Сабакі Эўропы

1.

Мне даўно не дае спакою старая казка пра Нільса Хольгерсана.

Гэта гісторыя пра тое, як адзін ня надта разумны скандынаўскі хлопчык зрабіўся такі малы, што змог сесьці на гусака і ўцячы з роднай вёскі разам зь дзікімі пералётнымі птушкамі.

Я часта ўяўляю сабе, як Нільс, моцна абхапіўшы птушыную шыю, заплюшчвае вочы, калі гусак уздымаецца вышэй за хаты, за самыя высокія дрэвы, вышэй за ўсё, што падавалася такім недасяжным.

І нават велічны дуб на вясковай плошчы цяпер выглядае як купка пустазельля пад занесеным над ёй драўляным чаравікам.

Яшчэ адзін узмах крылаў — і ўнізе застаўся сьпі­часты, нядаўна адрамантаваны дах царквы, якім так ганарыцца мясцовы пастар. Гусак махае кры­ламі, як апантаны, цяпер або ніколі, цяпер або ні­колі, у сэрцы гусака бязладна мільгаюць чырвоныя лямпачкі, а ў сэрцы хлопчыка... Не, у ім яшчэ не прачнуўся жаль, настальгія і пустэча яшчэ далёка, а неба блізка, яго можна памацаць рукой, і толькі інстынкт самазахаваньня не дае Нільсу адчапіць пальцы ад ненадзейнага пер’я. Пальцы, па якіх яшчэ нядаўна так любіла хадзіць настаўніцкая лінейка, бялеюць, але ў кроў паступае адрэналін, без супынку, амаль звышдоза, але яна ратуе яго, не дае яму сасьлізнуць. Яго вушы закладзеныя, ён чуе толькі сваё дыханьне і няспынны шум ветру, подых і вецер, і далёкія крыкі іншых птахаў.

Хлопчык адчувае, як гусак пад ім працуе цягліцамі, спачатку няўпэўнена, адчайна, натужна, раз-пораз страчваючы рытм узьлёту, але неўзабаве крылы нібы заміраюць, і тады ён адплюшчвае вочы і крычыць ад жаху і захапленьня — і гусак адказвае яму адурэлым ад шчасьця голасам. Яны плывуць у паветры на галавакружнай вышыні — можа, нават сем-восем тысяч мэтраў, бо менавіта на такую адлегласьць ад зямлі могуць уздымацца дзікія шэрыя гусі падчас сэзонных міграцый. Здаецца, што ўся краіна раскінулася цяпер пад імі, як дыван у дзіцячым пакоі, з раскладзенымі на ім каляровымі цацкамі і намаляванымі сьцежкамі. Нільс бачыў такі дыван у багатых суседзяў, неяк яго запрасілі пагуляць зь іхным малодшым сынам, але Нільсу было нудна, ён зьеў зашмат торту і яго званітавала проста на прыгожыя ўзоры, і больш яго не запрашалі.

Седзячы на сваім гусаку, Нільс пралятае над вялікім горадам. Горад дыхае, як хворае, тлустае цела, пакладзенае на сьпіну. Горад пацее. Магчыма, гэта нават той самы горад, дзе я жыву. Шаша, абапал якой туляцца адзін да аднаго катэджы, неўпрыкмет робіцца шырокім, самым доўгім у Эўропе праспэктам. Ад праспэкту ва ўсе бакі разьбягаюцца вуліцы, губляючыся ў парках і правальваючыся ў шчыліны між нягеглых дамоў, пад зямлёй адчайна носіцца сюды-туды грымучае мэтро, год за годам шукаючы выхад і не знахо­дзячы, а наверсе старая рака просіць, каб яе нарэшце закапалі і забылі дадзенае ёй некалі імя. Недзе ў тым горадзе, на бальконе, які схапіла за локаць ужо амаль голае дрэва, сяджу я, чытаю кнігу, чакаю лета. Як гэта ўсё не падобна на Нільсаву вёску, у якой усё і ўсе былі навідавоку, і толькі лес, куратнік ды салома ў сьвірне маглі даць прытулак ягонай адзіноце.

А цяпер вось у яго ёсьць неба.

Гусі крычаць. З Захаду тхне холадам і дажджом. Канечне, вырай знаходзіцца недзе на поўдні, але важак чарады лепш за ўсіх ведае нябесную дарогу. І таму яны пакуль што трымаюць курс на Захад. Магчыма, у важака там справы, якія трэба ўлаго­дзіць, перш чым павярнуць у напрамку цяпла.

Гусі не зьвяртаюць на Нільса ўвагі. Калі ён зваліцца, ніхто ня будзе лавіць яго і шукаць месца, дзе ён упаў. І плакаць ніхто ня будзе. Гэта гусі, а ня людзі. Гэта халоднае празрыстае неба, а не зямля, на якой плачуць, капаюць магілы і выстукваюць на клявіятурах пасьпешлівыя нэкралёгі.

Вядома ж, рана ці позна яны далятуць да дзяржаўнай мяжы і крыху зьнізяцца, каб абмерка­ваць чалавечае глупства. І тады адзін з жаўнераў, ад няма чаго рабіць разглядваючы гусіную чараду ў свой супэрсучасны і супэрдакладны бінокль, раптам заўважыць на сьпіне аднаго з птахаў маленькага хлопчыка.

Хлопчыка, што прыціскаецца да гусінай шыі так, як, бывае, дзяўчаты туляцца да сьпінаў сваіх бойфрэндаў-матацыклістаў.

Хлопчыка, які з амаль каралеўскім недаверам аглядвае бясконцае навакольле з вышыні некалькіх тысяч мэтраў.

І тады жаўнер зьвяжацца з начальствам. Але гусіная чарада будзе ўжо на тым баку мяжы. Хлопчык так і не даведаецца, што яго заўважылі яшчэ на радзіме.

На тым, іншым баку таксама будзе свой жаўнер — зь ня менш, а мо і больш сучасным і дакладным біноклем. І ў жаўнера таксама будзе сваё начальства — мо і больш строгае.

І калі гусіная чарада пачне зноў набіраць вышыню, прагучыць стрэл.

Трапны і прадуманы стрэл з сучаснай і вельмі дакладнай зброі. Стрэл — гэта таксама ўцёкі. Цяпер або ніколі. Цяпер — або ніколі.

Бязьвізавы хлопчык не пачуе стрэлу. Ён толькі адчуе, што нешта пайшло ня так, адчуе, як вялікае цела, якое ён абдымае, страціла лёг­касьць, здрыганулася і абмякла. Гусак пад ім ускрыкне апошні раз, тужліва і зьдзіўлена, быццам ён пабачыў наперадзе мора. Зямля пачне набліжацца так імк­ліва, што хлопчык зноў заплюшчыць вочы. Мёртвае крыло змахне яго з гусаковай шыі, пальцы расьціснуцца і ён паляціць у бездань, боўтаючы нагамі, роспачна шукаючы апоры і ўвесь час павялічваючыся ў памерах. Ён зробіцца акурат такім, як быў, калі зямля прыцягне яго да сябе за шкірку і ўдарыць па пальцах сваёй цьвёрдай балючай лінейкай.

Нільс выправіўся ў сваё падарожжа ўвосень, калі гусі зьбіраюцца ў чароды і лятуць далёка-далёка, туды, дзе я, напэўна, ужо ніколі не пабываю.

Маё падарожжа пачалося адным летнім днём, у тую пару, калі сонца гоніць людзей да вады і неба і ўнізе на сушы застаюцца самыя безнадзейныя з нас.