Сабакі Эўропы

9.

Віза прыйшла ў той самы вечар — тэлефон гучна ляснуў языком, і вось ужо агент Скіма, мужчына, трыццаць пяць гадоў, тройчы жанаты, а цяпер разьведзены, сярэднезабясьпечаны, беспартыйны, у сувязях з расейскай разьведкай не заўважаны, жыхар прасторнай студыі ў Шпандаў, уладальнік трох безвалосых катоў і котак, пары гэткіх самых безвалосых рук і пары чыста паголеных ног меў поўнае права наведаць Чэскую рэспубліку.

Ён кепска спаў гэтай ноччу — пад вокнамі маленькага пакоя гатэлю “Розэнгоф” у Санкт-Георгу ўсю ноч нехта маліўся сваім багам, ён круціўся ў ложку і нават паспрабаваў далучыцца да гэтай малітвы, каб зрабіцца часткай ночы і нарэшце заснуць. Ня выйшла. Тады ён знайшоў у сеціве фільмы Маладых Рэжысэраў і пачаў глядзець іх адзін за адным: трох, чатырох, пяціхвілінныя фільмы, поўныя гвалту і лаянкі, тупой пакоры і нейкай першабытнай радасьці: нібы нябачная істота біла камень аб камень і ціха сьмяялася ад задавальненьня. Ён ненавідзеў гэтых Маладых Рэжысэраў, ён забараніў бы ўсё гэта, калі б мог — але вось, яшчэ адзін суд абмежаваўся штрафам, яшчэ адзін фільм гуляе па сеціве, ананімны і беспакараны. Ні на водным відэа ён не пабачыў нікога, хто нагадаў бы яму памерлага пастаяльца. Пад раніцу ён праваліўся ў сон пад бязгучныя крыкі чарговай ахвяры — ён ня памятаў, што яму прысьнілася, толькі адно ўспаміналася, калі ён крочыў на вакзал: што ён быў судзьдзём і з асалодай вымаўляў дзіўныя словы на невядомай мове. Словы, якія ў сьвітальнай гулкасьці шыза-рудых вуліц ён ужо ня змог бы паўтарыць — і, напэўна, ня зможа ўжо ніколі.

У цягніку, што пасьля Бэрліну пачаў запавольваць свой амаль д’ябальскі па імклівасьці бег, ён задумаўся пра тое месца ў маналёгу Лямпэ, дзе стары казаў пра адказ памерлага на свае пытаньні. Напрыклад, на пытаньне адкуль той узяўся. Ён не хацеў прызнавацца. Меў, відаць, прычыны. “Пра гэта напісана ў адной старой кнізе...” — так адказаў старому невядома зь якога месяца скінуты паэт. Дурацкі адказ. Вядома, ён меў на ўвазе сваю ўласную кніжонку. Там мусіла быць праўда. І ўсё ж хіба могуць вершы казаць праўду? Магчыма, гэта была нейкая іншая кніга — у якой пастаялец пабачыў сябе. Сюжэт свайго жыцьця. Можа, гэта была кніга пра яго, напісаная некім іншым? Кніга... Некалі нават пашпарт можна было назваць кнігай. Папяровай кнігай, якую аўтар, дзяржава, прадае сваім падданым за невялікія грошы. Прымусова. Прымусовая паэзія паліцэйскіх чыноўнікаў. Ён таксама быў адным зь іх, ён, Тэрэзіюс Скіма, чалавек, на якога ўсе азіраліся, праходзячы па вагоне, бо ў ягоных руках ляжаў труп. Труп старой кнігі. Непахаваны, неспакойны і незразумелы.

На якой жа мове ўсё гэта напісана? Тэрэзі­юс Скіма адкрываў усё новыя і новыя старонкі ў сеціве, якія паблажліва-сухой мовай расказвалі, што ў Новым Расейскім Райху людзі балбаталі некалі ня толькі па-расейску, але і на дзіўных малых гаворках, якімі гэтыя небаракі вельмі ганарыліся. Тэрэзіюс Скіма ніяк ня мог зразумець, чаму. Адкуль у іх быў гэты гонар за сваё малое, калі над імі ўжо даўно вісеў цень будучага таталітарнага пракляцьця? І ў гэты жудасны час яны думалі пра свае дыялекты? Замест таго каб бегчы і крычаць — або капаць сабе сховішчы?

Усе гэтыя думкі зноў прывялі яго да Муру.

Ён ніколі не бываў там, бачыў толькі здымкі і відэа. Мур. Там, за ім, таксама ёсьць жыцьцё. Там кахаюць, забіваюць, жаруць, здраджваюць, капаюць. Там капаюць.

Яны капаюць.

Там свае бяздарныя паэты і свае кнігары — сядзяць за калючым дротам крывых і перакуленых кірылічных літар. Там таксама ёсьць гатэлі — танныя і няўтульныя дамавіны. Там свае агенты зь невымоўнымі імёнамі шукаюць гэткія ж невымоўныя імёны памерлых. Там Расея. Пекла. Імпэрыя Жаху і Крыві. І дзікага крыку.

І вось ён уцёк адтуль, гэты ягоны шчасьлівы няшчасны кліент. Уцёк, забраўшы з сабой сваю мову. Куды ты вядзеш мяне, нябожчык з “Розэнгартэну”? Якія таямніцы хочаш мне паказаць?

Яшчэ калі цягнік толькі крануўся зь месца на Альтонскім вакзале, Скіма атрымаў адказ на свой запыт. Так, у Празе існавала нешта накшталт клюбу, гаспадыняй якога значылася нейкая Пэтра Божыкава — насамрэч гэта была кнігарня... зноў кнігарня, зноў кучы паперы на падлозе, зноў загадкавыя размовы і звар’яцелыя гаспадары, якія сядзяць на кучах памерлых тамоў і ня ведаюць, што зь імі рабіць... здаецца, Скіма ўжо ведаў, як зь імі паводзіцца, гэтымі неверагодна фанабэрыстымі асобамі, якія гаварылі так, нібы чыталі ўголас абзацы са свайго спарахнелага майна. Кнігарня абяцала галодным аматарам літаратуры стол і сон. Наколькі Тэрэзіюс Скіма зразумеў, туды імкнулі ўсе расчараваныя — калі маглі атрымаць візу. Ён зь цяжкасьцю дабіўся, каб яму выдалі адрэсу. Больш ніякай інфармацыі не было — сайт клюбу ўжо некалькі гадоў не абнаўляўся. А сама Пэтра Божыкава прыкідвалася мёртвай — усе спробы зьвязацца зь ёй былі марныя. Яна яго ігнаравала — калі гэта і праўда была яна.

Сьмешна, канечне, думаў Тэрэзіюс Скіма, кладучы ў рот першы кавалак гарачай гумовай сасіскі пад соўсам кары. Калі ён ішоў працаваць у ED, яму здавалася, што гэта будзе праца за кампутарам. Людзі выглядалі злучанымі такой колькасьцю віртуальных кантактаў, што нават калі б нехта захацеў, дык ня мог бы зь іх выблытацца. У сьвеце, дзе жыў Тэрэзіюс Скіма, проста немагчыма было згубіцца або схавацца. Ён быў пэўны, што яму давядзецца ідэнтыфікаваць віртуальныя сьляды.

А замест гэтага: голыя жоўтыя падэшвы, старыя кнігі, нейкае пер’е, пахі і крыкі, смурод і занядбанасьць парванай на нелягічныя шматкі рэальнасьці. І гэты штучна азанаваны вагон цягніка Intercity, які праяжджае Дрэздэн.

І пражанка Пэтра. Якая, магчыма, не гаворыць ні на воднай мове, апрача сваёй, жучынай, жвавай, жалобна-жывой, акружанай жэўжыкамі д’ябальскай дыякрытыкі і заўжды такой жудаснай — для любога бэрлінскага вуха.

Да мяжы заставалася паўгадзіны. Тэрэзіюс Скіма зьняў боты і паварушыў пальцамі ног. Нейкая дзяўчына, якая ішла па вагоне, хапаючыся за сьпін­кі крэслаў, быццам іхны цягнік трэсла, ўтаропілася ў ягоныя калготкі — ён скасавурыў вочы і ўсьміхнуўся: так і ёсьць, па тканіне пайшла ­стрэлка.

Ён з уздыхам дастаў расейскую кніжку пра Нільса і адкрыў пляншэт — знайшоў нямецкі пераклад і паглыбіўся ў чытаньне. Але чыталася цяжка — яго ўвесь час нешта адцягвала: мужчына, які сядзеў насупраць і ўпотай разглядваў Скіму, без асаблівай прыязнасьці і зь цікавасьцю. Быццам шпіёніў. Ці парачка падлеткаў, што заснулі, узяўшыся за рукі: з прыадкрытага рота ў аднаго палезла цягучая сьліна, пацякла па падбародзьдзі, капне-ня капне, капне — не? Ці гэтая невядома адкуль узьніклая муха, якая, відаць, даўно ўжо курсіравала паміж Гамбургам і Прагай, бяссонная муха бясконцага лютага, стомленая ад імклівасьці цягніка, муха, што ўвабрала ў сябе ўсю ягоную хуткасьць...

Тэрэзіюс Скіма клікнуў на слова “кніга”.

У тэксьце пра Нільса яно сустракалася восем разоў.

“Праўда, глядзеў ён ня столькі ў кнігу, колькі ў акно”.

Зусім як ён, Скіма, пасажыр гэтага Intercity, міма якога бягуць запаволеныя краявіды.

“Ён з прыкрасьцю адвярнуўся ад акна і ўтаропіўся ў кнігу”.

Вось як.

Кніга ляжыць на стале Нільса, на кнігу кла­дзецца Нільс сваім пругкім хлапечым жыватом.

“Зноў трэба садзіцца за кнігу”.

“Нільс сеў на кнігу і горка заплакаў”.

Гэта калі ён ужо зусім малы зрабіўся. Зачараваны хлопчык-ліліпут.

“Такога багатага ўбраньня Нільс ніколі ня бачыў, хіба што ў дзедавай кнізе, якую маці давала яму разглядваць толькі ў нядзелі”.

І вось апошняе, самае цікавае:

“Зь якіх толькі краін сюды не траплялі кнігі, у скураных і выразаных з дрэва пераплётах, з зашпількамі й без!”

Тэрэзіюс Скіма перачытаў гэты сказ яшчэ раз.

І яшчэ.

Ён адразу ж прыгадаў дзьве кнігарні, у якіх яму давялося пабываць за апошнія дні. “Зь якіх толькі краін...”

А і праўда, зь якіх? Зь якіх толькі краін не прыяжджалі ў Нямеччыну людзі, каб пісаць тут вершы. Зь якіх толькі краін не прыляталі...

Вось і памерлы пастаялец з “Розэнгартэну”. Зь ягонымі кніжкай і пяром. Гусіным пяром.

Тэрэзіюс Скіма ціха засьмяяўся і палашчыў сваю бародку. Лухта нейкая. Гусі, людзі, кнігі. Куратнікі, імпэрыі, кнігарні. І ён, агент ED, крочыць па гэтым загадкавым ірэальным сьвеце, нахі­ляецца, стараецца не наступіць, стрымліваец­ца, прыглядаецца. Чорт. Куды ж яго нясе гэтая гісторыя?

Краявід за акном — адначасова сапраўдны і не — пачаў, між тым, зьмяняцца. Мільганула Пірна. Неўпрыкмет на экране акна вырасьлі горы, паступова, нібы выйшлі на шум цягніка — і Эльба, якая пакрысе пачынала ўжо мяняць сваё ненадзейнае імя (ва ўсіх рэкаў такія цякучыя імёны...) — бліснула халодным сьвятлом. Старыя дамы зьмянілі колер — нібы цягнік трапіў у іншую пару году. Цягнік замёр, калыхнулася кава, прачнуліся падлеткі — і расчапілі рукі. Вагон, нібы прыслухоўваючыся да чагосьці, пастаяў і зноў крануўся зь месца. Чэскія шыльды на шэра-жоўтых камяніцах абвясьцілі, што ехаць засталося зусім ня доўга.

Хто там пісаў у пару тваёй маладосьці, Скіма, што чыгунка вымрэ да сярэдзіны стагодзьдзя?

У Тэчэне, які чэхі называлі Дэчынам, Intercity спыніўся. Тэрэзіюс Скіма напаўвуха паслухаў кароткую, разьлічаную на нецікаўных турыстаў, лекцыю пра выселеных адсюль больш за сто гадоў таму судэцкіх немцаў. Чорна-белыя карцінкі былі літасьцівыя — прабеглі імгненна і зьніклі, нібы й не было. Дэкрэт Бэнэша, дэкрэт Бэнэша... Потым была хвіліна настальгіі: пасажырам расказалі пра саставы “Віндабоны” і “Хунгарыі”, амаль дагістарычныя цягнікі, якія некалі весела грукалі паміж сталіцамі, грэючы людзей ў халодную вайну, і кожны спыняўся тутака, на мяжы...

Вялікі добразычлівы сабака тыцнуўся ў ногі Скімы — яму было прыемна адчуць на пальцах дотык ягонай рудой поўсьці. Па вагоне прайшла чэская памежная варта, пакідаючы аднолькавы для ўсіх краін пах уніформы.

“Кнігі?”, — зьдзіўлена спытаў малады чэскі памежнік, адным элегантным рухам пальца спраў­дзіўшы Скімаву візу.

“Так”, — кіўнуў Скіма. Памежнік пажадаў яму добрай дарогі на сваёй пявучай нямецкай і ляніва рушыў далей.

“Кнігі?” — гэта была мытніца, паўнагрудая бляндынка, прыгожая, як усе славянкі.

“Прыгожая, як усе славянкі, — падумаў Скіма. — Гэта не мае словы. Але я падумаў іх. Толькі што іх падумаў, нібы нехта нашаптаў мне іх на вуха”.

“Так, — ён павярнуўся да яе. — Гэта забаронена?”

“Не, што вы, — усьміхнулася яна. — Проста... Яны па-расейску?”

“Так, гэта расейскія казкі”.

“Расейскія казкі... Гэта гучыць злавесна”, — засьмяялася яна, нібы яны дуэтам выконвалі жартоўную песьню ў адзін мікрафон.

Каменныя твары пасажыраў з усяе моцы імкнуліся не глядзець на Скіму. Сабака лізнуў яго ў вялікі палец нагі, і мытніца, калыхнуўшы гру­дзьмі, перайшла да наступнага пасажыра.

І вось цягнік зноў набраў ход, экраны на вокнах расталі, цяпер усё было суладна з часам — і Скіма зь цікавасьцю глядзеў, як чужая краіна з правінцыйнай сур’ёзнасьцю спрабуе ўпарадкаваць свой дзень. Мінула гадзіна, выпілася яшчэ адна кава, Тэрэзіюс Скіма недаверліва зірнуў на дно кубачка — і вось яны ўжо пад’яжджалі да Прагі.

“Вы, я бачыў, цікавіцеся старымі кнігамі?”

Той самы шпіён, які ўсё паглядваў на Скіму, нарэшце раскрыў рот. Тэрэзіюс Скіма неахвотна павярнуўся і кіўнуў.

“Упершыню ў Празе?”

Было відаць, што гэты чалавек чэх, але доўга пражыў сярод немцаў, яго выдаваў толькі мяккі акцэнт.

“Так”.

“Тады трымайцеся далей ад цэнтру. За сто гадоў там нічога не зьмянілася. Турысты, дарагоўля, мітусьня... Едзьце на Жыжкаў. Ці вы па справе?”

“Па справе”.

“Прага... — шпіён уздыхнуў. — Горад са старых кніг. Ён такім і застаўся. На дзіва. Ведаеце... У мяне ёсьць вось такая падушка... Каб не муляла шыю ў падарожжах. Я зрабіў на ёй вось такі надпіс. Гэта словы аднаго старога... старога пісьменьніка, які даўно памёр. Фулмэрфолд. Так яго, здаецца, звалі. Я выпадкова натрапіў на іх і запісаў. Не, я не чытаў таго Фулмэрфолда... ці Фулмэрфорда? Я не люб­лю літаратуру. Але гэтыя літаркі пра Прагу. Таму я зрабіў прынт на падушку. Вось, чытайце. Гэта па-нямецку, ня бойцеся...”

Адным вокам чапляючыся за праскія ўзгоркі, Скіма абыякава прачытаў надпіс на падушцы:

“Облокотясь на узловатыя перила, я увидѣлъ внизу одернутую легкой поволокой Прагу, мреющія крыши, дымящія трубы, дворъ казармы, крохотную бѣлую лошадь. Единственной красотой ландшафта былъ вдали, на пригоркѣ, окруженный голубизной неба круглый, румяный газоемъ, похожій на исполинскій футбольный мячъ. По­одаль, около терновыхъ кустовъ, лежалъ навзничь, раскинувъ ноги, съ картузомъ на лицѣ, человѣкъ. Я прошелъ было мимо, но что-то въ его позѣ странно привлекло мое вниманіе, — эта подчеркнутая неподвижность, мертво раздвинутыя колѣни, деревянность полусогнутой руки. Онъ былъ въ обшарканныхъ плисовыхъ штанахъ и темномъ пиджачкѣ.

“Глупости, — сказалъ я себѣ, — онъ спитъ, онъ просто спитъ”.

...

“Ну і што? — спытаў Тэрэзіюс Скіма. — Проста ўрывак са старой кнігі”.

“Нічога, — сказаў той, з выглядам выкрытага шпіёна. — Фулмэрфолд. Ангельскія казкі, мабыць. Вы не чыталі?”

“Не”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма і нацягнуў боты. Дзень быў зусім не блакітны. Шэры і доўгі дзень у незнаёмым старым горадзе, дзе Тэрэзіюса Скіму чакалі ўсё новыя і новыя старыя кнігі.

На Поржычы, дом сем. Так — і ўсё ж, канечне, не зусім так гучала адрэса, якую ён назваў барадатай таксістцы, але тая зразумела і машына пачала сутаргавымі рухамі прабірацца па вузкіх вуліцах, ледзьве ня кожную хвіліну нецярпліва прытарможваючы, каб не апярэдзіць гэты дзень, які ўсё разгортваўся на каленях гораду, нібы складзеная хрусткая і сьлізкая мапа. Урэшце ён расплаціўся і выйшаў на праскі марозец. Пастаяў перад дзьвярмі, на якіх не было нічога, апрача папяровых скальпаў старыжытных стыкераў, і рашуча таўхануў іх — нібы яны былі вінаватыя ў тым, што ён апынуўся тут, з анямелымі пальцамі ног і поўным заплечнікам дзіўных рэчаў.

Вандроўны гандляр Скіма.

Каміваяжор Тэрэзіюс С.