Сабакі Эўропы

5.

Едучы дамоў, да Верачкі, да пылу і пыхі сваёй аднапакаёўкі, я думаў пра Козьліка — і адначасова зноў і зноў пракручваў у галаве ягоны голас: яшчэ і яшчэ, раз за разам, нібы я запісаў яго на свае запаленыя нэрвы, нібы ён цяпер навечна быў у мяне ў нутры. Цяпер на пасажыраў мне было пляваць: існаваў рэальны Козьлік, козьлік з ручкамі-ножкамі, які прагнуў вучыць маю мову. Наш вечар быў доўгі, мы абышлі зь ім увесь парк, выйшлі на Першамайскую, паглыбіліся ў двары, пракрочылі па роварных дарожках уздоўж каналу, пакуль ня ўперліся ў будоўлю і не павярнулі назад, мы ніяк не маглі разьвітацца, быццам гэта быў пацалунак, а ня шпацыр.

У гэты першы вечар я шмат даведаўся пра Козьліка, а сам расказваў толькі пра бальбуту, старанна пазьбягаючы асабістага. Нейкае несьвядомае пачуцьцё, якое цяжка было назваць страхам, нешта агідна дарослае, старэчае, прымушала мяне быць асьцярожным. Быццам бы я яму не да канца верыў. Быццам сваёй прыгожай дэклямацыяй фон Штукара ён мяне абвёў вакол пальца. Я пакідаў сабе прастору для ўцёкаў. Ці мог я падумаць, што мая прастора выявіцца ўрэшце дзіравай, як прагнілы, сьпісаны ва ўтыль намёт.

У свае дзевятнаццаць Козьлік пасьпеў пакаштаваць столькі цікавостак, што я яму нават крышку пазайздросьціў. Ён быў студэнтам філфаку, кінуў, мог загрымець у войска, зьбіраўся зноў паступаць, ужо на юрыста. Але ўсё гэта было хіба прыкрыцьцём. Бо насамрэч... Насамрэч ён вучыў эспэранта (кінуў, калі адчуў, што яно занадта нагадвае італійскую з гішпанскай), ведаў пару сотняў вершаў у арыгінале на дваццаці мовах і мог прачытаць іх на памяць (але апрача беларускай ды русішу валодаў толькі ангельскай), адольваў адзін за адным дзіўныя раманы (Баляньё і Кнаўсгар былі прой­дзеным этапам, цяпер ён узяўся за трохтысячастаронкавы “Quercus“ Гіёны Гіен, шэдэўр занудзтва), цягам трох гадоў езьдзіў кожнае лета не кудысьці, а ў Кыргызстан (абавязкова наведваючы па дарозе Гуляйполе). Маляваў грашовыя знакі няісных краін і спрабаваў памяняць іх у “Беларусбанку”. Два гады быў вэганам, дазваляючы сабе чатыры разы на год смажаных інсэктаў (паводле Козьліка, ён вучыўся іх гатаваць і спажываць паводле Бібліі). Аднойчы прыкаваў сябе да нейкай скандальнай скульптуры ў маленькім польскім гарадку, патрабуючы яе зьнесьці (за месяц да таго мясцовыя актывісты прыкоўвалі сябе, патрабуючы яе не зьнішчаць, і іх паслухалі, а яго не). Усю дарогу ён намякаў на існаваньне нейкіх незвычайных калекцый, сабраных ім выключна дзеля задавальненьня сваіх эстэтычных патрэбаў. Ад гэтага мне рабілася ніякавата, але я вырашыў, што рабіць мяне экспанатам ён усё ж пабаіцца. Ён мяне слухаўся. І слухаў так уважліва, нібы я быў Хрыстос, а ён мой апостал. Апостал Козьлік.

Мовы, кніжкі, эпатаж, імкненьне прыдумаць яркую абгортку для шэрага сьвету. Карацей, фрык у адстаўцы. Хоць, вядома, нельга было верыць усяму, што ён пра сябе панарасказваў. Задыхаючыся, заікаючыся, трасучы сваёй грэцкай кучаравай барадой, ён усё балбатаў і часта сам сьмяяўся са сваіх гісторый — і было ў ягоным сьмеху нешта нездаровае. Але, па шчырасьці, якая розьніца, праўдай былі аповеды і байкі ці не. Ён сам сказаў, што ўсё гэта перажыў у маладосьці (у дзевятнаццаць, вядома ж, асабліва востра адчуваеш сваю старасьць).

Важна было, што ён усур’ёз захапіўся бальбутай. На разьвітаньне я паабяцаў яму даслаць матэрыялы (ды якія там матэрыялы, адзін няшчасны файл). Ён быў вельмі ўзбуджаны і доўга ціснуў мне руку.

Я заўжды верыў у вар’ятаў. Пэўне, гэта і ёсьць тое, што трымае мяне на сьвеце, той адзіны факт, што даводзіць мяне да сьвятарнага трапятаньня яшчэ зь дзяцінства:

у кожнай чалавечай супольнасьці, кожнай зграі, кожным калектыве, завецца ён пясочніцай або бальнічнай палатай, школьнай клясай або казармай, пасажырскім аўтобусам або піянэрскім атрадам, камандай або бандай, горадам або нацыяй, натоўпам або патрыярхальным кланам — дык вось, у кожнай такой супольнасьці заўжды знойдуцца тыя, хто ўсё будзе рабіць ня так. Ці хаця б нешта.

Але ня так, ня так, ня так.

Ляпіць ня тыя замкі не з таго пяску. Сябра­ваць ня з тымі і ня ў час. Чытаць ня тыя кніжкі не на той мове. Выбіраць бескарыснае нават там, дзе карысьць можа ўратаваць жыцьцё. Паміж шчасьцем і няшчасьцем выбіраць хвосьцік у літары “ц”. Выварочваць сябе навыварат, лезьці ў бруд, засоўваць пальцы ў разэтку, ганяцца за няўлоўным, нечытэльным, неклікабэльным, няфотагенічным, нетыповым, бес­пэрспэктыўным, безнадзейным, руйнавальным, невыгодным, несалідным і сьмеху вартым.

Азірніцеся, трапіўшы ў супольнасьць людзей. Хоць бы адзін зь іх будзе вар’ятам. Няхай пакуль што ціхім, непрыкметным, няхай пакуль што ён заняты ўласным носам дзесьці ў куточку, няхай усё выдае на тое, што ты такі адзін: не, у шчылінах паміж явай і сном рэчаў, у страшных скрынях сваіх чарапушак недзе сядзяць ненармальныя. Якія, можа, зусім ня лічаць сябе ненармальнымі. Але нешта падазраюць пра сябе і ня надта просяцца, каб іх выцягвалі на сьвятло.

Разважаючы пра гэта, я даехаў да свайго дому з мэмарыяльнай дошкай і толькі тады зірнуў на гадзіньнік. З хвіліны на хвіліну мусіла прыйсьці Верачка. Яна б раззлавалася, калі б не засьпела мяне дома.

Я стрымгалоў узьляцеў па сходах і ў цемры схапіўся за ручку дзьвярэй.

Ключ тыцкаўся, шукаючы шчыліну, але не знаходзіў. Толькі сьлізгаў па штучнай скуры, якой некалі абабілі гэтую дзеравяшку, за якой было маё жытло. Дурная дзеравяшка, апранутая ў скуру, аддзяляла мяне ад майго сховішча. Верачка прыйдзе, а мяне няма.

Магчыма, у мяне занадта дрыжалі рукі. А можа, дзьверы проста не хацелі мяне пускаць. Можа, я тут ужо ня жыў. Сустрэўшыся з Козьлікам, пазбавіўся прытулку. Магло быць і так. Козьлік быў здрадай. Пра гэта я неяк не падумаў. Я пальцамі пачаў намацваць замок. Пальцы знаходзілі, а ключ — не. Быццам замочную шчыліну нехта прыкрываў. Такога са мной яшчэ не здаралася.

А Верачка была ўжо блізка. Я прыхіліўся да сьця­ны, сьціснуў кулакі і выдыхнуў. Выдыхнуў асьцярожна, баючыся, што разам са сваім страхам выдыхну і Козьліка, і гэты вечар, і ўсё тое, што сёньня такім цудоўным чынам здолеў здабыць. Адным махам здабыў, адным выдыхам страціў. Такое бывае.

Лёгкі, як папера, я трымцеў у цемры пад’езду, і скразьнякі, прабраўшыся скрозь разьбітыя вокны, ужо абнюхвалі мяне.

Трэба было зрабіць яшчэ адну спробу.

Недзе ўнізе грымнулі дзьверы. Але было ясна, што гэта не суседзі, не, занадта ўжо цёмна зрабілася ў мяне на душы, сьцягнула, нібы плеўкай, разам пальцы на нагах, як заўжды перад яе прыходам.

І душна. Так душна, што хочацца выбегчы на вуліцу. Я шырока раскрыў рот і расшпіліў куртку, каб злавіць скразьняк, але ён быў гарачы, сухі, быццам не веснавы сыраваты горад ляжаў вакол гэтага дому з мэмарыяльнай дошкай, а пустэльня.

Крокаў на сходах чуваць не было. І ўсё ж яна падымалася.

Падвываючы, я стаў на калені, упёрся носам у дзьверы і пачаў шукаць шчыліну замка. Падлога пада мной раптам захрабусьцела. Пад нагамі зьявілася нейкая пустэча. Я схапіўся за ручку дзьвярэй і — трапіў.

Ключ павярнуўся, як бы нічога й не было.

Я заскочыў у кватэру, адчуваючы, як падлога лесьвічнай пляцоўкі сыходзіць у мяне з-пад ног, і як быў, у ботах, кінуўся на ложак, накрыўся з галавой коўдрай. Я верыў, што змагу яе падмануць.

Напрыклад, прыкінуцца п’яным. Яна ўжо бачыла мяне п’яным.

І як толькі я заціх пад сваім даўно ня мытым пледам, аберуч абхапіўшы сваё здранцьвелае цела, яна ўвайшла.

Яна ніколі не падыходзіла да мяне адразу. Не, яна доўга разувалася, вешала паліто, ішла ў лазенку — я чуў, як рыпяць дзьверы. Я занадта доўга жыў у гэтай кватэры, каб вывучыць усе яе галасы. І нават праз гушчу пледа, за якім я хаваўся, нібы быў закапаны ў зямлі, я чуў, як яна напявае. Ціха, пад нос. Я ведаў, што ніякага носа ў Верачкі няма, але такую ўжо слабасьць маем мы, прыматы: ператвараць свае страхі ў прымітыўныя вобразы. Рабіць усё прыматападобным. Бога. Мову. Вусьціш. Сьмерць.

“Попробуй спеть вместе со мной, — пяшчотна і дзелавіта напявала Верачка, мыючы рукі. Тонкі няісны струмень разьбіваўся аб дно ванны. Нібы яна танцавала вакол мёртвага фантана. — Вставай рядом со мной...”

Песьню я ведаў. Але напявала Верачка яе зусім ня так, як яна мусіла б гучаць. Гэта быў голас салодкі і сумны, песьня нагадвала хутчэй калыханку, парушаная гармонія песьні ўсё паўтаралася і паўтаралася.

Пад коўдрай рабілася ўсё гарачэй. Вось дзе яны зьвілі сабе гняздо, гэтыя падманлівыя скразьнякі. Мне нібы ўвесь час нехта дыхаў у твар. Я разумеў што доўга ня вытрымаю.

“Попробуй, — ужо не сьпявала, а проста вуркатала Верачка ў калідоры. — Спеть... Вместе... Вставай...”

На кухні загрымеў посуд.

Мне хацелася скінуць плед. Я задыхаўся. Я ведаў, што хутка гэта скончыцца. Некалі, калі я яшчэ сачыў за сваімі зубамі, такім было чаканьне ў крэсь­ле — боль, боль, боль — і перадышка, і зноў боль, але разуменьне таго, што ён скончыцца, што я ўсё роўна буду дома, не давала роспачы раскурочыць мне душу. Зубы... Зубы, іх ужо амаль няма, у нэандэртальцаў іх было сорак чатыры, як чыжоў у Хармса, а цяпер іх лік — трыццаць два, tronk donk, тронк донк, тронк донк, б’юць званы ў сьвятога Стэфана.

Так было кожнага разу.

Чаму ж цяпер так цяжка?

Няўжо і праўда віной усяму Козьлік? І цяпер яна помсьціць мне.

Я ж не спазьніўся, Верачка. Я быў на месцы. Я проста крышку выпіў і заснуў. З кім? Ды ні з кім, Верачка. Як заўжды, адзін. Хіба мы не дамаўляліся? Я верны табе, Верачка.

Яна грыміць посудам, як катавальнымі інст­румэнтамі.

Яна ўключае мікрахвалёвую печку.

І лічыльнік, стары лічыльнік каля дзьвярэй, эба­нітава-чорны, бліскучы, пачынае круціцца, пробкі гудуць, колца езьдзіць: вось-вось пальецца зь лічыльніка ці то марш, ці то джаз, ці то вальс.

Верачка хоча патанцаваць.

Яна ідзе сюды.

Хутка ўсё гэта скончыцца. Яно заўжды сканчаецца.

І тады я пачынаю маліцца. Спрабую ўявіць сабе твар Козьліка і малюся.

На бальбуце. Я ўжо ня ведаю іншых моваў.

“Bruta mau, tau istuzu u autima, tau balbuta svetuzu bu, tau stuta aiduzu bu, tau fuzu ujma sau aluzu u tutima da autima, du nau kusutima rusoje dinuti...”

Малітва прымата.

Верачка падыходзіць да ложка. “Попробуй... Вставай”. Верачка апускаецца побач. Я адчуваю, як б’ецца яе сэрца, як яна дыхае, я ўціскаюся глыбей у праціснуты ложак, і ногі мае ў прагнілым абутку так пякуча сьмярдзяць, і плед, у які я выдыхнуў столькі страху, варушыцца.

І тады я малюся ўжо па-іншаму.

“Amiluta o istoje, o istuta amiluta,

Amiluta o intruta, o intruta amiluta,

Amiluta o aluta amiloje tau istuzu...”

Ленан, ратуй. Ленан, прыйдзі. Трыццаць два зубы, трыццаць дзьве хвіліны, сорак чатыры вясёлыя чыжы. Love is free, free is love. Магчыма, гэта і ёсьць адказ, о дыктафоне, слуга гасударавага мужа — можа, таму я і прыдумаў бальбуту — каб маліцца?

Яна перастала напяваць. Мне здалося, яна плача.­­­

Але я цябе не люблю, Верачка. Як сказаць ёй, што я яе не люблю. Як сказаць, што ня любіш, на мове прыматаў?

Плед палез да ног, у твар дыхнула парфумай, плеўка між пальцаў напружылася, пстрыкнуў выключальнік. Толькі лічыльнік патрэскваў у цішыні кватэры.

Ці то вальс, ці то марш, ці то джаз.

***

Як заўжды, уначы я прачнуўся, адчуваючы ва ўсім целе прыемную лёгкасьць. Яна даравала мне — а можа, нічога не заўважыла. Усё было як заўжды. Плед ляжаў на падлозе. Я быў разуты, а боты стаялі ў перадпакоі, ссунуўшы мыскі. Верачка ўжо сышла ў сваю начную зьмену, і я пайшоў на кухню, наліў сабе выпіць, стаў каля акна. Людзі спалі, адзін на адным. Я быў яшчэ не стары і досыць здаровы, у мяне была здымная кватэра ў доме з мэмарыяльнай дошкай, флэшка з мовай, схаваная ў надзейным месцы, і Козьлік дзесьці ў мікрараёне непадалёку. На стале ляжалі грошы, заплаціць за месяц гаспадару і на камунальныя выдаткі, лядоўня была зноў поўная, а ў ванным пакоі капала вада. Я цудоўна выспаўся і ведаў, што мне нічога не пагражае.

Я сеў за ноўтбук і адразу ж знайшоў у пошце ліст ад Козьліка. Не мінула і васьмі гадзін, як мы разьвіталіся, а ён ужо нецярпліва пісаў, што так і не атрымаў матэрыялу з правіламі і слоўнікам бальбуты, і прасіў прабачэньня за тое, што пакрыўдзіў. Я даслаў яму ўсё, што патрэбна, і дадаў некалькі словаў. А потым адкінуўся ў крэсьле, падумаў, усьміхнуўся і надпісаў зьверху па-беларуску:

“Дарагі Козьлік!”

Я адчуваў, што гэта яго зьдзівіць — але я ведаў, дакладна ведаў, што ён не пакрыўдзіцца. Ён ужо быў зачараваны гэтай мовай. І яе богам, які ўзяўся за свой прамы абавязак — вучыць і даваць ­закон.

Ужо раніцай, папіваючы каву, я атрымаў ад яго новы ліст. Гэтым разам — цалкам на бальбуце. Я і цяпер памятаю, што там, у перакладзе на беларускую ён гучаў прыкладна так:

“Гэта неверагодна, але я так і ня змог заснуць. Усю ноч праседзеў за вашай кнігай. Гэта як апынуцца на поўнай цудаў высьпе — толькі на першы погляд яна малая і нябачная, насамрэч жа — космас. Дзякуй. Здаецца, я сёньня ўжо не змагу гаварыць і думаць інакш. Усе пытаньні, якія маю, спадзяюся агучыць пры сустрэчы. Буду рады, калі вы падорыце мне права на адно слова. Разумею, што яго трэба заслужыць, гэтае права, але калі ў слоўніку бальбуты зьявіцца хоць нешта, створанае мной, вы (памятаеце Стральцова?) “пабачыце шчасьлівага чалавека”.

Ваш К.”