядзела проста перад сабой. Яна адчувала, як гэтаму маладому твару на яе каленях хочацца, каб яна зараз падняла сваю скурчаную руку, паклала яму на твар, але не магла Бянігна такога зрабіць, бо д’ябальскае гэта было ігрышча, ніколі ня стане яна ў такім удзел браць.

Хіба што сказаў бы ёй зараз: “Бабушка...”

Але ж ня скажа.

Бедны мой, бедны. Хто ж цябе такім зрабіў, хлопча ты мой? Хто ж табе так галаву задурыў, столькі лішняга ў цябе напхаўшы?

Грэх гэта, захацелася ёй сказаць, грэх. Але замест гэтага закашляла старая Бянігна, закерхала, быццам слова тое, “грэх”, у яе з горла выхаркалася. Паляцела старэчая сьліна проста жаніху ейнаму ў вочы, у рот, на шчокі румяныя. А ён толькі ўсьміхнуўся, задаволены, ды яшчэ лоб пад тую сьліну падставіў. Адкашлялася Бянігна і ад сораму вочы заплюшчыла, а ён прашаптаў пакрыўджана і шчасна:

“Ух ты, бабка... Які ж гэта рай...”

За акном расшумелася мора, і сонечны прамень разьлёгся проста пад нагамі Бянігны, скочыў ёй на калені, разрэзаў жаніха ейнага надвое. Адна палова цёмная, жарсная, страшная, другая бледная, спакойная, сонная. Жаніх на яе каленях перавярнуўся, зь ценем гуляючы, падставіў сонцу вуха, правёў рукой па Бянігнінай руцэ.

“Што, бабка? Баішся? Ня бойся... Да маладой дзяўчыны кожны на калені заскочыць... Да сьцёг­наў прыцісьнецца, панюхае ўпотай... У кожнага сэр­ца закалоціцца, калі ён скуру маладую, сакавітую пад тонкай сукенкай шчакой адчуе. Як жа гэта нудна, бабка... Як жа прадказальна. Колькі ў гэтым слабасьці, залежнасьці, няволі... А ты да старой бабкі на калені ляж ды прытуліся, ды панюхай, ды злаві асалоду. Ня можаш? А я магу... Я ня нудны, а ты нудны... У мяне бабка нявеста, ня тое што ў вас... Біяробатаў... Бабка... Ба-ба-ба-ба-ба...”

Ён быццам размаўляў цяпер з кімсьці, яе малады жаніх — нібы пабачыў некага ў сваіх ашалелых вачах і вёў з гэтым некім злосны, зьдзеклівы і стомлены дыялёг. Бабка адчула, што на нейкі момант перастала для яго існаваць — засталося ад бабкі толькі яе кашчавае крывое калена, за якое жаніх хапаўся цяпер, як за апошні паратунак. Старэчае калена, якім ён адбіваўся ад свайго лесу, што ішоў на яго вайной. Усім сваім розумам, усёй сваёй воляй і ўсім законам ішоў на жаніха ейнага цёмны лес, а ён стаяў адзін, выставіўшы наперад сваю бабку, і быў гатовы біцца да канца.

Што гэта за лес, Бянігна?

Лясоў жа ўсяго два.

Адзін андартальскі, а другі не. Зусім не андартальскі.

Дык у якім лесе жыў яе бедны жанішок? А можа, і сам ён быў лесам, можа, выкінуў яго гушчар неандартальскі на гэты чортаў востраў, а як вярнуцца — ня ведае небарака, таму і мучыцца?..

Раптам хлопец ускочыў зь яе каленяў, як ад сну ачуняўшы, выпрастаўся і пачаў махаць рукамі.

“Што ж гэта я, бабка, імя сваё табе не называю? З уладаньнямі не знаёмлю? Ты мне даруй, залатая мая, я чалавек малады, а ў маладых сама знаеш...”

Ён стаў перад ёй, скасавурыў вока некуды на лесьвіцу, ды так скасавурыў, што палова твару на нос зьехала — Бянігна і падумаць не магла, што можна так скурчыцца, што вочы ў зусім розныя бакі глядзяць. Хто ж ты і праўда такі, злая ты дурніца?

“Толькі не кажы нічога, я сам прыдумаю, — пасьпешліва прамармытаў хлопец і прыціснуў да яе сухіх вуснаў тонкі палец. Выйшла так, быццам яна яго пацалавала. — Вось жа, нічога ў галаву ня лезе...”

Ён забраў палец і прыкусіў на ім костачку. Кос­тачка пабялела, а ён нічога не заўважаў, стаяў сабе ды ўзіраўся ў пустату вачыма сваімі невідушчымі. Бянігна адчула, што сілы яе пакідаюць. Занадта шмат перажыла яна за гэты доўгі дзень — а на вост­раве, здаецца, ён толькі пачынаўся. Не дажыве яна да ночы, раптам зразумела Бянігна. Як бы ёй так зрабіць, каб яе ў спакоі пакінулі, не хацелася ёй у іншы сьвет адысьці пад жаніхова балбатаньне, у якім яна мала што разумела.

“Якое ж мне імя сабе абраць? — прамовіў яе жаніх разгублена, схапіў сябе за вялікі палец на назе і пачаў апантана яго дзерці. — Вось жа дурная мая галава, галава-галованька, не падумаў... Вечная праблема. Імя, імя, імя... Мусіш жа ты мяне, бабка, называць неяк. Цікава, як ты ў галаве сваёй старэчай мяне ўжо ахрысьціла? Магу сабе ўявіць... Можа, Казікам? Стасікам? Ты забудзь гэта, бабка мая даражэнькая, забудзь. Няправільна ты прыдумала. Я табе зараз імя скажу... Зараз! Няможна ж мне з табой без імя жаніцца! Як жа гэта я, а? Зараз!”

Ён схапіў зь вялікай этажэркі тоўстую кнігу і пачаў яе заўзята і груба гартаць, ледзь старонкі не выдзіраючы.

“Фрыдалін? Сьперэлі? Sperelli! Гучыць? Чухня! Чухня! Жан д’Эсэнт? Юг Віян? Абы што, бабка, абы што. Гугон? А, бабка? Гугон! Не, ня тое, ня тое... Гаўно! Усё ня тое. Адзін я, бабка. Адзін... І імя ў мяне няма... А што я хацеў? Стары я, бабка, такі стары... Старэйшы, чым усе твае мазалі...”

Ён кінуў кнігу ў кут, сеў на падлогу — і старая Бянігна, замёршы ад зьдзіву, пабачыла ў ягоных вачах сьлёзы. Самыя сапраўдныя, якія толькі ў жывых людзей бываюць.

“А нашто табе імя маё, бабка? — падняў ён раптам галаву, і вочы ягоныя з надзеяй бліснулі, нібы ў іх нарэшце сонца трапіла. — Нашто табе? Ты ж, бабка, ні слова мне яшчэ не сказала. І не кажы. Мне падабаецца, што ты нямая. Нямая — значыць сапраўдная. Ты ж усё роўна па-беларуску думаеш. Ня можаш ня думаць. Ты ж з самага сэрца прывезеная, з самых глыбіняў да майго стала дастаўленая. Мы з табой і так паразумеемся!”

Жаніх з палёгкай засьмяяўся і ўскочыў на ногі.

“Давай руку, бабка-негр, хадзі сюды, я табе ўсё пакажу...”

Ён нецярпліва прыцягнуў бабку да акна, рвануў на сябе раму — і аблізнуўся.

“Глядзі, бабка! І радуйся...”

Закружылася галава ў старой Бянігны, наляцеў на яе марскі вецер, напаіў ураз ды накарміў, пачаставаў сваёй сілай рукі яе слабыя ды ногі падкошаныя. У вачах зрабілася мокра, быццам мора Бянігну ў свае абдымкі ўзяло, ды расцалавала па-сястрынску, ды ап’яніла, як на бяседзе.

Перад старой строма спускалася ўніз камяністая лагчына, у якой сям-там стаялі ладныя, дзіўнай будовы палацыкі, між палацыкаў тых белых ды жоўтых, колеру сьвежых астраў, зелянелі бухматыя дрэвы, а канчалася тая лагчына шэрым, як мармур на помніках, берагам, на які набягалі хвалі, здалёк сьмешныя, пухкія, вёрткія, бы хатнія сабачкі. А над усёй гэтай раскошай палала сонца, чужое і ўладнае, і чула Бянігна, ухіляючыся міжволі ад ягоных дотыкаў, што вельмі гэтае сонца капрызьлівае ды свавольнае — часта ў яго настрой зьмяняецца, і не ўгадаеш, што яно зараз рабіць пачне: батожыць ды пісажыць, або гладзіць ды песьціць. Ці проста адвернецца абыякава: я ня я, і хата не мая.

Зламалася нешта ў Бянігны ў нагах, трэснула, і паляцела б яна з шырокага, на ўсю сьцяну акна проста ў лагчыну, на камяні ды вастракутныя дахі — каб не рука яе жаніха. Зацягнуў ён яе ў дом, да сябе прыціснуўшы, і акно вольнай рукой зачыніў.

Так і стаялі яны ў адбымках нейкі час, і Бяніг­на чула, як б’ецца ў яе жаніха сэрца — як гадзіньнік, роўна, мерна, верна. Жаніх прыціскаў яе да сябе, а сам усё да свайго сэрца прыслухоўваўся. Нібы цікава было яму, чым кожны дотык у ім адгукаецца.­­

“Што ж гэта я цябе мучу, бабка? — ён раптам схапіўся за галаву. — Ты ж, мабыць, зусім бязь сілаў. Зараз, зараз, сядай сюды. Пойдзем, пашукаем каго жывога ў гэтай абіцелі...”

Ён піхнуў Бянігну ў крэсла, схапіў за ручкі і павёз па калідоры, адчыняючы паўсюль дзьверы.

“Тут у нас што? Ага, тут у нас бібліятэка... Алеся! Дзе ты падзелася? Давай бабку карміць! Бібліятэка, ага. Кніжкі тут стаяць. Самых розных пісацеляў, пісацелі пішуць, а самі і ня ведаюць, што і на дзікіх астравах іх чытаюць. Чытаюць, чытаюць, зрок сабе псуюць, а навошта? Пісацелі сучасныя, некаторыя самі сябе беларускімі называюць, але ж пра Беларусь ня пішуць... Ня пішуць, падлы. Пра ўсё пішуць, што ў галаву прыйдзе, пра Эўропу, пра Амэрыку, пра жыдоў, немцаў, марсіянаў, пра галубых, зялёных, рускіх... Пра летувісаў! Пра русалак пішуць ды пра шаптух. Во, глядзі. Цэлая паліца пра шаптух ды бабак, і я іх прачытаў. “Шаптухі”, Воранаў... “Жыткаўскія багіні”... Пра бабак па-беларуску шмат кніжак. Я ўсё думаю, якая галоўная бабка ў нашай літаратуры? Сьцепаніда? Бабкі, дзедкі, мерцьвякі... А пра нас, астравіцянаў — маўчок. Нібы нас няма...”

Усхліпнуў яе жаніх, але зараз жа падміргнуў бабцы: не ўсур’ёз я.

“У нас тут таксама адзін такі жыве.. Пісацель... Кранікёр наш... ”

Зарагатаў жанішок ейны ды зноў бабку ледзь з крэсла ня вытрас.

“Алеся! Абед нясеш? Ты, бабка, што любіш? Гадаў марскіх любіш? Ня думаю... Мяса? Мяса табе няма чым жаваць... Бульбы мы тут не ямо... Алеся! Што ў бабкі на абед? Перцаў ёй, перцаў трэба, каб кроў разагнаць, ад перцаў усе маладзеюць... Ад перцаў мёртвыя сьмерцію сьмерць пяруць... Як парашком. Так, тут у нас пакой для прыёмаў. Тут для роздуму. Прыходзяць гэтыя, мудрацы мае, сядуць і думаюць, думаюць... Заснуць зь імі можна. Тут прыбіральня... Але ты можаш пад сябе хадзіць, ты ж бабка, табе можна! Чуеш? Бабка так і павінна рабіць: усё пад сябе... А тут... О, тут мой любімы пакой... Прыгажосьць, праўда, бабка? Алеся! Так пціцы крычат! Так пціцы крычат!”

Ён закаціў яе ў прасторную залю, пакрытую каляровай мазаікай. Пасярод залі мігцеў, пераліваўся вадзяной луской нешырокі басэйн. А ў ім адбівалася пазалочаная жырандоля, якую лёгка гайдаў вецер. Вецер быў тут паўсюль, у доме гаспадарылі скразьнякі. Прабягалі па паверхні басэйна, а басэйн глядзеў на бабку, як вялікае вока, і падміргваў:

“Пазнаеш?”

Узятая ў злое кола, самкнутая ў жорсткую форму вада, і відаць у ёй да самага дна. Мазаічныя фігуры, ад якіх тхне зубным болем, ды горкімі травамі, ды ўспамінамі.

Быццам узятае ў палон, прывезенае на востраў у белым самалёце лясное азярцо. І сама мазаіка зялёная, пацёртая, шчодрая на колер ды гладкая, як рыбіна скура...

Задумаўся жаніх у гэтым месцы, але потым рашуча таўхануў крэсла да дзьвярэй.

“Мы сюды яшчэ завітаем... Як будзе настрой. Дзе вада, там і сьветлыя справы. Тут спальня, тут малітоўня, каплічка наша хатняя, а тут ты, бабка, спаць сёньня будзеш, а тут... А сюды, бабка, не ха­дзі. Няма там чаго табе рабіць. Лічы, што няма тут ніякіх дзьвярэй. Сьцяна і ўсё. Ну, паехалі назад”.

Ён разьвярнуўся, разагнаўся, і яны шпарка пранесьліся па калідоры ў адваротным кірунку, пакуль не даехалі да лесьвіцы. Па лесьвіцы да іх спус­калася дзяўчына ў кароткай майцы і ў трусах бясстыдных, з грудзьмі такімі вялікімі, што Бяніг­на, галава якой яшчэ гайдалася ад хуткай язды па калідоры, захацела падняцца і заправіць іх назад. Хоць запраўляць іх не было куды. Відаць, гэта і была тая самая Алеся — у руках яна трымала талерку з пачастункам для бабкі.

“Давай сюды, — жаніх схапіў лыжку, зачарпнуў і паднёс да бабчынага рота. — Адкрывай, бабка, рот. Давай, смачна? Хто сказаў, што жаніх нявесту пакарміць ня можа? Дзе такое напісана? У ложак да вясельля заваліцца — гэта грэх, а кашы лыжку ў бабчын рот — пра такое нідзе ня сказана!”

Алеся трымала талерку, над якой навісалі яе абшырныя, загарэлыя грудзі, і разглядвала бабку са злавеснай усьмешкай. Бянігна намагалася зразумець, хто яна тут, гэтая сьветлавалосая дзеўка: сястра, каханка? Мо гэтая, як яе, аднакурсьніца? Ці так проста, дзевушка знаёмая, па хазяйству памагае? Але нічога ўжо не зьмяшчалася ў яе ўшчэнт задуранай за гэты дзень старой і занадта малой галаве. Адзін змрок там быў, змрок і боль, цягучы, даўно ён не прыходзіў, заждалася яна гэтага болю. І ногі ватныя-ватныя...

Яна пакорліва глытала тое, што нецярпліва падкладваў ёй у рот жаніх. А ён раптам кінуў лыжку на падлогу ды ўперыўся вачыма ў сьцяну.

“Гэта што такое?”

Алеся неахвотна зірнула на сьцяну і паціснула плячыма.

“Ну, Ісусік. Ён жа даўно тут вісіць”.

“А цяпер ня будзе. І-су-сік... Навісеўся. У нас цяпер вось...”

Ён падняў з падлогі лыжку і стукнуў па інвалідным крэсьле.

“У нас цяпер бабка ёсьць!”

Пагладзіў Алесю па яе густым валосьсі і строга сказаў:

“Цёмная, чорная, такая старая, што табе ня сьні­лася. Сіла! Лясная, неадольная, бязь-лі-тас-на-я. Ісусік супраць яе — як моська супраць слана. Іх на рынг выпусьці — я б на бабку ўвесь востраў паставіў. Так што здымі. Чакай, я сам здыму...”

Толькі па гэтым дзіўным абедзе старую Бяніг­ну пакінулі нарэшце ў спакоі. Алеся адвяла яе па калідоры і даволі груба штурхнула за адны зь дзьвярэй. Усьміхнулася нядобра, зьдзекліва, усімі сваімі белымі зубамі, так, што дзясны агаліліся, і зачыніла за сабой — быццам слова злое на парозе кінула. Вось ужо дзеўка нешчасьлівая, такіх Бяніг­на за сваё жыцьцё шмат бачыла, і з кожнай рады дала. Сагрэць бы такую, вылечыць яе белае вялікае цела, удыхнуць у грудзі важнае, лёгкае, жывое, палягчала б Алесі гэтай, пачала б глядзець на сьвет чалавекам. Ды не адчувала Бянігна ў сабе сілы болей ні на што. Толькі б не памерці ёй сёньня ў гэтым чужым краі, на чортавым гэтым востраве, які ёй адну псіхбальніцу нагадваў. Ніколі яна тых псіхбальніцаў ня бачыла, але выглядаюць яны, мабыць, рыхтык як гэтае ўладаньне жаніха ейнага, у якога імя няма. Але ж і тут жыць можна і трэба. Ня хоча Бянігна на востраве ў лепшы сьвет адыходзіць, ня будзе ёй тут спакойнай сьмерці, калі і пахаваюць, дык у цырк пахаваньне тое ператвораць. Такія тут людзі жывуць — странныя, бальныя, нядобрыя. Ды балбатлівыя — як напіліся ўсе. Можа, працьверазеюць ранкам — ды сумленьне прачнецца.

Ніхто не замыкаў яе тут, у прасторным пакоі, дзе на вокнах не было ні фіранак, ні фортак, а сьцены былі без шпалераў. Усё ў гэтым доме выглядала так, нібы ў ім толькі нядаўна пачалі жыць — а мо доўга і не зьбіраліся. Сыры ён быў і халодны, той дом, хоць і гуляла па ім сонца. Нікому не было пакуль што справы да Бянігны, ніхто яе не пільнаваў, не сачыў, што яна робіць. Куды яна магла падзецца з вострава, старая бабка? Не паляцець жа назад па небе. Гэта толькі ў казках бабкі зь дзеркачамі па небе лётаюць, толькі ў казках і белых самалётах...

Легла бабка на шырокі ложак, што пах пяском і рыбай, і адразу ж заснула. І прысьнілася ёй ейная хата: паміж двума лясамі, да якіх яна асуджана, на беразе свайго роднага неба, чорнай парушынкай у блакітнай сьлязе, якую некалі над гэтай краінай бог выплакаў.

Калі яна прачнулася, было ўжо цёмна. З голага акна глядзеў на старую Бянігну хворы, яркі, нахабны і надта ўжо нешчасьлівы месяц. Вось да каго жаніх ейны падобны, падумала старая Бяніг­на, выпрастаўшыся на мяккіх прахалодных падушках. Вісіць ён у небе, безыменны, самотны, халодны — як ён сам пра сябе расказваў. Нашто яму дзьверы за ёй замыкаць, бабкай старой? Ён за ёй зь неба сочыць, усьміхаецца, як стары блазан, у самыя вочы ёй глядзіць і нашэптвае:

“Бабка... Мая... Уласная...”

Хлопчык-небарака. Хто ж цябе ў тое неба павесіў? Хто ж цябе прымушае там начамі вісець, ня спаць, старую бабку пільнаваць зь нечалавечай гэтай вышыні?

А яна сядзіць на чужым ложку — таксама адна, закінутая на край андартальскага лесу, туды, куды ніхто не дабярэцца, апрача ангелаў.

“Клаўся б ты ўжо”, — сказала Бянігна месяцу, як умела: толькі вачыма ды сэрцам сваім, старым, столькі разоў неандартальскім лесам абпаленым, засмаленым, што дзіва адно — як тое сэрца ў яе засталося.

“Палячу я цябе, палячу, ні капейкі не вазьму, толькі ты зь неба на зямлю спусьціся ды ў рукі мае дайся. Знайду сьцежкі ў неандартальскі лес, жаніх ты мой месячык, не забыла я іх яшчэ”.

Не паверыў ёй месяц, але адвярнуўся. Закрыўся нейкай залётнай марской хмаркай. Паднялася Бянігна, надзела свае апранахі старэчыя — і ў калідор ціхенька выйшла. Па сваёй патрэбе — а заадно паглядзець, што ў гэтым доме па начах дзеецца.