Сабакі Эўропы

10.

“...Адвечная беларуская мара. Суцяшэньне расчараваных, сон тых, чыя краіна так ня спраў­дзілася. Міраж для тых, хто памірае ад смагі. Дайце нам кавалак зямлі — і мы зробім там Беларусь. Для сябе, такую, якой яна нам мроілася — здавалася, руку працягні, і дастанеш. О, ты памятаеш той час. Ты стаяў сярод натоўпу і сьлёзы душылі цябе, і крыўда на гэтых тваіх абыякавых суайчыньнікаў рэзала табе сэрца. Адно намаганьне — і тое, пра што мы чыталі і пісалі, зробіцца рэальным, жывым, паўнакроўным, пусьціць парасткі, забуяе. Гэта так прос­та! Ну як жа вы не разумееце! Беларусь вылупілася зь яйка — і, запішчаўшы, узьляцела над лесам. Беларусь выйшла на бераг з марской пены — малюйце яе, мастакі, жадайце яе, ідзіце за ёй, вазьміце яе як ідэал, безь якога так страшна жыць. Беларусь прарасла, Беларусь надышла, як трапічнае лета — і ўсе будуць танцаваць пад яе пальмамі. Дайце нам кавалак зямлі, вы, быдла! Вам жа лепш. Мы перастанем муляць вам вочы сваімі шалёнымі тварамі, і мова нашая ня будзе дзерці вам вушы, вы пазбавіцеся нарэшце нашых кніжак, нашых прэтэнзій, нашых скаргаў, нашых рытуалаў, якіх вы так і не зразумелі. Вам будзе лягчэй. Мы сыдзем у наш рай — а вы жывіце ў сваім. Дайце нам Палесьсе, мы будзем жыць на балотах. Што, шкада? Тады хаця б адну вобласьць, самую занядбаную, нікому не патрэбную. Магілёўскую! І гэта для нас тлуста? Тады раён, найбяднейшы, самы хілы, самы ўбогі. І раёну не дасьцё? Ну хаця б горад. Мястэчка! Вёсачку! Але каб там усё было так, як мы прыдумалі. Па нашых законах. Ну хаця б пару гектараў зямлі. Хіба сагнаць усіх сваіх на тыя гектары і аддзяліцца ад вас агароджаю — гэта сэпаратызм? Ды вашая дыктатура нават не заўважыць, што яна нешта страціла. А ў нас будзе свая Беларусь, на двух гектарах, але тая, сапраўдная, наша, са сноў і песьняў, з кніжак і праектаў. Што, і гэта нельга?

Тады зажрыцеся! Мы эмігруем. Мы возьмем з сабой тое, што нам належыць. Тады і паглядзім, што ў вас застанецца. Толькі пустка.

І тут знаходзіцца нехта, хто купляе востраў. І абвяшчае, што зробіць на ім ня штосьці там, не курорт, ня лецішча, не музэй — а самую што ні ёсьць Беларусь. Усё, як мы хацелі. Гэта было нешта.

І тут табе прыходзіць на мэйл запрашэньне. Ехаць на той востраў і пісаць. Гэта ж проста гістарычны шанец. І для Беларусі, і для таго, хто напіша кроніку. Я тады з жонкай разьвёўся, кінуў усё, дзяцей, работу ў рэдакцыі — усё роўна там капейкі плацілі. І пагадзіўся... Мы сустрэліся з Крывічанінам у...”

За акном пачуўся шум рухавіка.

“Зрэшты, няважна. Астатняе вы ўжо ведаеце, і я думаю, вам варта пасьпяшацца”, — пасьпешліва прамовіў Храніст, выключыў дыктафон і азірнуўся на бабку. Але тая спала. Ён схаваў дыктафон у кішэню і зноў узяўся за кнігу. Гэта была старая энцыкляпэдыя Крыжовых паходаў — са сьмешнымі, наіўнымі, пазбаўленымі пэрспэктывы малюнкамі, на якіх людзей секлі на часткі, смажылі, білі, тапілі, палілі. Малых людзей зь вялікімі галовамі, якія не зьмяшчаліся ў ледзь уціснутыя на малюнках крывыя гарадзкія муры.

Тупат на калідоры, вясёлы голас гаспадара. Такі голас, які бывае, калі ім спрабуюць заглушыць далёкі бой барабанаў — ці ляскат нажа. Перабольшана бадзёры, фальшывы, акторскі голас. Няўжо яна нічога не адчувае?

Дзьверы адчыніліся, Храніст адклаў кнігу, пагладзіў сівую бараду.

“Ну як, не ўпусьціў бабку? — гучна прамовіў Крывічанін, гледзячы на Кранікёра так добразычліва, што таму падалося, што ён раскрыты. — Сьпіць...”

“Яна ўвесь час спала”, — сказаў Храніст, спрабуючы выглядаць спакойным.

За сьпінай у Крывічаніна была гэтая дасьледчыца, якая звалілася ім учора на галаву, Касія. І Таўстун — адзіны на востраве, хто ўмеў па-ангельску.

“Скажы ёй, што матцы лепш, — адрывіста кінуў Крывічанін. — Скажы, што зараз перакусім і я адвязу яе на маторцы... І ўсьміхайся, доўбня. Што ты крывішся?”

“Ты сказаў, што...”

“Рабі што сказаў”.

Тоўсты пераклаў. Касія паціснула плячыма. Ві­давочна, ёй не хацелася зьяжджаць. Востраў яе зацікавіў, і яна ўжо цьвёрда вырашыла, што вернецца сюды зноў. Тут хапала таямніцаў. Таямніцы пачаліся з самага ранку. Таямніцы, дзіўныя ўчынкі людзей — як у кепскай п’есе. Таямніцы...

У тым ліку ў гэтым доме. Дый паводзіны гаспадара, гэтага халерычнага, так ненатуральна жвавага і гаваркога Макса, падаваліся ёй усё больш падазронымі. Яны аб’ехалі ўвесь востраў, і нешта падказвала Касіі, што тут ня ўсё ў парадку. Гэтыя пустыя дамы, кінутыя рэчы — і сьляды нечага шалу, якія яна, нягледзячы на тое, што ўсё рабілася сьпехам, пасьпела заўважыць. Якія сьляды? Нібы нехта прыходзіў у пакінутыя людзьмі жытлы і гістэрычна крышыў усё, што трапіцца пад руку. Выдраныя з рамаў фота, бітае шкло, якое хрусьцела пад нагамі так вусьцішна — як быццам галасы людзей, што тут жылі, заклікалі яе не сыходзіць, прагнулі расказаць свае гісторыі... Але нават калі зрабіць дапушчэньне, што ўсё тут сумленна, законна і гэтая невялікая калёнія квітнее — Касія не магла дапяць: як яны тут жывуць? Пасьля ўсяго, што адбылося з гэтым маленькім востравам? Як яны могуць тут жыць?

І галоўнае: дзе яны ўсе? Жыхары, якія не пабаяліся тут пасяліцца?..

Яна спрабавала задаваць пытаньні. Яна спрабавала расказаць Крывічаніну пра тое, што тут было раней. Яна абірала далікатныя фармулёўкі і намагалася не параніць пачуцьцяў гэтых дзіўных іншаземцаў. Яна глядзела яму ў твар, проста пад кудзеркі, пад якімі ён хаваў свае насьмешлівыя вочы. Ён не разумеў, неўразумела хмурыў лоб або аглушальна, зь нейкім адчаем рагатаў, нібы яна ўдала пажартавала. Ніхто не разумеў яе. Спачатку яна палічыла, што гэта віна мажнога перакладчыка, які глядзеў на Крывічаніна з сабачай адданасьцю і нейкім дзіўным страхам. Ягоная ангельская і праўда была так сабе, але ж яна не казала нічога складанага. Урэшце, калі яны падымаліся па ўзгорку, яна спытала ў лоб:

“Вы ведаеце, што тут нельга жыць? Што гэты востраў азначае павольную сьмерць?”

Максім Крывічанін зарагатаў і паляпаў яе па плячы.

“Ён кажа, што вы зашмат чытаеце жоўтай прэсы”.

“Жоўтай прэсы?”

“Yes, the yellow press”, — абыякава сказаў таўстун.

Цяпер па доме гаспадара, віхляючы сьцёгнамі, хадзіла і грукала талеркамі паўголая дзяўчына, якая глядзела на Касію з такой пагардай, што Касія адчувала яе амаль фізычна: ёй забалела галава ад такой невытлумачальнай непрыязі і перахацелася есьці. Хоць яны паўдня блукалі па востраве і там, каля мора, яна намякнула таўстуну, што была б ня супраць гарачага супу. Не, яна нічога не разумела.

Яна прайшлася па калідоры, думаючы, ці не спытаць пра пігулкі ад галавы. Крывічанін схаваўся ў сваім пакоі, таўстун закурыў, разваліўшыся на канапе ў гасьцёўні.

Сёньня яна запыталася ў таўстуна наконт інтэр­нэту. Ёй трэба было паведаміць сваім — Костасу, Джузі, Сандры, што зь ёй. “Інтэрнэт не працуе, — разьвёў рукамі таўстун. — Нам вельмі шкада”. Потым яна зьвярнулася да самога Крывічаніна. “Не працуе. Адключылі за няўплату”, — зьдзекліва пераклаў таўстун.

“А тэлефон? У вас жа мусіць быць тэлефон?”

“Не. У нас няма патрэбы. Мы ж як рэлігійная сэкта. І калі б вы сталі на нашае месца, зразумелі б, што так людзі пачуваюцца значна шчасьлівейшымі. Гэта жудасная залежнасьць... Інтэрнэт, тэлефон...”

Тады яна зрабіла выгляд, што паверыла. А цяпер, у калідоры, яна нейкім нюхам адчувала, што сувязь з кантынэнтам тут ёсьць. Усё было насычана ёй. Усё вібравала і перадавала нейкія сыгналы. Касія паволі разглядвала дзьверы: адны, другія, трэція... І з другога боку. І яшчэ адны ў глыбіні калідору. Што за імі? І што на другім паверсе? Чаму яны хлусяць? І навошта будаваць такі вялікі дом, калі...

З прыбіральні выйшаў той сівы, пажылы мужчына, якога Крывічанін пакінуў глядзець за сваёй маці, пакуль ладзіў ёй экскурсію. Сівы загарэлы мужчына ў белым. Ён усьміхнуўся ёй і прайшоў побач, сьпяшаючыся, паціраючы рукі — у яго відавочна не было ахвоты зь ёй размаўляць. Яна прыхінулася да сьцяны, прапускаючы яго. Ён падзякаваў кіўком галавы і прайшоў міма, разгублены, пахілы, маршчыністы мужчына гадоў шасьцідзесяці, з тыпова славянскім тварам, і ўсё было б нічога, калі б...

Прамінаючы яе, ён сунуў нешта Касіі ў руку. Яна міжволі ўзяла, а ён, як нічога й не было, рушыў далей, да выгляду на мора, якім тут так ганарыліся, да цыгарэтнага дыму, які вецер заганяў ва ўсе шчыліны.

Яна расьціснула пальцы. Гэта была флэшка. Зу­сім маленькая чорная флэшка.

Ён азірнуўся і падміргнуў — ён ня ўмеў міргаць або рабіў гэта занадта рэдка ў сваім жыцьці. Такі пажылы чалавек — і так непераканаўча і нягегла міргаць. Як быццам зараз чхне.

Але яна зразумела — і ён бачыў, што яна яго зразумела. Яна зразумела і сунула флэшку ў кішэнь сваіх шортаў, якія ёй выдала ўчора непрыветная грудастая дзяўчына.

Там, у гэтай кішэні, ляжала яшчэ нешта. А менавіта неахайна складзены лісток паперы, на якім былі няроўныя крамзолі, выведзеныя ці то дзіцячай, ці то старэчай, ці то параненай рукой.

Сёньня на досьвітку ў пакой, дзе спала Касія, увайшла старая жанчына.

Маці гаспадара, якую Касія ўратавала ў моры, недалёка ад берага. Яна страціла лодку, затое дзякуючы ёй жыў чалавек.

Гэта напаўняла Касію гордасьцю. Ёй яшчэ ніколі не даводзілася ратаваць людзей.

Жанчына была такая старая, што Касія нават прыкладна не магла б вызначыць яе ўзрост.

Можа, дзевяноста.

А можа, сто дзесяць.

А можа, яна была несьмяротная.

У апошняе верылася. Толькі несьмяротная жанчына ў такім веку можа пайсьці ўначы ў неспакойнае мора.

Калі б Касія ўмела чытаць гэтыя крывыя, выгнутыя, ламаныя, як ветрам вырваныя зь зямлі літары, яна б прачытала пра сястру старой жанчыны, якая жыве далёка адсюль, у сіняй хатцы каля старой ігрушы. Пра тое, што са здароўем усё дай божа, толькі ногі баляць. Пра тое, што цяпер у яе ёсьць два сынкі, Антон і Міша. І ўнучанька Алеся. І пра тое, што яе тут

дзяржаць

і ці не магла б дарагая сястрыца забраць яе адсюль, бо яе тут

дзяржаць

і калі грошай даехаць у сястрыцы няма, дык можна дабрацца да ейнай хаткі на беразе возера, выдраць адну масьнічыну і ўзяць адтуль два мільёны на білеты, але прыехаць як мага хутчэй, бо яе, старую б, старую ба, старую Бя, старую бабку, тут

дзяржаць

Аднак Касія не магла гэтага прачытаць. Затое магла перадаць таму, хто абавязкова расшыфраваў бы бабчыны крамзолі, беларускія руны, крывіцкія герогліфы.

Старая, якая аддала Касі гэтую паперку ў сьві­тальных прыцемках, паглядзела ёй уважліва ў вочы, і позірк у яе быў добры-добры.

Вусны старой заварушыліся. Касія зазірнула ў гэтыя сінія вочы, прасачыла, як заварожаная, за трапяткімі рухамі вуснаў.

“Гэта мне?” — спытала яна, асьцярожна трымаючы паперку.

І тады старая высунула свой страшны язык і ліз­нула ім паветра.

“Гэта мне... — сьцьвярджальна шапнула Касія. — Але...”

Старая лізнула паветра яшчэ раз. І тады Касія зразумела.

“Я мушу быць паштальёнам? Адаслаць гэта? Але адрэса? Дзе адрэса?”

Па вачах старой яна бачыла, што ўсё зразумела правільна. Шчасьліва ўсьміхнуўшыся, старая выйшла з пакоя.

І вось цяпер Касія мела ў кішэні два пасланьні з вострава, якія ёй трэба было перадаць. Два тайныя пасланьні. Пра якія ёй ні ў якім разе нельга было расказваць. Ні гаспадару, ні ягонаму перакладчыку, ні гэтай непрыязнай дзяўчыне. Нікому.

Яе паклікалі абедаць. Рэдкі суп бязь мяса, гародніна і кансэрваваны тунец. Сухары і салодкае густое малако зь сініх бляшанак, па якіх бегала незнаёмая Касіі кірыліца. За сталом уселіся ўсе: на канапе старая, побач дзяўчына, якая гатавала гэтую няхітрую ежу, з другога боку Касія. Насупраць сядзелі таўстун і сівы мужчына ў белым, засяроджана і прагна глытаючы суп. Сам Крывічанін сядзеў асобна, трымаючы талерку на каленях, і еў мала — затое ўвесь час балбатаў. Яму вельмі хацелася, каб яна зьнікла адсюль.

“Госьць ня госьць, а валакіты досьць... Ну што, пара! — закрычаў ён, удаючы засмучанасьць. — Я сказаў, каб падрыхтавалі маторку. Трэба ехаць, нешта не падабаецца мне гэтае мора! Лепш рукі ў ногі і наперад, пакуль сьветла”.

Перакладчык так і сказаў: рукі ў ногі. Касія ўсь­міхнулася, абвяла вачыма стол і тых дзіўных людзей, што за ім сядзелі. Цяпер у яе была зь некаторымі зь іх свая таямніца. І таму яна таксама адчувала сябе гордай. У яе не было таямніцаў з таго часу, калі яна малой дзяўчынкай выкурыла бацькаву цыгару. Вельмі дарагую. Як жа яе тады ванітавала...

Крывічанін адчыніў перад ёй дзьверы машыны. Яна кінула пад ногі свой плавальны касьцюм, мас­ку, ласты. Сваю рыбіну скуру. Выгляд у Крывічаніна быў заклапочаны. Ня хочацца адпускаць рыбу назад у мора. Глядзіць на неба — так, быццам яно і праўда цямнее, абяцаючы буру.

Калі яны крануліся зь месца і панесьліся ўніз па камяністай дарозе, яна азірнулася.

Дом глядзеў на яе так, быццам яна ў ім нешта забыла.

“Мне трэба пераапрануцца”, — сказала Касія, але ён не зразумеў. Яна знакамі паказала, што ёй трэба нарэшце зьняць гэтыя шорты, майку, лёгкі швэдар, Алесіны рэчы, якія прыйшліся акурат на яе, і зноў улезьці ў сваю марскую экіпіроўку. Ён махнуў рукой у напрамку берага: там.

Маторка была гатовая. Ён адвярнуўся, насыпаў у руку каменьчыкаў — яна скінула чужое адзеньне і нацягнула касьцюм. Флэшка і паперка былі на­дзейна схаваныя пад чорнай матэрыяй, у адмысловым мяшэчку на грудзях.

“Гэй, — паклікала яна. — Можам ехаць”.

Адразаючы хвалям іхныя пышныя шэрыя хвас­ты, маторка, нібы востра заточаны электрычны нож, правяла цераз бухту імклівую, толькі небу бачную лінію і выйшла ў адкрытае мора.