Сабакі Эўропы

16.

Сымбаль Эўропы — памежны сабака. Рудая ў чорных плямінах цяглістая сучачка, якая бяжыць па вагоне, схаваўшы бледны доўгі язык — і пасажыры міжволі прыслухоўваюцца да яе подыху: частага, памяркоўнага, працоўнага подыху натрэніраванага зьвера. Сон струменіць з усіх шчылін, лунае ў сьвятле бляклых лямпаў, і сьпіна правадніцы вырастае перад самым тварам. Ня хочацца ні чытаць, ні есьці, ні курыць, ня хочацца нават разьлеплі­ваць вусны, і руцэ лянотна цягнуцца да століка, дзе мутнее вада ў недапітай бутэльцы.

“Маці Марцінэн, — сказаў невысокі памежнік з тварам такім панылым, быццам яго нарадзіў гэты калючы дрот за акном. — Мар-ці-нэн”.

“Так, гэта я”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, адклаўшы ў бок кнігу, падручнік мовы бальбута для ангельскамоўных, са слоўнікам і граматычным дадаткам. Кнігу, якую ён даўно ўжо перастаў чытаць — проста трымаў у руках.

На бэджы памежніка было абсалютна немагчымае прозьвішча. Shchaurizhevitch — стаяла там, і калі б нехта сказаў, што гэта можна прачытаць, Скіма засьмяяўся б яму ў твар.

Але было не да сьмеху. Дзяржаўная мяжа — самае нясьмешнае месца ў сьвеце. Гэта ведалі ўсе. І ўсе думалі пра сваё.

“Мэта вашага візыту ў Райх?”

“Турыстычная”, — сказаў Скіма.

Памежнік строга зірнуў на яго і пасьвяціў ліхтарыкам у вочы: нібы містэр Марцінэн мог хаваць там нейкія нетурыстычныя прадметы. Там, пад доўгімі вейкамі, за зялёнымі зрэнкамі вузкіх вачэй, у чыстай сьлязе, якую выгнала зь яе сховішча бяссоньне і ягоны сымбаль — казённы ліхтарык.

“Вы гаворыце па-расейску?”

“Я училь, но очэнь плёхо, — сказаў Скіма падрыхтаваную фразу. — Нет способност”.

“Научитесь, — перайшоў памежнік на расейскую і шырока ўсьміхнуўся. І ад гэтай памежнай усьмешкі стала яшчэ больш паныла. — Главное — больше слушать. Слушать. Понимаете? И слушаться”.

Скімаву картку пацалавала чорная прылада. Сабачая пыса, такая прыязная, тыцнулася яму ў калені. Злавесна ляснуў штамп у чырвонай кніжачцы містэра Марцінэна, за страту якой ён мусіў заплаціць імпэрыі салідны штраф. Так было напісана на першай жа старонцы.

“Счастливого пути и приятного пребывания в империи”, — сказаў памежнік і прыгнуўшыся, не разгінаючы сьпіну і расставіўшы ногі, быццам жаба пераскочыў да наступнага пасажыра.

Людзей у вагоне было няшмат. За памежнікам прайшоў мытнік, які доўга круціў у руках Скімавы рэчы, кожную ён абмацаў сваімі вялікімі сялянскімі рукамі, пакінуў на іх тысячы адбіткаў. Ён задаваў мноства пытаньняў, недаверліва аглядаў лязо і пяро, нататнік і майткі, і пакет, у сярэдзіне якога, схаваныя пад рэчамі Марцінэна, ляжалі калготкі і завязаная ў вузел сукенка, унутры якой была спадніца; ён рассыпаў на вольным сядзеньні побач са Скімам ягоныя лекі і панюхаў кожны тубік, усё было выцягнута на сьвятло і адчынена, а потым кінута зноў на сінюю скуру сядзеньня — аднак Скіма ўжо ведаў, што яго прапусьцяць. Ён ухвалены і прызнаны бясьпечным.

Яны проста карысталіся сваім правам першай ночы, гэтыя працаўнікі вартавой службы.

Правам ягонай першай ночы ў Райху.

Сабака зноў прайшоў па вагоне, ужо ў адваротным напрамку. Яму хацелася адказаць гучным брэхам на гукі, што даносіліся аднекуль з-за лясочку, каля якога стаяў цягнік. Там, далёка, на невялікім узгорку, сьвяціліся агні нейкіх дамоў, і ў ім заліваліся, быццам адпужваючы гэтыя чужыя вагоны, іншыя псы. Але памежная сучка трымалася, як магла. Яна апошні раз зірнула на Скіму сваімі маркотнымі сінімі вачыма і пабегла за гаспа­даром.

Цягнік крануўся. Выключылі сьвятло. Скіма прагна ўзіраўся ў акно, за якім плыў усё той самы калючы дрот і плятформа, на якой не было нікога, толькі сьветлыя колы ад ліхтароў.

Тэрэзіюс Скіма вырашыў выйсьці ў тамбур — але на яго шляху вырасла правадніца. Прыгожая высокая бляндынка, якая скрыжавала рукі і сказала, напружана, празь сьціснутыя вусны:

“Ноў! Фэрботэн! Sun zone!”.

Тэрэзіюс Скіма ўздыхнуў і пакорліва пацягнуў на сябе ручку прыбіральні. Стоячы там і ўдыхаючы халоднае начное паветра ўперамешку са смуродам, ён глядзеў на сябе ў люстэрка: на свой чэлес, зь якога ліўся гарачы струмень, на свой цьвёрды, зусім яшчэ малады ніз жывата. Прыбіральня нагадала яму гатэльны пакой. Вузкі і цесны пакойчык, зь якога няма паратунку. Ён уявіў сабе пастаяльца з “Розэнгартэну” — як той, стоячы пад ужо выдыхлым душам, мачыўся ў адтуліну пад нагамі. Апошні раз у жыцьці. Яшчэ ня ведаючы, што раніцай ён дасьць штуршок чужой гісторыі.

Увесь сьвет падзелены на пакоі танных гатэляў. Адкуль мы бяжым, бяжым, бяжым, і колы падладжваюцца пад гэты бясконцы бег.

Тэрэзіюс Скіма выйшаў у калідор, і яму раптам падалося — так выразна і так балюча — што ягонае адлюстраваньне ўсё яшчэ там, у гэтай смуроднай кабіне, што ён яшчэ стаіць там і мочыцца — а ў калідор выйшаў нехта іншы.

Да чаго даводзіць раздваеньне асобы, падумаў Скіма і вярнуўся на месца. Ён ведаў, што не засьне. І вырашыў скарыстаць гэтыя дзьве гадзіны да Мінску для стварэньня дакладнага пляну. Мозак працаваў, нібы па інэрцыі. Вуліца Сіадыч. Вада (рака?). Камень. Недзе там мусіла быць разгадка.

Празь дзьве гадзіны ён выйшаў з вагона і ступіў на пэрон менскага вакзалу. Фін Маці Марцінэн, апрануты так, каб застацца замежнікам у гэтым поўным таямніцаў горадзе — і ўсё ж не выклікаць у тутэйшых мінакоў нічога, апрача млявай цікаўнасьці. Ён быў адзін з турыстаў — і не ў ягоных інтарэсах было выдаваць сябе.

“Всегоў доброў”, — сказаў ён правадніцы, шырока разявіўшы рот, але яна чамусьці праігнаравала ягоныя словы.

Думаючы пра тое, дзе тут знайсьці каву — верагодней за ўсё, кава тут будзе жахліва, безнадзейна пазяхнуў Скіма, — ён зрабіў па пэроне некалькі нерашучых крокаў. І тут жа з натоўпу, што абступіў вагоны, да яго выйшаў чалавек у бясформеннай куртцы, што даставала яму да каленяў, і з рэдкімі, растрапанымі валасамі. Капюшон вісеў за сьпінай, як горб.

“Тэрэзіюс Скіма, — прамовіў чалавек хутчэй сьцьвяр­джальна. — Хадземце за мной”.

Страх зьявіўся адразу ж, ён кінуўся на Скіму з прагалаў між зубоў гэтага чалавека, абедзьве сківіцы ў ягоным роце выглядалі вартымі жалю, але Скіма імгненна ўзяў сябе ў рукі. Марцінэна ўжо маглі знайсьці — але ня будуць жа яны дзейні­чаць вось так. Нешта ў абліччы чалавека, за якім Скіма пакорліва ішоў праз падземныя пераходы, паказвала, што ён не зьбіраецца везьці сваю ахвяру ні ў казэматы таемнай паліцыі, ні ў каменяломні, ні ў турму. Чалавек хутка ішоў наперад і раз-пораз азіраўся, каб паглядзець, ці пасьпявае за ім гэты інтурыст. Скіма вырашыў не адставаць — і вось яны ўжо шпаркім крокам перасякалі плошчу, на якой дзьве вежы глядзелі ў далеч, прымружанымі ранішнімі тварамі бязвокіх хімэр.

Чалавеку, які вёў яго за сабой, было на выгляд гадоў сорак пяць, але зубы, зубы... Гэтыя кепскія зубы надавалі ягонаму роту злавеснасьць. Яны ішлі праз насьцярожаны зімовы горад і выдыхалі перад сабой белую пару, яны нагадвалі мэханізм, які разьяжджае па вуліцах па нейкім аднаму яму вядомым маршруце.

Гэта частка праграмы, здагадаўся Скіма. Да яго прыстаўлены гід, ён жа, верагодней за ўсё, агент бясьпекі. Такія ўмовы экскурсійнай паездкі. Гэты чалавек будзе суправаджаць яго па Менску, не адстаючы ні на крок, ягонае заданьне — каб Скіма пабачыў толькі тое, што яму прадпісана пабачыць.

Гэтая здагадка супакоіла Скіму. Вядома, такі паварот ствараў шмат праблем, але ён здолее ўсыпіць пільнасьць гіда. І наогул пастараецца ад яго пазбавіцца. Скіму не цікавілі пампэзныя імпэрскія помнікі, калгасы і парады вайсковай тэхнікі. Яму было напляваць на музэі Трох Перамог і на Бібліятэку Пушкіна. І на балет у Бальшой ён не зьбіраўся.

Скіма ішоў на вуліцу Сіадыч. Куды б яго ні вялі, ён мусіў трапіць на вуліцу Сіадыч.

І тады гэты брэх, які дакучаў яму, нарэшце змоўкне. І пастаялец з “Розэнгартэну” атрымае імя і жыцьцё, якое ён пражыў ня горш за іншых. І цудоўныя вершы, якія Скіма абавязкова прачытае, атрымаюць аўтара. І кнігарні Эўропы змогуць спачыць у сваіх папяровых магілах.

І тады ён паспрабуе вярнуцца.

Аднак адкуль ён ведае, што я — ня Маці Марцінэн?..

Адкуль, шайсэ, адкуль?

“Куды мы ідзем?” — спытаў Скіма, адчуваючы ўсё большы неспакой.

“У гатэль, вядома, — адгукнуўся ягоны гід, накідваючы капюшон. — Гэта гатэль “40 гадоў Перамогі”. Засталося недалёка”.

“Мы маглі б узяць таксі? — прапанаваў Скіма. — Праўда, у мяне няма вашых рублёў. У вас можна заплаціць карткай? А яшчэ я выпіў бы кавы...”

Чалавек хмыкнуў і, падавалася, усьміхнуўся, паказаўшы свае страшныя зубы.

“Як вас завуць?” — спытаў Скіма.

“Вам абавязкова трэба гэта ведаць?” — чалавек паглядзеў на яго з сумневам.

“Было б добра”, — сказаў Скіма, стукаючы зубамі ад холаду.

“Ах так, — сказаў ягоны гід. — Гэта ў нейкім сэнсе вашая праца. Даваць імёны”.

Скіма спыніўся і, нягледзячы на холад, працягнуў руку і скінуў капюшон з галавы гіда. Той зноў усьміхнуўся.

“Вы ведаеце, хто я?”

“Давайце пойдзем у гатэль, засталося зусім ня­шмат, — гід махнуў рукой у бясформенным рукаве. — Калі вам гэта трэба — добра, завіце мяне Ён. Гэта кароткае імя, якое цяжка забыць”.

І Скіма зноў пакорліва рушыў туды, куды паказаў ягоны праважаты.

“Што да кавы, дык вы можаце выпіць яе ў гатэлі, — сказаў Ён, рухаючыся між глыбаў узарванага сьнегу. — Там у нумары электрычны чайнік. А вось на таксі вам ня хопіць. У вас на рахунку зусім сьмеш­ная сума. Паберажыце грошы, Тэрэзіюс. Вам патрэбная гэтая ілюзія”.

“Якая ілюзія?”

Але яны ўжо дайшлі да будынку, які хаваўся за высокімі чорнымі ялінамі. У гэтым горадзе не зьбі­ралася віднець. Унізе на рэцэпцыі сядзела маладая дзяўчына і чысьціла пазногці. Скіма пайшоў да яе, але ягоны гід прытрымаў яго за плечы.

“Ня трэба яе турбаваць, усё ў парадку”, — сказаў ён ціха і паказаў Скіму, каб ён ішоў да ліфта.

У поўным маўчаньні, пад пагрозьлівы скрыгат тросаў, яны падняліся на трэці паверх. Ён штурхнуў дзьверы нумару і запрасіў Скіму ўвайсьці.

“Вось чайнік, — сказаў ён. — Вось кава. Распушчальная кава, якую вы так ня любіце, але паверце, гэта ня так ужо й важна. Вы можаце паспаць, а я пасяджу тут”.

“Вы не пакінеце мяне ні на сэкунду, наколькі я разумею?” — спытаў Скіма, азяблымі рукамі ставячы ваду.

“Як і вы мяне, — хітнуў галавой Ён. — Піце і сьпіце. У нас яшчэ шмат справаў”.

“А ў прыбіральню? Я магу схадзіць у прыбіральню? Сам?”

“Вядома”, — ціха сказаў Ён.

Скіма зачыніўся ў прыбіральні, але там не было ні акенца, ні іншых дзьвярэй. Вядома.

“Гэта, вядома, ня “Розэнгартэн”, — прамовіў Ён, калі Скіма выйшаў, выціраючы рукі шорсткім ручніком.

Скіма сеў на ложак, аблізнуўся і важка і сур’ёзна сказаў усё тое, што мусіў.

“Вы шмат пра мяне ведаеце. Магчыма, усё. Я ня веру ў цуды. Але ў дадзены момант, дарагі Ёне, мне напляваць на тое, адкуль у вас такая абазна­насьць. Я мушу раскрыць таямніцу. Мушу завяршыць справу. Таму, хочаце вы гэтага або не, я выпраўляюся на вуліцу... Сіадыч. Магчыма, вы ведаеце і пра гэта. У такім разе або дапамажыце мне, або мы разьвітаемся, як толькі я дап’ю гэты дзіўны напой”.

Ён маўчаў, гледзячы некуды скрозь Скіму.

“Дык як вам мая прапанова?” — Скіма нарэшце дачакаўся кіпню і з асалодай схапіў гарачы кубак з выявай нейкіх салдатаў.

“Сядых, — сказаў нарэшце Ён, тужліва пахітаўшы галавой. — Вуліца называецца Ся-дых”.

“А вось гэта і праўда няважна, — злосна сказаў Скіма. — Я дабяруся туды і бяз вашай дапамогі. Я ня ведаю, хто вы, падпольшчык, агент расейскай бясьпекі ці проста вар’ят. Але выбірайце: або так — або так”.

“Не сьпяшайцеся, Скіма, — прамовіў гэты невыносны Ён, разглядваючы твар Тэрэзіюса зь цяжкаўлоўнай маркотай. — Вы ўжо нічога не паправіце. Тут, у гэтым сьвеце, ад вас нічога не залежыць”.

“Я чуў, што такое Райх”, — высакамерна сказаў Скіма.

“Райх... — задуменна сказаў Ён. — Дас Райх... Так, вядома, расейская імпэрыя. Якое глупства. Азірніцеся вакол, Скіма. Хіба вы нічога не заўважаеце?”

Скіма міжволі азірнуўся. Пакой як пакой. Убогая сьціпласьць, эканомная і д’ябальская ў сваім імкненьні падацца ўтульнасьцю.

Ён прылёг на падушку, спадзеючыся, што ягоны гід — ці кім там быў насамрэч гэты загадкавы і злавесны мужык — зьнікне. Калі ён і праўда ведае пра Скіму так шмат — мусіць ведаць і тое, з кім мае справу.

Цудоўным чынам ён адразу ж заснуў. А калі расплюшчыў вочы, Ён усё гэтак жа сядзеў на тым самым месцы і глядзеў у адну кропку. Скіма паспадзяваўся, што ягоны навязьлівы гід заснуў — але той бяззуба ўсьміхнуўся і падняўся зь месца.

“Ідзіце ў душ — і пойдзем глядзець горад”.

За сьцяной завыў сабака. Скіма пачуў — і сам зьдзівіўся шалёнай радасьці, якая яго раптам апанавала.

“Сядых, — сказаў ён весела. — Горад цікавіць мяне пераважна гэтай часткай. Спадзяюся, яна не занадта інтымная?”

Цікава, ці ёсьць тут кнігарні? І як яны выглядаюць? Як “Апошняя кнігарня” ў Бэрліне, або як Шэксь­пір са сваёй жаночай кампаніяй? Тэрэзіюс Скіма падстаўляў грудзі і шыю цёплай, па-сапраўднаму цёплай вадзе і думаў пра тое, што хоча пабачыць кнігі.

Шмат старых кніг. І прадаўца, якога не адразу заўважыш між іхных мёртвых гор.

Удыхнуць іх пах — і адчуць сьлед.

Ён скінуў апранахі Марцінэна, але падумаў і вырашыў, што тут лепш усё ж будзе надзець штаны. А пад штаны, канечне, калготкі. Быць мужчынам. У Менску гэта важней — але халера яго бяры, Скіма ўсё роўна не зусім уяўляў сабе, што яны тут разумеюць пад гэтым словам. Насамрэч самым правільным відам вопраткі тут была такая куртка, як у чортава Ёна: насунуць на сябе гэты сшыты ворах шчыльнай тканіны і быць абароненым ад ледзянога ветру і менскага імпэрскага марозу.

“Из дома вышел человек в цилиндре и очках”, — прамовіў Ён, паглядзеўшы на Скіму, які ўзьдзеў на нос цёмныя акуляры. Яны выйшлі на гэты калючы, сьляпучы мароз, які, тым ня менш, быў прыемны пасьля віленскай пранізьлівай вогкасьці. Ісьці па сьнезе было зручна — Скіма наўмысна абмінаў вычышчаныя ад наледзі асфальтавыя сьцежкі і ступаў так, каб пад нагамі хрумсьцела як мага больш музычна.

Яны ішлі па шырокім праспэкце — пакрысе, напаўголасу, Ён пачаў расказваць пра будынкі, прамовіў некалькі разоў, скрывіўшыся, пра “сталінскі ампір”, і паглядзеў на рэакцыю Скімы. Але той узіраўся ўважліва ў белы праспэкт, удалечыні якога зьбіралася чырванаватая імгла. Яны зайшлі ва ўнівэрсам (“Цэнтральны”, як патлумачыў Ён, падняўшы палец) — і выпілі там кавы, і Скіма падумаў, што дзеля гэтага смаку ён гатовы дараваць Ёну некаторыя рэчы. Напрыклад, ягонае ўпартае нежаданьне раскрываць карты.

Прамінуўшы прасторную, але абсалютна пус­тую плошчу, яны спыніліся перад танкам, і Ён расказаў, што існуе верш, які пачынаецца словамі “Дзяўчаты мыюць танк ля Дому афіцэраў...” Скіма разумеў, што танк стаіць тут ужо стагодзьдзе, і ўсё ж яму здавалася, што ўсё ў гэтым горадзе ненатуральнае, усё зробленае менавіта для яго, усё прасілася быць расказаным і апісаным — але Скіма не дазваляў сабе марнасьці, яму патрэбныя былі тры рэчы, пра якія ён не стамляўся сабе нагадваць, якія гучалі рэфрэнам на менскім сьнезе:

Сядых. Рака. Камень.

Яны спусьціліся ўніз і прайшлі праз парк, і менавіта там, сярод засьнежаных дрэваў, Скіма раптам пачаў гаварыць. Ён слухаў, не перапыняючы, ён ціхенька пасопваў носам, і Скіму падавалася, што Ён хоча сказаць яму: я ведаю, ведаю, але гавары, гавары, табе трэба гэта вымавіць. Зрэшты, часам сапеньне Ёна набывала ўхвальны тон — ці гэта толькі здавалася Скіму між бязьлюднага парку? Яны выйшлі на круглую плошчу, у цэнтры якой стаяў помнік: выцягнуты вастрыём да неба кій, у падножжы якога замерлі каменныя фігуры людзей са зброяй у руках.

Так ён і ўяўляў сабе Райх.

У імкненьні да неба — і з прыціснутымі да самай зямлі постацямі ўяўна жывога.

А Ён ужо клікаў яго схаванай у рукаве лапай у арку. Скіма, стараючыся не паддавацца занадта відавочна гэтаму ўладнаму маўкліваму жэсту, пайшоў за ім.

Не мінула і хвіліны, як яны выйшлі да нізкага белага будынку, на шчацэ якога была намаляваная дзіўная літара Ў. Ён лёгка падняўся па прыступках — Скіма паслухмяна ўвайшоў за ім...

Тут стаялі кнігі.

Скіма прыплюшчыў вочы і агледзеўся.

У невялікім пакоі, вакол століка, які займаў увесь кут, гаманілі чалавек дзесяць беларусаў. Яны выдавалі цалкам шчасьлівымі людзьмі — і Скіма, які ўвесь час шукаў вачыма ў гэтым горадзе расчараваньне і немату, зноў адчуў, што яго падманулі. Людзі пілі віно і махалі рукамі, забаўна мружачыся — ніхто не зьвярнуў увагі на іхную пару.

Ён падышоў да стала і наліў віна ў плястыкавыя кубкі. Адзін уручыў Скіму, а другі паставіў проста на кніжную паліцу.

Ніводзін з гэтых вясёлых людзей, якія напаўнялі кнігарню сваімі перабольшана жывымі галасамі, не запытаўся, хто яны. Магчыма, гэта былі знаёмыя Ёна — але Ён ні з кім не павітаўся, нікому не паціснуў рукі. Ён проста стаяў на фоне рознакаляровых кніжных паліц і глядзеў на Скіму — не адрываючыся, сур’ёзна і сумна.

“Я ня думаў, што ў Райху людзі могуць гаварыць так гучна”, — сказаў Скіма, проста каб нешта сказаць.

“Райх... — зноў адгукнуўся Ён. — Дас Райх. Скіма, адзіныя імпэрыі, якія тут ёсьць, гэта “Империя обоев” и “Империя вкуса”... Гаварыць? Так, яны могуць”.

“Што яны яшчэ могуць? — спытаў Скіма. — Я бачу, што ты ведаеш пра іх усё. Як і пра мяне. Тады пакажы мне, на што яны яшчэ здольныя. Скамандуй ім. Сваім малпам”.

Ён змрочна ўсьміхнуўся.

“Ты і праўда паверыў, недзе на сярэдзіне твайго падарожжа, што пастаялец з “Розэнгартэну” зрабіўся такі малы, што змог сесьці на гусака і ўцячы за мяжу? — спытаў Ён, і пад ягонымі ботамі ўсё цямней і цямней рабілася лужына ад набранага ў рабрыстыя падэшвы сьнегу. — Але скажы мне, Скіма, чаму ты нават не дапусьціў такой магчымасьці, што на гісторыю пастаяльца можна зірнуць зь іншага боку?”

“Зь якога?”

“Што, калі гэта не пастаялец ацалеў пасьля палёту, пакінуўшы сабе на памяць пяро? А гусак зрабіўся чалавекам — і апошняе пяро, якое нагадвала яму пра яго птушынае паходжаньне, захаваў у якасьці талісмана?”

Скіма скрывіўся і зноў пачаў шукаць на твары сваю бародку. Але гэта быў ужо ня Скіма. Зусім іншы чалавек, з чужым імем і чужымі памылкамі, стаяў цяпер пасярод кнігарні, дзе не было нівод­най кнігі на зразумелай яму мове.

“Сядых, — сказаў Скіма. — Спадзяюся, мы ўжо блізка?”

“Ты зусім ня п’еш, — пахітаў галавой Ён і апусьціў капюшон. — Добра, хадзем. Нас чакаюць”.

Яны зноў выйшлі на мароз і доўга (Скіму здавалася, бясконца доўга) крочылі ўздоўж цаглянай сьцяны. Перайшлі вуліцу — сапсаваны сьветлафор адчайна і эпілептычна міргаў, нібы сыгналячы Скіму: ня дай абвесьці сябе вакол пальца, іншаземец. А потым быў трамвай — і Скіма адвярнуўся да пакрытага старажытным жывапісам шкла, на якім мясцовыя жыхары пакідалі выедзеныя іхнымі цёп­лымі дыханьнямі круглыя прасьветы.

Гэты шматвокі трамвай з бразгатам нёс іх па горадзе Мінску, заходняй сталіцы Райху — і Скіму ўсё менш падабалася прывезенае ім з далёкіх, такіх далёкіх, цяпер ужо амаль няісных краёў ­слова.

Вуліца Сядых была вузкая і засаджаная высокімі сучаснымі дамамі. Ён патлумачыў, што раней тут быў нешырокі, але цяністы сквэр, і на беразе каналу загаралі людзі, а з моста дзеці кідалі ў зялёную, застылую ваду трэскі і паперкі. Але гораду не хапала месца. Як і паўсюль, горад патрабаваў прасторы — каб запоўніць яе і аглушыць матэрыяй пусты краявід.

“А тут стаяў камень”, — стомлена сказаў Ён і прысеў на жалезную агароджу.

Тут.

Там, дзе акуратна падмецены асфальт упіраўся ў сьцяну. Скіма падняў галаву — з акна дому проста над ім высоўвалася галава і тупа ўзіралася ў шумную вуліцу.

“Што ты будзеш рабіць, Скіма?”

Тэрэзіюс Скіма абмацаў сьцяну рукамі. Ён думаў, што галава там, наверсе, зусім блізка, неяк адрэагуе на гэты замах — але галава ўсё гэтак жа працягвала вывучаць знаёмую ёй да драбніцаў шумную вуліцу.

“Сядых, Скіма. Ся-дых. Сіадыч штрасэ. Тое месца, да якога ты так імкнуўся”.

Скіма ўсьміхнуўся і расшпіліў куртку.

“Сядых. Вада сышла. Камень быў вырваны зь зямлі, як зуб. Што ты будзеш рабіць, Скіма?”

“Чытаць”.

“Чытаць? Што? Старыя кнігі?”

“Старое сеціва”, — сказаў Скіма.

Ён нібы чакаў гэтага пытаньня — і вось у руках у Скімы немаведама адкуль узяўся шэры, пабіты пляншэт, і перад ягонымі вачыма стракацеў палоскамі архаічнага шрыфту архіў найстарэйшага гарадзкога сайту.

“Хто ты?” — спытаў Скіма, не падымаючы га­лавы.

“Гэта неістотна, Скіма. Чытай. Ты ж гэтага хацеў. Нас чакаюць”.

...

Тэрэзіюс Скіма знаходзіць год.

Тэрэзіюс Скіма знаходзіць дзень.

І вось ужо, быццам падземны грот,

Яму адкрываецца месца, дзе

Нібыта замок, што чакае ўзлом,

Вялікі камень карэньню назло

Дрыжыць і вывальваецца з гнязда.

“Пабеда, братва, валуну пізда!” —

Крычыць з кабіны бульдазэрыст,

Пад каменем слоік разьбіты, ліст

Паперы ў слоіку. “На, чытай”,

Сказаў брыгадзір і аддаў камусь.

Пра случай такой напісаў тутбай.

Es lebe mein Reich, квітней, Беларусь!

“Найдена

капсула

времени”.

Восем гадзінаў жыве навіна.

Праз восем гадзін другая нужна.

Вось адрас таго, хто забраў дамоў

Паперку са слоіка. Жыў, здароў,

Крыху пасівеў, ажаніўся, дом

Займеў на ўскраіне, вось і до.

Нашто парушаць чалавеку спакой?

Мы ўвойдзем празь сьцены, Тэрэзіюс, стой.

У цёмнай кладоўцы, пад пачкам газэт,

У папцы пажоўклай з кляймом “Педсовет”

Складзены грубай рукой утрая

Дзіўны лісток. На загнутых краях

Словы, што не змаглі прачытаць

Ні журналіст, ні гісторык, ні зяць,

Што за граніцай дыплём атрымаў.

Толькі даляры пайшлі дарма.

Найдена

капсула

времени.

***

“Дзіўна, — чытаў Тэрэзіюс Скіма, седзячы ў нумары гатэлю “Сорак гадоў Перамогі” і ўвесь час зазіраючы ў бальбута-ангельска слоўнік, які ляжаў справа ад гэтага старога, з загнутымі краямі, дзівам ацалелага аркуша. — Nekvaj. Дзіўна”.

Ён, адвярнуўшыся, прыслухоўваўся да вулічнага шуму. Ён, здавалася, не зважаў на Скімаў пераклад. Ну і чорт з табой, падумаў Скіма і пачаў чытаць спачатку, касавурачыся ў слоўнік.

“Шаноўныя нашча...” (закрэсьлена).

“людзі бу” (закрэсьлена).

Тэрэзіюс Скіма расправіў ліст на стале і прыціснуў яго ўказальным пальцам.

“Дзіўна.

І галава баліць — зусім недарэчы.

Так шмат хацелася напісаць, а цяпер, калі сяджу ў сваім пакоі, адзін (бацькі выправіліся ў краму, каб купіць мне ў дарогу кансэрваў — сьмешныя людзі, яны думаюць, што ў Нямеччыне нас ня будуць карміць) — цяпер пісаць зусім няма чаго. Дакладней кажучы, ёсьць — проста выбраць, што менавіта я хачу сказаць, так цяжка. Столькі ўсяго хочацца даверыць гэтаму лісту, які я адпраўлю ў будучыню, але што важна? А што не? Я ня ведаю.

Напэўна, гэта як з пахаваньнем. Са сьмерцю то бок. Так хочацца ведаць, што пра мяне скажуць, калі мяне ўжо ня будзе. А ня выйдзе. Або так. Або ніяк. Або жыві.

Што ж так баліць галава? Кожны дзень.

Заўтра. Ужо заўтра. Сёньня 20 траўня 2017 году, а ўжо заўтра бацькі адвязуць мяне да Акадэміі навук. А там аўтобус, які адвязе нас у Нямеччыну. На цэлы тыдзень. Тыдзень у іншай краіне, дзе ўсё ня так. Дзе так вольна дыхаецца. У краіне, пра якую я так шмат чытаў. Краіна з кніг, гэтых самых кніг, якія стаяць вось тут, на паліцы, над маёй галавой. Вось я руку працягваю і кранаю іхныя сьпінкі. І мне добра.

Мяне завуць Віктар Баўм. Мне сямнаццаць. Усе кажуць, што я яўрэй. Што гэта яўрэйскае прозьвішча. А я думаю, што я немец. Ну, хай сабе нямецкі яўрэй — што гэта зьмяняе? Я яшчэ ніколі ня быў за мяжой. Але я ведаю, што хачу жыць там. Хачу пачаць там усё спачатку. Мне ўжо так шмат, у кастрычніку будзе васямнацаць. Самы час кінуць усё і зьехаць. Назаўжды. У краіну вялікай літаратуры. Зьехаць і пісаць вершы. Вершы па-нямецку — і зрабіцца там знакамітым паэтам. Тут — душна. Тут — страшна. Тут няма каму чытаць і пісаць няма для каго. Не пісаць жа для гэтых пэнсіянэраў і не даказваць жа ім, што любая котка разумее ў паэзіі больш, чым яны ўсе. Я ўжо даўно чую, як мяне клічуць яны, кнігарні чужых гарадоў, якія, я спадзяюся, ужо пасьлязаўтра зробяцца маімі.

Спачатку мы будзем суткі ехаць — праз Польшчу. А потым тыдзень у Нямеччыне. Бэрлін, Ляйпцыг, Дрэздэн. Потым Баварыя: Мюнхен, там два дні. І потым, праз Франкфурт — у Кёльн. Нават ня верыцца, што пабачу ўсё гэта на свае вочы. Але я ўжо вырашыў, што гэта мой шанец. Шанец вырвацца.

Учора нам даслалі плян падарожжа. Кожнаму на электронную пошту. На сёмы дзень мы будзем у Гамбургу, з 14.00 да 16.00 у нас будзе вольны час, пахадзіць па крамах і купіць сувэніраў — і вось тады я скажу, што хачу пашвэндацца па кнігарнях. У прызначаны час мяне ня будзе каля аўтобуса. Яны, вядома, падымуць шум, але не адмяняць жа вяртаньне назад для цэлай групы. І яны зье­дуць. А я застануся.

Бацькі даюць мне з сабой сто эўра. Трыста я маю, наашчадзіў за год. Яшчэ сто мне падаравала на Новы год бабуля. У мяне будзе пяцьсот эўра. Я пайду на працу, як у фільме “Чужая скура”. Буду нелегалам. Буду нябачным, нячутным, празрыстым. Двайное жыцьцё. Што ж, я гатовы. Я гатовы нават мыць посуд і драіць прыбіральні, толькі б жыць там. Гатовы жыць у танных гатэлях — і пісаць, пісаць, пісаць. Усім назло напісаць тое, што тут ніколі ня будзе пачута. Нікім.

Ня ведаю, што яшчэ напісаць. Галава баліць. А пігулку я ўжо прыняў. Нават дзьве. А пад акном сабака так аглушальна брэша. А можа, і няма там сабакі. Можа, гэта кроў у скронях стукае. Маці кажа, што ў мяне ціск.

Напэўна, у такіх лістах трэба пісаць праўду. З будучыняй трэба быць шчырым. Капсула часу ня вытрымае хлусьні і выкрутасаў. Але любая казка важнейшая за ўсю праўду. Казка — корак маёй капсулы. Калі я мушу пісаць праўду, мне трэба ставіць тут кропку.

Божа мой. Чаму ж такая мігрэнь. І чаму ж я так дагэтуль люблю казкі. Гулівэр і Нільс, браты Грымы і Гаўф. У гэтым ёсьць нейкая паталёгія. Але я чытаю казкі і пішу вершы, і няма нічога, што захапляла б мяне больш, чаму я аддаваўся б з такой апантанасьцю. Часам я думаю: нашто мне Эўропа? Я яе ўжо выдумаў. Выдумаў, вычытаў, выразаў з паперы прачытаных кніг — і схаваў. Дадаісты, Набокаў, Паўнд, Стайн, Джойс, Вулф, Кафка, фон Штукар, Сыльвія Біч, Хадасевіч, Мандэльштам — і далей... Вось мая Эўропа.

Чытаць кнігі і пісаць. Пісаць і зноў чытаць. Раманы, эсэ, апавяданьні, poems and problems. Тады і пра галаву забываеш. І пра сьвет. І пра гэтую кватэру зь яе навяснымі ненавіснымі столямі і пліткай, дом, дзе я ніколі ня быў шчасьлівы. Дзе я пакінуў сваю галаву? У старых кнігах. Дзе я пакіну сваіх бацькоў і сваё мінулае? На Ратгаўсмаркт.

Заўтра. Заўтра. Праз тыдзень у Гамбургу я зраблю найважнейшае ў сваім жыцьці. А сёньня схаваю гэты ліст у слоік, а слоік закапаю пад вялікі камень, што можна пабачыць з акна, калі высу­нуць галаву. За каменем канал, за каналам сквэр. За сквэрам мікрараён. Каля пад’езду мужыкі ­п’юць чарніла з рыльца. Божа. Я бачу ўсё гэта апошні раз. Бо заўтра...

Ужо заўтра.

Я пішу гэтае пасланьне на мове, якой мяне навучыла адна дзяўчына ў летніку. Бальбута. Лета. Дзяўчына. Яна абсалютна звар’яцелая — і гэтым яна мне падабаецца. У летніку мы хаваліся зь ёй у лесе і яна ела камяні. Можаце мне ня верыць, але яна ела. Маленькія глытала, а вялікія драбніла сваімі дзіўнымі, няроўнымі зубамі. “Гэта каб мяне ня зьнёс вецер”, — жартавала яна. Мы ліставаліся некалькі месяцаў, пісалі адно аднаму на бальбуце. Яна адзіная, каму я паказваў нешта сваё. А цяпер яна прапала. Апошні чытач. То бок чытачка. Тым лепш. Цяжка было б застацца там, у краіне маёй мары, ведаючы, што пакінуў тут каханьне. І апошняга чытача.

Здаецца, яны вяртаюцца. Я чую, як паварочваецца ключ. Чую, як яны тупаюць, нібыта ногі ў іх з каменьня. Яны думаюць, што я сабраў чамадан. Трэба сканчаць. Цікава, хто і калі знойдзе маё пасланьне. Гэтую маю капсулу часу. І кім буду я, калі гэты слоік з маім лістом аднойчы вызірне з-пад каменя.

Усё, бывайце. Яны ідуць.

Заўтра.

Хутчэй бы гэтае чортава заўтра”.

Тэрэзіюс Скіма дачытаў ліст і склаў яго так, як звыкся гэты аркушык — утрая. Ліст зноў ляжаў перад ім, нібы некрануты. Можна было пакласьці яго ў бутэльку, якая стаяла перад Скімам, пустую бу­тэльку з-пад віна, якое ён выпіў, каб не захварэць.

“Ён так і не наважыўся”, — сказаў маркотны ­голас.

“Хто? Гэты Віктар Баўм?”

“Так, — ягоны гід зноў стаяў каля акна, Скіма ўжо і забыцца пасьпеў пра яго існаваньне. — У нядзелю, у шаснаццаць гадзін пятнаццаць хвілін, калі кіраўнік іхнай групы пачаў ужо нэрвавацца, Віктар Баўм зьявіўся на Ратгаўсмаркт у Гамбургу і сеў на сваё месца ў аўтобусе. У панядзелак увечары ўсе зь іхнай групы ўжо былі дома. Бацькі нічога не сказалі сыну, але, канечне, былі зьдзіўленыя, што ён не прывёз ім ніякіх падарункаў. Ніводнага сувэніра. Толькі кніжкі. Кніжкі на замежных мовах. Поўны чамадан кніжак. Нават чакалядкі не прывёз. І яечны лікёр для мамы таксама не купіў. А яна прасіла. Яны ўсёй сям’ёй сьпіс складалі”.

“А далей?”

“А далей нічога. Віктар Баўм так ніколі больш і ня трапіў за мяжу. Ён пайшоў у войска, так настаяла сям’я. А потым прыйшоў ужо іншым чалавекам. Замкнёным, маўклівым і... Пра такіх кажуць: трохі таго. Мо да бабкі зьезьдзім, пыталася маці, як у дзяцінстве? Але дарослага чалавека да бабкі не зацягнеш. Ды яшчэ ўчорашняга салдата.

Ён пайшоў працаваць на завод, перакладчыкам. Ажаніўся, але жонка яго кінула. Дзяцей не было, на шчасьце. У выходныя ён езьдзіў на дачу, пад Калодзішчамі. І нешта там усё пісаў. Пісаў і нікому не паказваў. Аднойчы яго знайшлі мёртвым на дачы, побач з пустой бутэлькай таннага віна. Стрыечная сястра, калі яны з мужам чысьцілі гарышча, знайшла там кучу пісаніны. І ўсё ад рукі. Ды на замежных мовах. А яшчэ там было пер’е. Папера і пер’е, старыя сшыткі і шызоідныя тэксты, прачытаць якія нармальнаму чалавеку было не пад сілу. Тэксты пра тую Эўропу, якую ён прыдумаў, каб не звар’яцець. Пра Эўропу, вычытаную ім са старых кніг. Але каму ў той час была цікавая нечая графаманія. І сястра з мужам спалілі ўсё гэта ўвосень, увесь гэты так ніколі не надрукаваны архіў, разам са старым рызьзём. А потым — потым пачалася вайна”.

“І ўсё ж... Нейкі сьлед жа застаўся. Можна было б пагаварыць з той сястрой? Ня веру, што яна не зазірала ў яго паперы. Нам патрэбная сястра. У архіве мае быць яе адрас”.

“Яна таксама памерла”.

“А муж сястры?”

“Памёр”.

“Можа быць, суседзі...”

Скіма сьціснуў ліст у далонях.

Сабака брэша. Караван ідзе. Які караван? Што я такое вярзу?

“Трэба знайсьці дзяцей сястры. Так бывае. Усё спалілі, а адзін сшытак цудам ацалеў...”

“Хіба ты яшчэ не зразумеў, Скіма?” — ягоны гід падышоў да стала і паклаў руку Скіму на плячо.

За акном згушчалася сіняя цемра, хоць у Менску была толькі чацьвертая папаўдні. Унізе, пад чорнымі, урачыстымі ялінамі, скрыпеў сьнег — нехта выгульваў там сабаку, і цішыню вуліцы рваў на шматкі разьюшаны брэх.

“Востабэзагестэрнін, — сказаў Скіма. — Тады яго яшчэ ня вынайшлі. Найлепшае абязбольнае”.

“Толькі ў 2054 адкрыюць, што востабэзагестэрнін у спалучэньні з алькаголем мае пабочны эфэкт, — нягучна адгукнуўся ягоны гід. — Навязьлівыя слыхавыя галюцынацыі. Чалавецтва зжарэ сотні мільярдаў гэтых маленькіх жоўтых таблетак, пакуль нейкі батанік не адкрые іхную шкоду і іх не забароняць. У сотнях мільёнаў галоваў раптам настане цішыня”.

“Але мы гэтага не засьпеем, так? — Скіма пстрыкнуў электрычным чайнікам. — Сабакі. Ён іх чуў. Ня мог ня чуць. Вось чорт, які дубак. Я б выпіў яшчэ гэтай паскуднай кавы”.

“Скіма!”

“Што?”

“Хіба ты ня бачыш?”

Чайнік маўчаў. Ды й ня чайнік гэта быў ужо — а проста нейкі Прадмет, гладкі і голы, як камень. Пакой пакрысе пачынаў страчваць форму. Вось ужо і канапы няма. Замест яе толькі палоска сьвятла — але і яна рассыпаецца зьнічкамі, пакінуўшы на падлозе толькі чатыры бессэнсоўныя ножкі. І гід абхоплівае галаву рукамі, і вось ужо ў пакоі халодны туман, і не разабраць, адкуль гучыць голас.

“Нам трэба вяртацца, Скіма. Пакаёўка ўжо выключыла сьвятло ў калідоры і паехала дамоў. На рэцэпцыі Бюхман задрамаў перад кампутарам і бачыць свае чырвоныя сны. Пчолы і ружы, Скіма. Мулатка ўжо стаіць на беразе акіяну. Табе заўтра рана падымацца на працу. Каты ўважліва со­чаць за тым, як на маніторы скачуць чорна-белыя цені. У бэрлінскім небе нехта працёр поўню. Не­дзе плёскае вада. Тэлефон зазвоніць у адзінаццаць пятнаццаць. Розэнгартэн чакае”.

Тэрэзіюс Скіма падышоў да люстэрка і ўключыў таршэр. На ягоным падбародзьдзі пачала ўжо прабівацца шчэць. А ягоныя каты ўжо аб’еліся сухім кормам. Што ж. Ён мае рацыю.

Яны выйшлі ў калідор, поўны шумных людзей і гераічных карцін, якія немаведама чаму разьвесілі на сьценах.

“Не туда!” — крыкнула са сьмехам нейкая жанчына, прымусіўшы Тэрэзіюса Скіму азірнуцца, але яна зьвярталася зусім не да іх. Яна наогул іх ня бачыла. Бо ніякага Скімы не было. Толькі карціны і пальмы. Пальмы і дзьверы. Зіма за вокнамі і гу­дзеньне лямпаў над іх галовамі.

Моўчкі чакаючы ліфт, яны ледзь не ўзяліся за рукі, але паглядзелі адзін на аднаго — і перадумалі.

2016–2017,

Парыж-Вісьбю-Менск-Кіеў-Бэроўн-Кашчэлічы