Сабакі Эўропы

14.

Уцекачы зьявіліся з поўдня. Аблезлы баркас, што зь цяжкасьцю перапаўзаў з хвалі на хвалю, раптам перастаў тарахцець, замёр на ўваходзе ў бухту — і, заваліўшыся на левы бок, паплыў у бок вострава.

Максім Крывічанін заўважыў людзей занадта позна. Баркас кінуў якар зусім блізка — а можа, сеў на мель — і ягоныя пасажыры, па калена ў вадзе, доўгай чарадою рушылі да берага. Іх было шмат — і гаспадар вострава не разумеў, як яны ўсе маглі зьмясьціцца на гэтым кавалку жалеза, які прасядаў у вадзе ледзьве не да палубы. Баркас мусіў пайсьці на дно адразу ж пасьля іхнага адпраўленьня — і ўсё ж дабраўся сюды, нібы яго падтрымлівалі пад вадой нябачныя рукі нейкіх марскіх бостваў. Ягоны шлях ляжаў далей, на кантынэнт, але сілы гэтых людзей сканчаліся. Таму яны вырашылі зрабіць перадышку. А можа, і праўда, палічылі гэтую нікому не патрэбную сушу Эўропай.

Адкуль яны прыплылі? Максім Крывічанін не хацеў гэтага ведаць. Месца, адкуль яны ўцякалі, было адной з тых сьпякотных краін, дзе ў людзей замест крыві сіне-зялёная рошчына. Як у васьміногаў, каракаціц, малюскаў. Крывічаніну было ўсё роўна, хто яны, адкуль і чаго хочуць. Чужакі мусілі пакінуць Крыўю. Пагатоў, яны зрывалі яму вясельле.

Зноў зрывалі іхнае вясельле.

Колькі іх было? Мо паўсотні. Некалі ў яго таксама было паўсотні, ды яшчэ паўсотні. Але іх няма. І куды падзеліся, Максім Крывічанін думаць не хацеў. Іх няма. Дык нашто пра іх думаць?

Толькі ён, ды бабка, ды Алеся. Крыўская сям’я. Апошняя крыўская сям’я.

Ён з пагардай глядзеў у бінокль, як чужакі раскладваюць на беразе пажыткі, як зьбіраюць і зноў раскладваюць, ужо далей ад вады, заваёўваючы крок за крокам гэтую нечаканую зямлю. Бачыў, як адны падаюць у зьнямозе, іншыя кідаюцца да дзяцей, трэція азіраюцца, шукаючы абароны ад сонца. А сонца ўставала, падымалася ўсё вышэй, Ярыла сьмяяўся, Ярыла даваў цеплыню кожнаму, незалежна ад веры ў яго, і не сачыў за тым, колькі яны гатовы ўзяць. Людзі замітусіліся. Над лягерам уцекачоў вырасьлі самаробныя парасоны ды павеці — большасьць хавалася пад імі, перадавала з рук у рукі плястыкавыя каністры з вадой, але некаторыя мужчыны адыходзілі ад лягеру ўсё далей і далей. І з кожным крокам пачуваліся ўсё больш упэўнена.

Ён сачыў за імі да абеду.

А па абедзе выйшаў на ганак і пабачыў на ўзгорку пяць ці шэсьць цёмных постацяў.

Яны ішлі да ягонага дому, бо іх прывяла сюды старая дарога. Хутчэй за ўсё, з-за скалаў яны не маглі пабачыць пасёлак, і таму ішлі сюды, усё далей, за сьлядамі аўтамабільных шынаў.

Постаці набліжаліся. Максім Крывічанін узяў бінокль і разгледзеў іх. Цёмныя, бліскучыя твары, сьціснутыя кулакі, босыя ногі. Як у яго. Востраў пад іхнымі нагамі дрыжэў. І дрыжэла паветра, якое прагна ўцягвалі іхныя звычныя да сьпякоты шырокія насы.

Ён выйшаў ім насустрач. Яны ня мелі права тут знаходзіцца, гэта была яго прыватная тэрыторыя. Востраў належаў яму паводле закону. Тая дзяржава, што прадала яму востраў, абараняла прыватную ўласнасьць. Яна ні разу не паслала сюды паліцыю. Але закон быў далёка. А тут былі ён — і гэты статак.

Племя, успомніў ён. Так іх і трэба называць. Племя. У яго таксама было сваё племя — і вось яны сустрэліся. Што ім трэба? Канечне, найперш пажэрці. Іншыя патрэбы прыйдуць пасьля. Можа быць, заўтра.

Пяцёра мужчын падняліся да ягонага дому і нарэшце заўважылі яго — не старога яшчэ чалавека ў чорным, зь віхрастай галавой, бяз зброі і з усьмешкай на твары. Такім белым твары. Твары таго, хто жыве за морам.

Мужчыны спыніліся мэтраў за пяць ад Крывічаніна і нерашуча загаварылі паміж сабой. Максім Крывічанін, схіліўшы галаву, чакаў.

Потым яны зьвярнуліся да яго. Быццам апраў­два­ючыся, але Максім Крывічанін ведаў цану ап­раўданьням.

Спачатку гаварыў адзін — і паказваў рукой у бок мора. І вось ужо яны гаварылі ўсе разам — усё больш голасна.

Ён кіўнуў. Ім гэта спадабалася, але насьцярожанасьць не зьнікала з быццам алеем намазаных твараў. Сьлізкія людзі, што выйшлі з мора. Ён жэстам запрасіў іх пайсьці зь ім, правёў да каморы з прыпасамі, адчыніў дзьверы. Яны стаялі, не набліжаючыся, і глядзелі, як ён выгружае, крэкаючы, і ставіць перад імі бляшанкі з кансэрваваным мясам, рыс, муку. І нават згушчанае малако — адтуль. Яны загаварылі зноў — узбуджана і пакрыўджана, і замахалі рукамі.

“Вада, — усьміхнуўся Крывічанін. — Вядома, вада”.

Ён адкрыў кран і падкаціў плястыкавую бочку. Вада лілася доўга, бясконца доўга. Мужчыны з племені разглядвалі прыпасы. Адзін падышоў да машыны і прыхіліўся да капота. Ён амаль сеў на яго, засранец. Сеў сваёй задніцай, пад якой яшчэ раніцай было сто мэтраў вады, у якой ён мог скончыць сваё ўбогае жыцьцё. А цяпер ён сядзіць на капоце ягонай машыны.

А ягоны прыяцель закручвае на бочцы накрыўку. Іншы засранец падышоў да гаспадара вострава і добразычліва дакрануўся да яго пляча.

Машына. Ім патрэбная машына. Не, гэта не рабаўніцтва, ён проста мусіць адвезьці бочку ў іхны лягер. Двое зь лёгкасьцю паднялі яе наверх і прывязалі, Крывічанін сеў і завёў матор. Ён паволі вёў машыну туды, куды яны паказвалі, хоць і сам ведаў, дзе атайбавалася гэтае племя, а ягоныя госьці шпарка ішлі сьледам, без супынку абмяркоўваючы нешта. Напэўна, яго.

Калі ён зьявіўся на ўзгорку, у лягеры падняўся такі гам, быццам на востраў зьляцелася зграя чаек. Ён пад’ехаў да самых іхных лежбішчаў: тоўстыя вусатыя жанчыны, дзеці з такімі зьвярынымі рухамі, што хацелася загнаць іх назад у іхных мамаш, пякучыя вочы, недаверлівыя белазубыя раты. Ён ніколі ня бачыў іхнае племя так блізка, ніколі не дакранаўся да іх, а цяпер яго абступілі, забалбаталі, пачалі хапаць за рукавы, за штаны. Мужчыны, што пабывалі ў яго, спрытна разгрузілі падораныя ім прыпасы. Цяпер ён разумеў, як мала ім даў, якім мізэрам думаў ад іх адкупіцца. Ежы было на пяцярых. Ён паспрабаваў паказаць ім на баркас, што пагойдваўся недалёка ад берага — але яны зрабілі выгляд, што не заўважаюць ягоных рухаў.

Да яго падышоў нейкі стары — з-за сьпіны, невысокі, з вострым кадыком, што цэліў Крывічаніну ў сэрца. Кадык затрэсься, стары тлумачыў яму штосьці, настойліва, гартанна, зубы мільгалі, і вочы цьмяна паблісквалі, як старыя медзякі.

Крывічанін сеў у машыну і зьехаў.

Увечары яны прыйшлі зноў. Цяпер іх было ўжо дзесяць, а можа, і болей. Яны падняліся ў дом, не чакаючы запрашэньня, хадзілі па пакоях, усё больш сьмялеючы і адчыняючы шафы, дзьверы, шуфляды. Нехта сеў на канапу і пачаў тупа глядзець у сьця­ну перад сабой, нібы назіраючы ня надта цікавы футбольны матч. Добра, што дзьверы ў канцы калідору іх не зацікавілі. Можа, наступным разам. У Крывічаніна не было з сабою ключа. Але навошта ім ключ — хіба яны прасілі ключ, калі высадзіліся на востраў?

Яны былі вельмі зьдзіўленыя, калі знайшлі Алесю — якая, забраўшыся на ложак з нагамі, разглядвала іх так уважліва, як быццам даўно чакала і цяпер параўноўвала, ці спраўдзіліся яе думкі. Але яшчэ больш яны зьдзівіліся, адшукаўшы бабку.

Старая Бянігна павярнула галаву на скрып дзьвя­рэй і толькі міргнула неўпрыкмет, калі да яе, тупаючы, як у мяккі скураны барабан, уваліліся нязваныя госьці. Цёмныя мужчыны з тэлевізара — а можа, тыя самыя, зь неандартальскага лесу. Яны абступілі яе і загаманілі, усе разам, але варта ёй было разагнуць сьпіну, каб паправіць спадніцу, як яны змоўклі, пачціва пакланіліся і выйшлі з пакоя. Яна правяла іх сваімі сінімі вачыма — пакуль апошні не зачыніў за сабой дзьверы.

Мая ты бабка... Паўсюль у андартальскім лесе шануюць старых — а хто не шануе, таго гоняць, гоняць, сьвістам сьвішчуць, пакуль не схаваецца ад вачэй чалавечых парушальнік сьвятога закону. Але ўжо туды, дзе іхная, парушальнікаў, вотчына, не хадзі, старая, трымайся і ў людзей дарогу пытай, каб туды незнарок не патрапіць — бо калі пераступіш мяжу, заблукаеш на чужых лыгарскіх сьцеж­ках, ні закон, ні людзі цябе ўжо не аба­роняць.

Стаяў Максім Крывічанін каля акна і з узгорка на востраў свой глядзеў. Як рассыпаецца па ім, бы ветрам раскіданая, жменя чалавечых істотаў зь сіне-зялёнай крывёю, як заходзяць яны ў пустыя дамы, займаюць сады, бязьлітасна прыгінаючы да зямлі высокую траву, як, не пасьпеўшы абжыць новую тэрыторыю, ужо дзеляць яе паміж сем’ямі, пракладваюць нябачныя межы, абгаворваюць, дамаўляюцца. Так тут ужо было калісьці — калі ён вітаў сваё племя. Не паверылі яму, што прывядзе бабку, думалі, згніюць тут, пачалі ўцякаць, спачатку па адным, потым цэлымі групамі. Няўжо і ў тых сіне-зялёная кроў была? Ён абяцаў ім, што хутка прыйдзе збавеньне — а яны сьпяшаліся, так сьпя­шаліся, што кідаліся ў ваду са сваіх лодак, нібы зьбі­раліся ўплаў да кантынэнту дабрацца. Іх прыводзілі да яго — і яны зьнікалі.

Ну, зьніклі — і няма іх. Нашто пра іх успамінаць? Хіба іх чуваць, хіба яны пахнуць, хіба засталося ад іх нешта, апрача дамоў унізе. Зноў абжытых, зноў падзеленых і напоўненых галасамі.

Раніцай іх з бабкай засталося ў доме двое.

Стоячы на ганку, Максім Крывічанін глядзеў, як бяжыць па ўзгорку Алеся, спатыкаецца, перабірае сьмешна даўгімі нагамі. Нічога з сабой ня ўзяла — відаць, зьбіраецца вярнуцца. Не адна, вядома. Зь пераможцамі.

Вось і яшчэ адна здрада, падумаў Максім Крывічанін досыць абыякава. І ўсё ж нешта калола яму ў сэрца. Ня тое, што яна бяжыць ад яго ў лягер да чужынцаў, спадзеючыся стаць між іх сваёй. А тое, што ён здаецца. Што дух ягоны бязьдзейнічае — пакідаючы ўсё ненадзейнаму целу і вяламу мозгу.

Трымаючыся за сьцены, ішла старая Бянігна па даўгім калідоры, што ніяк не сканчаўся. Сьпяваў дом, усімі сваімі скразьнякамі, усімі шчылінамі, усімі скрыпучымі дзьвярыма. Трымцелі сьцены, і білася недзе над галавою фортка. Выцягвала душу з нутра дзіўная музыка, і басавіты малады голас ліха ды ўзрушана выводзіў:

“Гэй, крывічы, гэй,

Крумкачы!”

У бібліятэцы знайшла старая Бянігна жаніха свайго, Крывічаніна. Ляжаў ён на падлозе і падпяваў, як мог:

“Гэй, крывічы, гэй,

Крумкачы, гэй!”

Паглядзеў на бабку з інтарэсам — нібы адкрылася яна яму з зусім іншага боку, нібы памаладзела яна, ці што, і стомлена ўсьміхнуўся:

“Музыкі... Вось чаго не хапала гэтаму востраву. Музыкі. Свайго Вагнэра. Не змагароў трэба было браць, не пісацялёў... А толькі бабку старую — ды добрага музыку... Напішу ў фэйсбук пра гэта”.

Бабка пацягнулася далей, але ён дагнаў яе, разам зь песьняй, што вылецела з адчыненых дзьвярэй ды грымела цяпер на ўвесь дом. Дагнаў ды абняў:

“Пара, бабка, пара! Пара нам з табой жаніцца! Сёньня ж і згуляем вясельле! Гатова, бабка?”

Засьмяяўся і адпусьціў старую. Выйшла Бяніг­на на ўзгорак, ды не змагла сама ўзабрацца, упала тварам у зямлю, ляжыць ды слухае, як у вострава сэрца стукае. Хворы востраў, бальная зямля. Няшчасны ты, жаніх бабчын. Куды ж цябе дарожанька твая завяла? Палячыць бы цябе — перад тым, як на той сьвет адыходзіць.

Ляжала бабка і слухала, і падавалася ёй, што чуе яна з таго боку зямлі, як недзе кот мяўкае, ды лес шуміць, ды едзе па гразі веснавой машына, і галасы знаёмыя зьвіняць глуха, як лыжка ў місе:

“Памагіте нам, бабушка!”

Негр, негр, негрытос,

Не грызі сябе за нос.

Доўга ляжала Бянігна ў траве, ротам у зямлю, сама як зямля, а ўвечары падхапіў яе жаніх ды ў вазок пасадзіў.

“Паехалі, бабка, Крыўю бараніць ды Алесю тваю ўнучаньку зь бяды выручаць”.

Пацягнуў яе на ўзгорак, нагамі падпірае, рукі трашчаць, ня надта ён дужы, яе жаніх, а востраў не дапамагае, як з боку назірае і насьміхаецца.

“Каб зь імі згаварыцца, трэба жалезнага бобу зьесьці”, — злосна крыкнуў бабцы на вуха Крывічанін, таўхаючы вазок.

“Але я боб жэрці ня буду, я з бабкай ажанюся, вось жа крута ім давядзецца...”

У небе над востравам зьявіўся самалёт, праляцеў над імі нізка-нізка, зрабіў некалькі колаў, махнуў крылом белым ды паляцеў назад. Крывічанін спыніўся і правёў яго вясёлым позіркам. “Бачыш, бабка? І тут здрада. І тут набрыдзь, а што рабіць? Хто чысты ў сьвеце застаўся? Толькі мы з табою...” — абышоў вазок, упаў галавой на бабчыны калені, курчастая галава, валасы на сонцы выгаралі, сядзіць бабка з галавою, як Юдыта, а служанкі ў яе няма, няма каму сказаць, каб схавала тую галаву, самой яе берагчы трэба... Паднялася галава, зірнула мутна, ды зноў сваю песьню завяла, шэптам:

“Гэй! Гэй!”

Гэй, гэй, гэй — яны пакацілі ўніз па камянях, да дамоў, дзе расьсяліліся прыхадні. Крывічанін спыніўся паміж хатаў, выставіў бабку і крыкнуў:

“Алё, вы, нелюдзі! На два словы!”

Выйшлі двое, сталі наводдаль, чакаючы.

Паказаў ім Максім Крывічанін на мора і закрычаў на іх, як на сабакаў.

“Тут вам нельга жыць! Нельга, дэбілы! Гэта гнілы востраў! Вы тут падохнеце ўсе!”

Тады яшчэ двое выйшлі, ды яшчэ, ды яшчэ тры разы па пяць. А зь імі Алеся — стаіць за сьпінамі, на Максіма Крывічаніна глядзіць, як не пазнае. Кінуўся да яе гаспадар, схапіў за руку і да вазка з бабкай пацягнуў. Дагналі яго мужыкі з племені, штурхнулі ў сьпіну, ён і паваліўся ў пыл. Падняўся, зноў па Алесю кінуўся, ды выцяў яго нехта па калене, а нехта ў жывот нападдаў. І пасыпаліся на Крывічаніна тычкі ды ўдары, а нехта ў яго каменем кінуў, ды так трапна, што ў галаву папаў. Доб­ра, што не да сьмерці, парадавалася Бянігна ды да жаніха свайго пакульгала. Як толькі зрабіла пару крокаў, адступіліся ад яго тыя чэрці. Падняўся ён, хістаючыся, падхапіў вазок ды дамоў бабку пацягнуў. Едзе вазок, віхляецца, а Крывічанін ледзь ручкі трымае ды хрыпіць на ўсё горла:

“Гэй, крывічы, гэй,

Крумкачы!”

Давёз яе да мора і ў ваду сеў, галаву прамачыць. Ды толькі вазок з рук выпусьціў, ды так, што пакацілася бабка старая на пясок. Пясок цёплы, добра сонцам нагрэты. Закапала яна ў яго свой чорны сухі твар дый задрамала, як коўдрай захінутая. Толькі й чула, як жаніх яе, Крывічанін, побач улёгся, як сабака пабіты.

З пасёлку тым часам грукат чуўся, не сьціхаў, грукат інструманту цясьлярскага ды дзіцячы плач — абжываўся на краі андартальскага лесу чалавек, і ніякі яму закон быў ня пісан. Так пад грукат ды песьню дзіцячую і заснула.

Толькі не давялося ёй паспаць як сьлед. Прачнулася яна — на небе месяц яркі-яркі, а перад ёй жаніх стаіць: голы, усю адзежу скінуў, страшны, трасецца, чэлес наставіў ды на бабку пазірае.

“Ну што, бабка, настаў нам час жаніцца. Дасі мне сілу сваю — тады пакажу я ім, чыя тут зямля і ў чым дух Крыўі!”

Перавярнулася бабка на сьпіну, хацела ад яго яшчаркай уцячы, ды кінуўся на яе Максім Крывічанін, налёг усім целам, схапіў за спадніцу ды сьця­гнуў з бабкі, у сподняе яе рукой палез ды за бабчыну скуру ўхапіўся. Хацела бабка пяском сухім рассыпацца, ды так яе скруціў жаніх любы, што няма куды падзецца. Пасадзіў яе Максім Крывічанін у сваю далонь, ды ногі бабчыны разьвёў у бакі, як мёртвы куст з дарогі прыбраў. Зараз упхнецца ды ўп’ецца ён у бабку, твар ягоны ўсё бліжэйшы робіцца, вось ужо ён зь месяц памерам, а вось ужо і большы за месяц. Уздыхнуў востраў пад імі, ды мора яму ўздыхам цяжкім адказала, сьціснуў жаніх бабчын вочы, перад тым, як апошні закон парушыць, ды не пасьпеў. Вырас за ягонай сьпінай мужык з племені, такі ўжо злы, нібы, ангел чорны, зь неба зьляцеўшы. Ухапіў той мужык зь берага камень круглейшы дый выцяў жаніха штомоцы па макаўцы. Паваліўся Максім Крывічанін на сваю Крыўю ды пацёк у мора чырвонай ручаінай.

“Памагі мне, бабушка”.

Узяла бабка ягоную руку ў сваю.

Пашукала звыкла, што ён лішняга мае. Багата знайшла, паклала ў адну далонь, другой накрыла, перакуліла, паглядзела на мора.

“Тут ляжы, — прашаптала Бянігна аднымі вуснамі. — Я быстра”.

Падалося Максіму, што на яго ветрам падзьмула. Сухім, гарачым, як увесну вецер на Крыўі.

Клэпала Бянігна з апошніх сілаў па ёй адной знаёмых, колькі разоў ходжаных сьцежках, трымаючы ў руках лішняе, лішняга ня слухаючы, на лішняе не наступаючы. Гу-у-у, гу-у-у, гудзіць навокал, так машына некалі гудзела, да чорнай сьвіньні падобная. “Ну што вы хочаце, — паўтарае старая Бянігна, ды колам драўляным па неандартальскім лесе коціцца, да запаветнага пня прастуе, — гу ды гу, гу ды гу, шкада мне вас, нелюдзі, пагладзіць бы кожнага па загрыўку, ды за вушамі пачухаць, колькі ні хаджу, колькі ні цярплю, а ўсё шкада...” Гарачэй і гарачэй у неандартальскім лесе, вось ужо і зусім невыносна, нібы лазьню нехта ператапіў, ці пажар пачынаецца, у Бянігны пот з ілба ліецца, засьціць вочы, а яна ўсё глыбей у лес заходзіць. Яшчэ не дайшла, а ўжо ведае.

Ведае, што гэтым разам ня будзе на пні пінжака прымятага, і стане яна вакол таго пня соўгацца ў роспачы, ды так і не прыдумае, дзе лішняе пакінуць, каму аддаць. Што выйшаў гэтым разам яе час, не пасьпее яна вярнуцца. Але коціцца далей драўлянае кола, якое ў тым лесе бабкаю звалі, а ў гэтым яму імя ўжо дык і без патрэбы. Коціцца, круціцца, пераскоквае праз карчакі ды канавы, часам ледзь ня збочвае, але рухаецца ўпарта наперад ды парыпвае само сабе, зь ціхай палёгкаю:

“Усё, што маю пры сабе, усё лішняе, усё, што маю, не маё...”