Сабакі Эўропы

8.

Я веру ў вар’ятаў. І ў вар’ятак веру ня менш.

Адзін белы бант у ганаровым каравуле абавязкова несапраўдны. Разумееце маю мэтафару? ­Адзін белы бант у ганаровым каравуле, на які так сьмешна глядзець, калі сядзіш за столікам каля “Шчодрага” на плошчы Перамогі і папіваеш цёплае піва, хоць бы адзін белы бант заўжды зьлезе набок, адклеіцца, павісьне, сьмеху варты, нахабны, непакорлівы, хоць бы адзін белы бант абавязкова выявіцца чорным, зялёным, жоўтым — а то і ня бантам зусім, а марской зоркай, ці мэдузай, ці кавалкам марозіва. Вар’яцтва не цярпіць няволі, вар’яцтва сьмяецца з нас, нябачнае і бязьлітаснае. Яно тут. Проста трэба ўмець бачыць. А калі табе вельмі пашанцуе, яно само зьверне на сябе ўвагу.

Кашкан Натальля Яўгенаўна... так у вас там запісана, правільна? Дык вось, Кашкан Натальля, то бок Каштанка, была вар’яткай старэйшага школьнага ўзросту. Яна любіла марозіва, мовы і мужчын, старэйшых за яе на дваццаць пяць гадоў. І толькі мужчын з гэтага кароткага сьпісу яна любіла плятанічна, не любіла нават, а цікавілася імі, як цікавяцца пандамі ці сланамі. Праўда, Козьлік быў старэйшы за яе ўсяго на тры з паловай гады... Ну, няважна. Хто з нас панда, а хто слон, мы меліся высьветліць пазьней — і высьветлілі; усё роўна канкурэнцыі з марозівам і мовамі нам было ня вытрымаць.

Яе любоў да марозіва была паталягічнай. Нібы ў гэтай дзяўчынкі ўнутры гарэў агонь, які яна ўвесь час намагалася суцішыць усё новымі і новымі порцыямі салодкага лёду. Мяне гэта раздражняла. Я памятаю марозіва свайго дзяцінства — у якім любові, марозу і малака было значна больш, а хіміі, цукру і розных іншых лішкаў наогул не адчувалася. Гэта было марозіва, якое зьлівалася з кончыкам твайго языка ў экстазе, што неўзабаве пераходзіў у пяшчотнае і спакойнае сяброўства, у цудоўную гармонію смакавых стасункаў.

Цягам свайго жыцьця я мог назіраць няўхільную і прыкрую дэградацыю марозіва, усё больш зьяўлялася новых гатункаў, усё больш рабілася слодычы і ўсё больш разнастайваўся дызайн, але язык лізуна, язык гурмана, язык паглынальніка лёдаў адвыкаў ад сапраўднага смаку — з аматараў марозіва мы ператварыліся ў спажыўцоў, што куп­ляюцца на рэкляму, на нежывы холад, на хімічную віягру падробленага малака і лішняга цукру. Спажыўцы, настальгію якіх бессаромна і цынічна выкарыстоўваюць дзеля продажаў — вось кім зрабіліся людзі, што ядуць марозіва ў новым тысячагодзьдзі. Дзеля справядлівасьці, вядома, трэба адз­начыць, што ў горадзе М. існуе “Каштан” — адзінае марозіва, якое можна есьці і якое хоць неяк адпавядае колішнім стандартам. “Каштан”... Каштанка... Відаць, нездарма мы яе так называлі — хоць мянушка была прыдуманая ня намі. А кім? Не, Чэхаў тут ні прычым. Пра мянушку я раскажу пазьней.

З марозівам ясна. А вось мовы... Тут у Каштанкі быў спэцыфічны густ. Як і Козьлік, дзесяціклясьніца Каштанка была ўладальніцай дзіўнай кнігі. Не, парнаграфіі там амаль не сустракалася, хоць якія народныя прымаўкі бяз порна. Проста яно схаванае глыбока, дзеці не дастануць. Каштанку порна не цікавіла. У яе быў скарб, які яна не прамяняла б ні на што на сьвеце. Мы ёй нават не паверылі, пакуль яна не прынесла яго аднойчы ў “Шчодры” і ня тыцнула ў нашыя мядзьведжыя насы.

Нейкім чынам яна яшчэ ў восьмай клясе займела “Слоўнік прымавак народу кунду”, складзены ў 70-х гадах адным нямецкім дасьледчыкам і надрукаваны для ўнутранага карыстаньня ў Гумбальцкім унівэрсытэце. Слоўнік быў яе настольнай кнігай — яна ведала яго ледзьве не на памяць і сыпала прымаўкамі направа і налева. Як афрыканская бабка. Прымаўкі заўжды зьляталі зь яе вуснаў у арыгінале — калі Каштанка была ў гуморы, яна перакладала нам, што значаць усе гэтыя таямнічыя словы, а калі не — зьдзекліва сьмяялася. Сабе на ўме была дзеўка. І мы нічога не маглі зь ёй зрабіць.

Хіба засьмяяцца разам зь ёй.

“Нье ка ма: ло мбоко!”

Гэта значыць: ой, не магу, сказаў шымпанзэ, давячыся ад сьмеху.

Такія ў іх, кунду, прымаўкі.

Не паверыў бы, калі б не пабачыў кнігу. Каштанка прынесла яе на адну з нашых сустрэч. Дала пагартаць — і праўда, кніжка была што трэба.

“Дай пачытаць”, — папрасіў Козьлік.

“Мбэе эсі фо ла”, — сказала, хаваючы сваю кнігу, Каштанка. Што значыла: а гаршчэчак не наеўся. Так кажуць маці кунду, калі дзеці просяць яшчэ салодкага.

Яе бацькі, інтэлігібэльныя інтэлігентныя ін­тра­­вэртныя інтэлектуалы, беларускамоўныя пры­хіль­нікі дэмакратычных каштоўнасьцяў, кожны год бралі яе з сабою ў Бэрлін. Вось якія дзеці пайшлі... Яна расказвала пра Бэрлін так, што я яе нена­ві­дзеў. Шаснаццацігадовыя, а швэндаюцца па замежжах так, нібы мы даўно ў Эўразьвязе. У яе ўзросьце я сумняваўся, што ў маім жыцьці мне хаця б на дзянёк удасца вырвацца ў Эўропу, ня кажучы ўжо пра Амэрыку.

“Дык ты ў Бэрліне купіла свайго кунду?”

“Я называю гэта: Кніга. Вось так, зь вялікай літары: Кніга”.

“Кніга — гэта вось. Слоўнік Бальбуты. А ты лепш бы ў тым Бэрліне шмотак купіла, — сказаў Козьлік. — Ходзіш абы ў чым. У школе, відаць, зь цябе ржуць”.

“На сябе паглядзі, — я тыцнуў Козьліка ў голае калена. — Хіпстэрок”.

“Так, аднойчы раніцай я гуляла па Бэрліне, па Кудам, і купіла Кнігу... — Каштанка задумалася і прачытала нам з тэлефона:

“Бэрлін. Учора я купіла Кнігу. А на што яшчэ можна патраціць грошы ў Бэрліне ў наш час? Усё гэтакае і растакое, што некалі меў гэты горад, усё, чым ён мог спакусіць раней, усё, чым ён зьдзіўляў, раздражняў, раніў, усё, чаму прымушаў зайздросьціць, мы даўно ўжо маем. Дзякуй. У нас тыя самыя крамы і тыя самыя кошты, тая самая стома і тая самая прага валодаць, якую некалі так карцела прыме­раць на сябе: ці ўмеем мы так прагнуць? Ці зможам мы спажыць столькі і не падавіцца? Як высьветлілася, зможам. Мы ўлезьлі ў бэрлінскія стандарты і шчасьліва ўсьміхнуліся свайму адбітку ў люс­тэрку. У нас тая самая спустошанасьць і тая самая ілюзія вечнай непаўнаты, тая самая ліхаманка­васьць рухаў і тыя самыя страхі. Тыя самыя густы і тыя самыя праблемы з выбарам. Wir sind Berliner. Калі я кажу гэта, дык уяўляю, ясная рэч, тыя самыя прысмакі, ад аднаго выгляду якіх некалі круцілася галава. Мы — бэрлінэры. Людзі-­пончыкі з шакалядным, яблычным і абрыкосавым начыньнем. Прадаемся ў найбліжэйшых “Суседзях” па шэсьцьдзесят капеек. Купі нас. Wir sind Berliner.

З жаданага, жывога, патрэбнага, нянаскага ў Бэрліне засталіся хіба музэі, але іх ня купіш, не прывязеш дамоў і не павесіш на сьценку. Музэі — і яшчэ кнігі.

Тое, што і як мы чытаем, мае свае прычыны і наступствы. Калі ты купляеш кнігу, то знаходзішся ў палоне ілюзій, што яна табе цікавая, то бок адпавядае нейкім тваім інтарэсам. Насамрэч часьцей за ўсё гэтыя сапраўдныя прычыны і наступствы недасяжныя для нашага разуменьня — прынамсі, спачатку. Часам мы ўсьведамляем іх і жахаемся свайму адкрыцьцю, але гэта адбываецца значна пазьней. У большасьці выпадкаў так і застаецца таямніцай, навошта ты ўзяў у рукі тую ці іншую кнігу. Няўжо ты такі дурань, што можаш купіцца на прыгожую вокладку, мілагучнае імя, настойлівую анатацыю? Няўжо кнігу можна здабыць выпадкова?”

“Дык ты пісьменьнік...” — засьмяяўся Козьлік.

Я строга паправіў яго — у бальбуце трэба ўжываць фэмінітывы. Не nataln, а natalinga.

“А ты — проста Козьлік, — сказала Каштанка, якая імгненна пераняла маю звычку так яго называць. — Які ты мілы козьлік. Я правільна ўжыла казьлянятыў?”

І яна паглядзела на мяне нявінным позіркам чалавека, які зноў, трэці раз на дзень зьбіраецца саграшыць з марозівам.

Яна так хутка пачала размаўляць на бальбуце, што я яе запаважаў. У дзяўчынкі былі здольнасьці... А вось Козьліку Каштанка зь першага ж знаёмства прыйшлася неяк не даспадобы. Ён увесь час няўмела спрабаваў яе патроліць — але, здавалася, ёй было хутчэй забаўна слухаць гэтыя хлапечыя падколкі. Магчыма, ён раўнаваў — і колькі б я яму ні тлумачыў, што нас ужо трое (трое, Козьліку! Менш чым за год! Такім тэмпамі бальбута захо­піць сусьвет!), паміж Козьлікам і Каштанкай часта ўзьнікалі хуткія і бязглуздыя спрэчкі. Даводзілася ўключаць сілу сваіх ОО, даводзілася быць суворым і справядлівым. А бальбута ня надта прыстасаваная да такіх рэчаў, як строгасьць, дысцыпліна, закон і суд.

“Ты першая жанчына ў сьвеце, якая гаворыць на бальбуце”, — павіншаваў я неяк Каштанку, спа­дзеючыся на тое, што яна заганарыцца, расьцьвіце, пачырванее.

“А ты першы мужчына, які прыдумаў нешта вартае ўвагі”, — адказала яна, не міргнуўшы вокам.

Яна казала мне “ты”. Гэтая дурнічка казала мне ты. Калі яна была ў гуморы, дык называла мяне “ОО”, а калі злавалася — не называла ніяк.

“А марозіва?”

“Я думаю, яго прыдумалі жанчыны. Афрыканскія жанчыны”.

“Тваё марозіва белае, — сказаў Козьлік. — Так што ўсё роўна ты расістка. Белае, салодкае, гетэрасэксуальнае, і ты яго ліжаш”.

Гэта мне не спадабалася. Ён так і сказаў на бальбуце, спалучыўшы яе словы ня самым удалым чынам:

“Tau izimoje pajuta oviloje, tau ne amiluzu sutima onoje tviutіma, oviloje, azurkoje ismakutima, amiluzu onkuru onoje seksutima, tau fuzu pajutima nau”.

Я пастараўся перавесьці размову ў іншае рэчышча. Скіраваць іх на працу. Я ня ведаў, што мне зь імі рабіць. Бальбута выходзіла з-пад кант­ролю — і толькі ад мяне залежала, ці мае гэта небясьпеку для кагосьці з нас.

Мы даручылі Каштанцы працу над адным з разьдзелаў нашага слоўніка — лексыкай, зьвязанай з флёрай і фаўнай. Вырашылі паглядзець, ці дасьць яна рады. Да таго ж яна хадзіла ў гэтую сваю школу — нельга было загружаць яе працай, як дарослую. Каштанка ўзялася за працу з імпэтам, а я ўсё мацней адчуваў, што хачу, зусім не па-даросламу хачу, каб яна аддала перавагу маёй мове і забыла гэтых сваіх улюбёных напаўфантас­тычных кунду. Пакуль што бальбута ёй падабалася — але ці не было гэта проста дзявочым кап­рызам? Вядома, калі ведаеш нейкую кніжку на памяць, хочацца пачаць іншую, але тая, якую ведаеш — яна нібы першае каханьне. Не забываецца. Я ўсяляк імкнуўся схаваць, што мяне злуе, калі сярод шляхетных гукаў маёй бальбуты яна ўстаўляе ўсе гэтыя афрыканскія выгукі, усе гэтыя “мбэ” ды “нго”... Але вырашыў нічога ёй не казаць. Няхай яна забудзе сваіх чорных бэрлінскіх кунду сама. Вядома, яе любімыя прымаўкі і на мяне зрабілі ўражаньне — я не чакаў, што нейкае афрыканскае племя валодае такім наборам фразэмаў, да таго ж па духу нічым не адрозным ад нашых народных, крынічных, сялянскіх моўных скарбаў. У нашых народных прымаўках былі ваўкі, сабакі, кані, мя­дзьведзі — у далёкіх кунду леапарды, дзікабразы ды антылёпы, але ўсе яны былі братамі і сёстрамі з падобнымі характарамі. А я прыдумаў бальбуту ня дзеля брацтва ці сястрынства.

А навошта?

Пакуль я думаў, навошта, нас стала ўжо трое.

А там, дзе трое, можа сасьпець змова ці здрада.

Ясная рэч, Каштанка, што б яна там ні казала і якімі б пагардлівымі мурынскімі слоўцамі ні плявалася, дужа ганарылася, што належыць да самага што ні ёсьць таемнага таварыства. Яна была такая, як мы — усьведамленьне таго, што яна валодае сакрэтам і можа гаварыць на мове, пра якую ніхто не падазрае, нібы асьвятляла яе знутры і было прадметам яе неверагоднай гордасьці. Але надта яна ўжо была разумная. Да таго ж дзеўка. Я ня верыў, што дзеўкі ўмеюць захоўваць таямніцы. Толькі мужчыны валодаюць навукай трымаць рот на замку.

Здаецца, я пачаў яе трохі баяцца.

І быццам насуперак гэтаму страху, быццам каб падражніць мяне, нашыя размовы ў сеціве нязьменна сканчаліся дамоўленасьцю сустрэцца каля “Шчодрага”. Каштанка брала марозіва, двайную порцыю, я — гарэлку, што здымала страх, а Козьлік — сваё піва. Як я выглядаў побач зь імі? Як бацька? Магчыма. Я спадзяваўся, што гэта так. Пакуль ня здарылася непапраўнае.

Мы сядзелі каля “Шчодрага” і абмяркоўвалі Каш­танчыну працу (за месяц яна зрабіла неверагод­на шмат — што значыць маладосьць), калі раптам пачулі аднекуль з залітага апошнім сонцам пераходу:

“Каштанка!”

Тады мы ня ведалі, што яе можна так называць. Што яна адгукаецца на гэтую мянушку. Мы называлі яе... А ніяк не называлі. Таму ўмомант адчулі палёгку, ад якой самі зьдзівіліся. Каштанка. Так проста. І так пасуе.

Было відаць, што самой Каштанцы гэты вокліч радасьці не прынёс.

“Блядзь, — сказала яна ціха і паморшчылася. — Гэта Буня”.

А да нашага століка, недаверліва ўзіраючыся ў Козьліка і з апаскаю — у мой няголены твар, ужо набліжаўся добры моладзец, стрыжаны паводле апошняй моды. Шырокі ў плячах (двух Козьлікаў не хапіла б, каб скласьці аднаго такога маладзёна), са сківіцай прадаўца спорттавараў, у яркай кашулі і маднявых штанцах. Карацей, стандартны буня.

“Привет, — ён падышоў да Каштанкі і нахіліўся над ёй, абхапіўшы аберуч крэсла. — Здравствуйте”.

Здравствуйте — гэта было мне. Я змрочна кіў­нуў. Козьлік ня ведаў, куды падзець свае лапы. Каш­танка сьцепанула плячыма.

“Привет, Буня”.

“Станислав, — ён працягнуў руку мне, а потым, ашчэрыўшыся, Козьліку. — А это кто с тобой?”

“Тебе дело, Буня?” — Каштанка, удаючы спакой, даядала марозіва.

“Я тебя с ними уже третий раз вижу. Дай, думаю, подойду, познакомлюсь. Каштанка, ты чего вчера убежала? Я тебя весь вечар искал. И чего ты трубку не берешь?”

“Я тебе говорила, чтоб ты за мной не ходил? А, Буня?”

“Не, ну чего ты в самом деле. Я поговорить хотел, — сказаў Буня пакрыўджана. — Они что, иностранцы? Я слышал, как вы говорили”.

“Это Олег Олегович, мой репетитор, — раздражнёна сказала Каштанка. — А это мой друг, Козлик”.

Козьлік пачырванеў.

“Козлик? — Буня зарагатаў. — Извини, брат, не смог сдержаться. Хорошая у тебя фамилия. Или это она придумала? Каштанка у нас, по ходу, любит клички давать. Знает, что ничего ей за это не будет. Пока что”.

“Шел бы ты, Буня, по своим делам”, — Каштанка аблізала палец.

“Хороший у тебя репетитор, я смотрю, — Буня павольна дакрануўся да майго плястыкавага кубка, дзе плавалі мае другія сто грамаў. — А что репетируете? Чему учитесь?”

“Тебе дело? Давай, Буня, быстрым шагом, — прамовіла Каштанка, і вочы яе бліснулі. — У тебя ж бизнес, все дела”.

На выгляд Буню было гадоў дваццаць. Ён падумаў — і ў ягоных раскосых, прыгожых вачах зьявіўся сумнеў.

“Ладно, — ён адпусьціў крэсла Каштанкі, выпрастаўся. — Я только другу твоему, Козлику, кое-­что сказать хотел. На два слова, брат”.

“Не пайду я нікуды, — нечакана гучна і абурана сказаў Козьлік. — Кажы або зьнікні. Астапізьдзеў ужо”.

“Ого, — Буня падышоў да яго. — Беларуская мова. Паважаю. Мова нанова, пагоня, галерэя У. Толькі ў сэрцы трывожным пачую... Нармальна. Я тожа магу. Таксама магу па-беларуску размаўляць. Слухай, Козьлік. Сябар. Каштанку не абіжай, дабро? Мы зь ёй сябры. Я яе кахаю. Зразумеў?”

“Ты что, бухой, Буня?” — Каштанка ўстала і ўзяла яго за руку.

“Ладно. Позвоню тебе сегодня. Репетируйте, только закусывайте, — Буня міралюбна паціснуў мне руку. — Да пабачэньня, Алег Алегыч!”

І ён сваім павольным, развалістым крокам пайшоў да парку, пару разоў абярнуўшыся і неяк тужліва выхопліваючы нашую тройцу з-пад ценю рыпучых парасонаў.

“Моке а бэке бэ моке... Не, ён нармальны хлопец, — сказала Каштанка і пералічыла грошы. — Не палезе. Але апрыкраў так, што хоць ты яму нагу зламі. Ходзіць за мной і ходзіць. Што яму ад мяне трэба? Сказала ж, Буня, ніякіх шанцаў”.

Козьлік гмыкнуў. А я сабраў са стала паперы.

“Ён за табой сочыць, — я зноў падумаў пра асьцярожнасьць і неяк ніякавата зрабілася, нібы сачылі за мной. — Ты што, ня бачыш? Каштанка!”

Яна ня слухала, мармытала нешта пад нос. Не на бальбуце, і не на кунду. Я не адразу зразумеў, што яна напаўголасу мацюкаецца.

“Каштанка!”

Яна страпянулася, паглядзела на мяне зьдзіў­лена.

“Табе пасуе”, — усьміхнуўся Козьлік.

Яна паказала яму кончык языка. Сінявата-чыр­воны, зьмерзлы. Козьлік адвярнуўся.

“Трэба прыдумаць іншае месца, — задуменна сказаў я. — А можа, і наогул пакуль што легчы на дно”.