Сабакі Эўропы

“Hdzieta ŭ topi balot pahrabion astyvajuščy hrom...”

Песьня

1.

Сьвятэй Пакроў накрыў зямлю жоўтым лістом, маладым сьняжком, ваду лёдам, пчалу мёдам. Рыбу луской, дрэва карой, птаху пяром, дзеўку чапцом. Стагі пакрыў, першы стажок дранічкамі, другі стажок саломкаю, трэці стажок белым сьнегам.

На Пакровы малодшага Касмача, іхнага суседа, забіралі ў маскалі. Па такому случаю паставілі сталы проста ў садзе, балазе дзень быў пагодны, а на сталы выставілі ўсё, што маглі. А маглі Касмачы па самае не магу — бо стары Касмач быў, як кажуць, выціран, таму палагаліся яму і зельліца крамнае, і сервілат, і грушавыя карамэлькі, і марожана. Учора Касмачы кагосьці засмалілі ў сябе ў двары, а каго канкрэтна, ніхто асабліва не разьбіраўся — не такія тут жылі людзі, каб на чужое раты разяваць. Пазвалі — дык будзем, а міма ісьці сказалі — тожа не асудзім. Каму цяпер лёгка? А ў лесе шмат рознай жыўнасьці ходзіць...

Дзень і праўда быў пагодны, сонечны, хоць часам і налятаў на ўбраныя сталы першы ветрык, чужы, злы, як з пустога пограба. Касмачы, трэба сказаць, усіх паклікалі, нікога не забыліся: найперш, ясна рэч, солтыса, за ім паліцая, і поп тут сядзеў, і зам па ідэалёгіі, але зь ялітай гэтай і так усё зразумела, куды бязь іх. Дык яны нават дурачка мясцовага за стол пасадзілі, Какоўскага. Той адразу ж напіўся — і калі толькі пасьпеў? — ды жаласьлівым голасам завёў сваё, нязьменнае:

“Людзі! Людзі! Ізьвініце меня, людзі, радные маі, но атвецьце: какой цяпер год?”

Зь ім заўжды так: сядзіць, усьміхаецца, бабам ручкі цалуе, ківае шматзначна, а потым як нейкае насланьнё на чалавека находзіць: ускідваецца, нібы толькі што прачнуўся, хапаецца за галаву, што аж пальцы бялеюць, і абводзіць усіх страшнымі вачыма:

“Людзі! Людзі! Какой год на дварэ?”

Усе ад сьмеху ажно кладуцца, але ж не ад злоснага сьмеху, такога, што з грытанкі ідзе, а ад добрага, такога, што з жывата. Какой-год, какой-год — мабыць, таму і назвалі яго так: Какоўскі. Ніхто ня ведаў, адкуль той Какоўскі ўзяўся, паліцай яго аднойчы ў лесе знайшоў і аддаў каму сьледует, а праз два дні Какоўскага назад прывезьлі і пасялілі ў хаце памерлага Ігната — так і жыве тут у іх Какоўскі ўжо, можа, тры гады, а мо і пяць. Шкадуюць у іх Какоўскага: пасьмяюцца, пасьмяюцца, а потым супакойваюць. Вось і цяпер за сталом у Касмачоў насьмяяліся ўволю, бо надта ўжо жаласны ў Какоўскага від, як у п’янага, які Страшны суд праспаў — а пасьля ўрачыха і кажа яму, уздыхнуўшы і кульнуўшы лікёру:

“Дзьве тысячы сорак дзявяты, даражэнькі, дзьве тысячы сорак дзявяты”.

Гэта ўсе ведаюць, у кожнага дома інтэрнэт ёсьць і каляндар на сьцяне вісіць. Какоўскі стогне, вылуплівае на ўсіх вочы, крычыць нямым голасам і падае пятай кропкай проста на траву.

“Как жэ эта палучылась? Ашыбка, ашыбка...” — мармыча ён, абводзячы невідушчымі вачыма гэты невялікі сьвет: хаты, твары, змораныя дрэвы, змочанае ваткамі аблокаў неба, блізкі, выцягнуты ў нітку далягляд, прадзеты на канцах у іголкі даўгіх пруцяных агароджаў.

“А дзе я, людзі? Дзе я нахажусь?” — хрыпіць Какоўскі, хапаючы за рукі таго, хто бліжэй за ўсіх. Але яго ўжо ня слухаюць, насьмяяліся ўдосталь, хіба толькі зам па ідэалёгіі скажа задуменна, кульнуўшы чарачку:

“Какой год... Не каб пра месяц спрасіць ілі хаця бы пра дзень нядзелі. Чудак чалавек...”

І ўсе важна дастаюць з кішэняў мабільныя тэлефоны, кладуць на стол: вось табе і ўрэмя, і дзень, і год, і нават сфатаграфіравацца можна. Напрыклад, з малодшым Касмачом: той сядзіць на чале стала, лысы, змрочны, на людзей не глядзіць, толькі на Любку пазірае, нявесту сваю, ды так пазірае, быццам зараз зьесьць.

“Ну што ты ўсё на яе смотрыш, — не вытрымлівае солтыс. — Зараз дзеўка ў гамбургер прэўраціцца ат стыда. Даждзёцца яна цябе, даждзёцца — сам паглядзі, каго тут яшчэ дажыдацца?”

І праўда: каго?

Не яго ж, Маўчуна. Маўчуну яшчэ толькі пятнаццаты год пайшоў. А апрача яго ў вёсцы толькі сямёра мужчын застаецца: стары Касмач, ды солтыс, ды паліцай, ды поп, ды бацька Маўчуна, ды настаўнік, ды пан Какоўскі. Усе астатнія бабы, нават зам па ідэалёгіі.

Калі шчыра, Маўчун дужа зайздросьціў малодшаму Касмачу. Хоць чаму там зайздросьціць: ума ні грама, адны кулакі і любімае слова “насёр”. Што ні скажы малодшаму Касмачу, ён пра ўсё адказвае “А я з дуба насёр”. Часам Маўчун задаваў сабе пытаньне: як жа Касмач зь Любкай размаўляе, калі яны па завугольлях ціскаюцца? Яна яму: ой, Касмачык, які ж ты дууужы, які ты харооошы, а ён ёй адказвае ласкава: а я з дуба насёр. Як яна яго цярпіць? Як яны наогул усё гэта цярпяць? Чаму ня выюць ад кляўстрафобіі? У куратніку ў Маўчуна ёсьць схоў, а там паперкі з малюнкамі, Маўчун іх усіх намаляваў, усіх: солтыса ў выглядзе жука, папа — як чорную шафу, паліцая — як грыба сухога неядомага, зама — як сьвежавыструганую труну, а Касмача таго малодшага — як каровін блін...

Касмач заўважыў, што Маўчун употай разглядвае яго, і насупіўся, сьціснуў кулачышчы. Няўжо раўнуе? Ды патрэбная мне твая Любка...

І праўда, чаму тут зайздросьціць? Але Маўчун зайздросьціў — пякуча, ледзьве не да сьлёзаў. Не таму, што ў Любкі з малодшым Касмачом такая любоў. А таму, што...

Ясна чаму.

Заўтра па Касмача прыедзе вайсковая машына, заскочыць Касмач у кодаб, махнуўшы кедамі — і павязе яго машына далёка-далёка, туды, куды нікому нельга. Касмач пабачыць сьвет, а сьвет даведаецца, што ёсьць такі Касмач, і які б той Касмач ні быў, ён будзе займаць сабой прастору, то тут, то там, у мясьцінах, якія Маўчуну ніколі не наведаць, і вочы Касмача запомняць тое, што Маўчуну і ня сьнілася. Тое, пра што ім у школе расказваюць — але расказваюць неяк неахвотна, нібы сам настаўнік ня надта верыць у тое, чаму іх вучыць, нібы гэта казка такая пра белага бычка: што ёсьць недзе іншыя краіны, ды вялікія гарады, ды высокія горы, ды бяскрайнія стэпы. Ведама ж, нешта і ў інтэрнэце пачытаць можна — але і там інфармацыі мала, так мала, што Маўчуну толькі і застаецца, што дадумваць, фантазіраваць і марыць...

А дадумваць ён умее.

Ну вось зайздросьціць ён малодшаму Касмачу. Хоць ясна, што Касмач той дурны, хутчэй за ўсё, і ня вернецца ў вёску іхную. Гэта раней выціраны вярталіся — з мэдалямі, з загарам баявым, у шынялях казённых, хто без рукі, хто без нагі. А цяпер хто ў маскалі пайшоў — пішы прапала. Ніводзін яшчэ са старэйшых хлапцоў дахаты не прыйшоў, адслужыўшы. Можна толькі здагадвацца, што зь імі стала там, за тысячу кілометраў — ці татара-мангольская страла сразіла ў старане чужой, ці ажанілі зь якой казачкай чарнабровай і на рубяжы далёкім пакінулі, каб сьцярог родзіну да пасьледняга ўздоха. І спытаць няма каго — забаронена на такія тэмы размаўляць.

Маўчуну ў маскалі яшчэ, канечне, рана ісьці. Ды і ня возьмуць яго, відаць — бацька ў яго аднарукі, а мамы няма. Пайшла неяк даўно мама ў лес і не вярнулася. Што зь ёй — ніхто дагэтуль ня ведае. Як мама прапала, бацька хадзіў да начальства, але і так было ясна, што ніхто маму шукаць ня будзе. Сама вінаватая, сказаў солтыс з важным выглядам, лес у нас стратэгічны, а па стратэгічным лесе хадзіць можна толькі да пэўнай граніцы, а далей пад сваю ацьветсьцьвеннасьць. Відаць, выйшла мама за тую граніцу пэўную, не заўважыла знакаў — ну дык хто ж вінаваты.

“Сачуствую твайму гору, Моўчан, але нічым памоч не магу, — казаў солтыс, пакуль жонка ягоная гусачку ў куратнік заганяла. — Думай, будзеш сына адзін расьціць або да маладзіцы якой пасватаешся? Я б другі варыянт выбраў. Ну, і вабшчэ: ва ўсім нада іскаць свае плюсы і мінусы. Шкада тваю Надзю, але затое сынка твайго, Маўчуна, пэўне ж, рэкруцкі набор абміне. Маеш права цяпер на адкрапленіе для сына, усе панімают, ацец інвалід, маць прапала, такіх служыць бяруць толькі ў ваеннае ўрэмя, а наша руская родзіна цяпер ні з кім ваенных абараніцельных дзействій не вядзёт. Так што хоць сын пры табе застанецца. Касмачу дык не павязло, яшчэ пару гадоў — і аты-баты...”

Паскуда той солтыс, хабар у бацькі ўзяў, бацька яму цэлую гусачку белую занёс, каб той разабраўся, цэлую гусачку белую — і за што? За тое, што адбрахаўся іхны начальнік. Маўчуну тады гадоў дзесяць было, стаяў ён побач з бацькам на падворку солтысавай хаты, глядзеў і бачыў перад сабой жука. Хітрага сквапнага жука, які заўжды, ледзь што, крылы раскрые — і вось ён ужо ні пры чым. Пра стратэгічны лес і пра сваю ацьветственнасьць яны і так ведалі. І пра тое, што Маўчуна ў маскалі цяпер могуць і ня ўзяць. Пра гэта ў інтэрнэце напісана, там разьдзел такі ёсьць, дзе ўсе законы паглядзець можна. Праўда, туды рэдка хто залазіць, бо там сам чорт нагу зломіць, такім ужо языком напісана, як быццам па-інастраннаму.

Гэтая размова адбывалася гадоў пяць таму — а цяпер вось забіраюць малодшага Касмача ў маскалі, а ён, Маўчун, застаецца, і ня ведае, радавацца яму ці засмучацца.

То крыўда накаціць: хай бы яго забралі, хай бы сказалі, што жыць яму, Маўчуну, менш за год застанецца — затое пабачыў бы ён далёкія краі, і стэпы, і пустэльні, і вялікія гарады. І, можа, над зямлёй бы праляцеў на ваенным самалёце, адным з тых, што над імі часам гудуць — саміх гэтых птахаў жалезных не відаць, толькі гудзеньне ў небе такое, нібы зараз небасхіл абрынецца — у такія моманты разыгрываецца Маўчунова фантазія, ды так, што ажно сэрца заходзіцца ў грудзях. Усё б аддаў, толькі б на зямлю зьверху паглядзець: і бацьку, і кніжку любімую, і шэрую сваю каханую гусачку, і вёску іхную малую, непрыкметную, ды ўсё ж родную...

То радасьць, душная зла-радасьць наваліцца: забяруць Касмача, перастане ён Маўчуна цьвяліць ды вучыць яго розуму, застанецца Маўчун старэйшым зь дзетвары іхнай, ніхто цяпер яго ад думак ды ад кніжак адцягваць ня будзе і падазрона ў душу лезьці: што ты там усё думаеш, Маўчун, цёмная твая душа, хадзем лепш на кулаках біцца... Дастаў Кас­мач са сваімі кулакамі, мазгоў нуль, адны рукі, якімі ён шторазу Маўчуна да зямлі прыпірае і лямантуе пераможна: “Пабеда! Апяць я з дуба на цябе насёр, Маўчунок! Малы ты яшчэ супраць Касмачыка!”

***

Седзячы за сталом каля бацькі, Маўчун пазіраў на малодшага Касмача. Ну куды яму тыя далёкія краіны, куды яму тыя рубяжы нашай неаб’ятнай рускай родзіны? Такі, як Касмач, нічым акрамя сваіх кулакоў, не цікавіцца. Нічога ён не запомніць з таго, што пабачыць, нічога ня ўчэпіць вокам і нічога не зразумее. Вось ён, Маўчун, да кожнага слупа, да кожнага твару прыглядаўся б, кожнае слоўца запамінаў бы, кожны голас бы пачуў да нутра самага — і, можа, атрымаў бы адказы на ўсе свае пытаньні. А пытаньні яго даўно мучылі — з таго часу, як ён чытаць навучыўся.

“Прэдлагаю падняць фужэры за нашага навабранца, — сказаў захмялелы ўжо солтыс. — Каб служыў на не страх, а на совесьць. Каб нікому ў нашых Белых Росах за яго сорамна не было, ні бацьку дарагому, ні нам, яго аднасяльчанам”.

Усе ўхвальна загаманілі, налілі, падняліся. Кас­мач быццам і не разумеў, у чым рэч — проста цешыўся, дуралей, што ўсе за яго сёньня п’юць, як за героя. Падняўся, праглынуў крамную гарэлку, скулы захадзілі злосна і драпежна, як у бацькі.

Белыя Росы — так іхная вёска называлася на ўсіх мапах. Некалі яна іншую назву мела, але калі руская родзіна вассаедзінілась, дык з губэрні прыйшоў загад на перайменаваньне ў духу пат­рыятызму. Паліцай неяк Маўчуну расказаў, што па ўсёй губэрні тых Белых Росаў — штук дваццаць, і іхныя маюць свой код: 13. А яшчэ ў школе ім настаўнік расказваў, што сто гадоў таму фільм такі быў папулярны, “Белыя Росы”. Дык асвабадзіцелям так той фільм спадабаўся, што яны шмат вёсак у гонар той кінакарціны легендарнай пераназвалі. Маўляў, так і павінна вёска на западных рубяжах звацца. А як іхныя трыццаць хатаў раней клікалі, ніхто ўжо і ня памятаў. То бок, можа і памятаў, але размаўляць пра гэта непрылічна стала. Не дастойна рускага чалавека. Так ці інакш, Белыя Росы — гэта было красіва, а некрасівыя названія нашто ў памяці трымаць. Так іх у школе вучылі, і Маўчун, у прынцыпе, ня быў супраць. Белыя Росы дык Белыя. Але каб нехта ўсё ж успомніў старую назву — таксама бяды не было б. Цікава ж, як там раней людзі жылі. Пра што думалі, пра што гаманілі, калі ў маскалі забіралі ці, напрыклад, вясельле. Што іх трывожыла, калі ні інтэрнэту яшчэ не існавала, ні мабільнай сувязі.

“Мусіць, пашлюць цябе, хлопча, на южную граніцу, — прамовіў солтыс, але не да Касмача малодшага зьвяртаючыся, а да мужыкоў ды зама па ідэалёгіі. — Я дажа уверэн”.

“Чаму ж адразу на южную?” — запытаўся хітраваты бацька Касмача, спрытна разжоўваючы залатымі зубамі сала.

“Не, на южнай сіл у нас хапае, — заявіў поп. — Відзіт бог, на васточную, там неспакойна: новасьці чыталі? І гэта добра, што на васточную, там галодны не застанешся, ікру лыжкамі есьці будзе твой Алёша, і з духоўнай пішчай таксама ўсё ў поўным парадку, цэркаў наша праваслаўная там сільныя пазіцыі імеет. І удаль сваю маладзецкую есьць гдзе праявіць”.

І поп захіхікаў дабрадушна, накладаючы сабе гарачых катлетаў, якія Касмачыха толькі што ўра­чыста выставіла ў сярэдзіне стала.

“А я думаю, на южную, — працадзіў паліцай, з усё большым інтарэсам пазіраючы на Любку. — Чыталі пра інцындзент у Харбіне? Трэба паказаць дзікарам, што мы не намерэны цярпець іх правакацыі. Ясна как дважды два — цяпер там канцэнтрацыя войск пайдзёт, штоб кулак наш браніраваны был відзен адназначна, нават за акіянам”.

“На какую б ні паслалі, мы ўсе ў цябе, Алёша, верым, — адпіла свой лікёрчык мутны зам па ідэалёгіі. — Што не апазорыш чэсьць Белых Росаў. Мы ўсе табой гардзімся. У какіе б перадрагі ты ні папаў — не забывай, хто ты і адкуда”.

Малодшы Касмач ня слухаў. Цяпер ён толькі на паліцая глядзеў, так, што косьці хрумсьцелі ў Кас­мача ўнутры, шыя напіналася так, што зараз лопне, а пра Маўчуна і забыў. Баіцца, што заўтра забяруць яго, а паліцай да Любкі кліны падбіваць пачне. Вось жа пустата якая, падумаў Маўчун. Гэтага што забірай, што пакінь — толькі пажэрці, пабіцца ды дзевак паціскаць. Нічога не цікава чалавеку.

Дый ці напраўду чалавек гэты Касмач? Часам Маўчуну здавалася, што ён жыве сярод зьвяроў, якія аднойчы выйшлі зь лесу, парыкалі-пагыкалі адзін на аднаго, але агледзеліся і пастанавілі, што тутака атайбуюцца і прыкінуцца, нібы яны людзі. Каб у галодны час ацалець. Вось мяса, якім стол застаўлены — чыё яно? Якой жывёліны? Ніхто не пытаецца. Баяцца. Ніхто не пытаецца, ня ведае і пытаньні ад сябе гоніць. Як быццам ёсьць у гэтым застольлі, і ў гэтай вёсцы, і ў гэтым часе, у які собіла жыць Маўчуну, нейкая страшная таямніца. Ён неўпрыкмет агледзеў тых, хто сабраўся за сталом, і на душы ягонай зноў зрабілася нядобра. Як жа бацька гэтага ня бачыць: што ў зама па ідэалёгіі вусны такія ўжо крывавыя, нібы яна толькі што шыю некаму пракусіла. Што ў старэйшага Касмача з-пад гімнасьцёркі іголкі вытыркаюцца, а ўсе толькі і ўдаюць, што гэта мужчынская ­поўсьць. Што малодшы Касмач да дуба падобны, а солтыс да жука, а ў паліцая пыса выцягнутая, што ў твайго сабакі.

А жанчыны? Кожная да нейкай жывёлы падобная, толькі пасьпявай прыкмячаць. Касмачыха — да кабылы, зам — дык тая больш да зайчыхі, і вочы такія... чырвоныя... А вакол іншыя: ваўчыхі, коткі... і нават прусачыхі ёсьць...

Маўчуна перасмыкнула. Захацелася ўцячы з-за стала, схавацца, забіцца ў нару і не вылазіць, пакуль зь лесу паляўнічыя ня выйдуць і не перастраляюць усю гэтую саманадзейную жыўнасьць. Але тут бацька, у якога кавалак яешні на траву зь ві­дэльца ўпаў, зыркнуў на Маўчуна злосна, і такі быў пад гэтай злосьцю бацькавай боль, што Маўчуну сорамна зрабілася. Падсунуўся ён бліжэй да бацькі і стаў за ягоным відэльцам сачыць — левай бацька ўпраўляўся ня горш, чым правай рукой, якая невядома якім сабакам на корм пайшла, але дрыжала левая, дрыжала, і трэба было рот не разяваць, а глядзець, каб бацькаў гонар тая левая незнарок не закранула...

Толькі гускі ў Белых Росах такія, што зь імі ня страшна. Любіць Маўчун гусачак, вочы ў іх чалавечыя, а пер’е такое прыемнае, што адчувае Маўчун зь імі роднасьць. Асабліва з той, шэрай, якая яго чакае. Гускі — ня куры, куры дурныя, а гуска — шляхетная істота, зь якой ніколі сумна не бывае...

Маўчун зірнуў збоку на бацьку, працягнуў руку, каб у таго кавалак сьвежыны зь відэльца не зваліўся. У бацьку таксама нешта нечалавечае было — твар зеленаваты, нібы луской пакрыты, як быццам бацьку з балота дасталі, высушылі і за стол паса­дзілі. Зусім яны з бацькам не падобныя. Неяк Кас­мач нават намякаў, гаўнюк, што бацька Маўчуна і ня бацька яму зусім — такая бойка была, што паліцай іх раздымаць прыйшоў. Касмач яму тады зуб выбіў, але і Маўчун не застаўся бяз радасьці: так у вока патрапіў Касмачова зьвярынае, што ў таго сьлёзы паліліся. Стаяў Касмач тады, румзаў і нічога з сабой зрабіць ня мог. Вось табе і з дуба насёр. Пабеда...

“Людзі! Людзі! — залапатаў раптам пан Какоўскі, падымаючыся з травы. Праспаўся, відаць. — Людзі, радные мае, ізьвініця, але скажыце мне: какой цяпер год?”

Малодшы Касмач заржаў.

“Зноў за сваё, — пахітаў галавой паліцай. — Бальной чалавек. І адкуль такі ўзяўся на нашы галовы?”

“Бі-ляць, — вылаяўся солтыс, і гэта была добрая прыкмета таго, што ён ужо ў кандыцыі. — Прыбярыце яго ўжо, празьнік іспорціт”.

“Да ладна, — адгукнуўся поп. — Блажэнны он. Нікаму ўрэда няма, а гледзячы на яго, задумацца можна над праблемамі быція”.

“Бі-ляць”, — замаргаў солтыс. Маўчун ведаў, што той служыў на Южнай граніцы. Адтуль і прывёз гэтае “бі-ляць”. Ніхто ў Белых Росах так не вымаўляў. Так чуркі лаюцца, расказаў неяк бацька. Ня могуць бэ ды ля зьвязаць, абавязкова трэба ім “і” ўста­віць. Дзікі народ. Такія зарэжуць і вокам не міргнуць. Каб такіх трымаць у павінавеніі, і шлюць з усіх канцоў імпэрыі касмачоў і іншых зашчытнікаў родзіны.

“А вось хто ў нас сказаць можа, што за гарады на Южнай граніцы? — весела запытаўся Кас­мач-старэйшы, каб перамяніць тэму. — Давайця віктарыну правядзем! Ну, хто? Стаўлю таму стакан майго выдзержаннага!”

“Ды куды ім, — кінуў паліцай. — Ва ўсіх інтэрнэт ё, ніхто геаграфіяй родзіны не інцірысуецца”.

“А ўчыцель на што? — сказала абурана зам па ідэалёгіі. — Што ў нас, школы няма?”

Настаўнік, заняты сьвежыной, не адразу зра­зумеў, чаго ад яго хочуць, а ўцяміўшы, выцер бліскучыя вусны і на Маўчуна паказаў чорным пазногцем:

“От ён, найлепшы наш учанік, усе гарада знает. Ну-ка, Малчюн, давай, пакажы, што не дарэмна дубца ад мяне менш за ўсіх дастаеш! Якія ў нас гарады на Южнай граніцы?”

Маўчуну не хацелася рот раскрываць, але бацька паглядзеў на яго з такой надзеяй, што давялося адкашляцца і буркнуць:

“Ну, Фрунзэ. Ну, Кабул. Ну, Тэгеранск. Ну, Харбін. Ну, Пень-Яма. Ну...”

“Маладзец! — захоплена прамовіла зам і падняла фужэрчык зь лікёрам. — Атлічная навука геаграфія, сразу прэдстаўленіе даёт пра неаб’ят­насьць родзіны”.

“Пень-Яма — гэта ўжо Васточная граніца, — змрочна сказаў паліцай. — Так што прамашка вышла, Маўчунок”.

“Ня можа быць, — запратэставаў настаўнік. — Маўчун ніколі не памыляецца. Зараз я зірну, зараз праверу... Есьлі ашыбся — ой, Маўчун, пакаштуеш заўтра дубца...”

Ён палез у свой тэлефон, але пакуль лазіў, стары Касмач зноў выпіць прапанаваў, гэтым разам за вааружонныя сілы і ваенна-марской флот, усе з радасьцю гахнулі і пачалі абмяркоўваць, як зімаваць будуць.

“У мяне дык усё ўжо гатова, — сказаў стары Касмач. — А хто, як тая страказа, лета краснае прапеў...”

І паглядзеў выразна на бацьку Маўчуна.

“...дык мы не вінаваты, — усьміхнуўся Касмач. — Але ж мы тут, у Белых Росах, адзін за ўсіх і ўсе за аднаго. Таму паможам, чым можам, а чым ня можам, куда нада даложым”.

І зарагатаў, як умеў. Па-лясному, жудасна, як быццам на дрэве сядзеў, а не за сталом.

“Праў Маўчун! — радасна выгукнуў настаўнік. — Праў аказаўся! Васточная граніца ўжо за Пень-­Ямай пачынаецца! А Пень-Яма — юх! Юх! Юх!”

І гэтае “юх-юх” таксама гучала, быццам нейкая сьвіньня ў тэлефоне пакалупалася, а ня ўчыцель народнай школы. Маўчуну страшна зрабілася, але ён выгляду не падаў, толькі пасьміхнуўся крыва.

“Ну што рабіць... — ашчэрыўся стары Касмач і павярнуўся да ягонага бацькі. — Стаўлю твайму хлопцу стакан сваёй, выдзержаннай!”

“Спайваньне несавяршэнналетніх”, — абыякава прамовіў паліцай і рыгнуў.

“От жа дылема, — удавана замаркоціўся Касмач. — Ну тады бацьку стаўлю, хай сынам гар­дзіцца. Географам нашым!”

“Каму ў географы, а каму ў салдаты, — сур’ёзна прамовіў солтыс. — За радавога Касмача, зашчытніка Родзіны!”

Усе выпілі. Маўчун бачыў, што зараз пачнуцца сьпевы. І праўда. Завяла, як заўжды, зам па ідэалёгіі, солтыс падхапіў, а тады ўжо і іншыя зацягнулі загадкавыя словы, якія ў Белых Росах ведалі ўсе — і пачатак у песьні быў ясны, а далей... далей ніхто ня мог патлумачыць, што значаць дзіўныя словы, ад якіх так гаркава рабілася на языку:

“Давай за нас, на-на-на-на-на-на,

Давай за газ, на-на-на-на-на-на,

І за Бамбей і за Мадрас,

За Лхасу і за Гандурас,

Давай за нас, за дзевак у Тхімпху,

Давай за нас, пусьць всё ідёт наху...”

Дапеўшы, усе асалавела ўтаропіліся ў стол. Ня той быў сёньня празьнік. Ня той. Дзьве песьні любілі ў Белых Росах — і гэтую зацягвалі тады, калі на душы ў жыхароў вёскі было цёмна і нібы нейкая нуда тачыла іх знутры. Маўчун пачакаў крыху — мо нешта зьменіцца, мо ўсё ж зацягнуць ягоную, любімую, якую пелі тады, калі сапраўды радаваліся і адчувалі сябе людзьмі. Вось гэтую:

“Ня вешаць нос, гайда, Марыны!

Дурна лі жызнь іль хараша!”

Звычайна зам саліравала — ды такім тонкім голасам, што здавалася, у яе ўнутры нешта зараз лопне. Але ніхто нават ня ўспомніў, што ёсьць такая песьня. Зажурыліся дарослыя, пачалі відэльцамі па стале скрабсьці. Злавесны быў гук. Кра... Кра... Нешта мармытаў, лежачы ніцма ў траве, пан Какоўскі. Маўчун неўпрыкмет споўз з дошкі, на якой яны сядзелі ўсе ў рад, як на паседжаньні якім, доб­рай дошкі, габляванай, гладкай, як гру­дзі ў Касмача — у мужыкоў іхнай пароды толькі на сьпі­не расло, махнацілася, а грудзі голыя, чыстыя, як у бабаў. Споўз і ціха, як птушка малая, за агароджу схаваўся, а там вугламі, вугламі, ды па загуменьні дахаты.

А там, вядома, адразу да гусачкі сваёй шэрай. Абняў яе, ухапіў асьцярожна за шыю, у вочы ёй паглядзеў — і гуска адказала яму такім позіркам, што хораша і лёгка стала Маўчуну, нібы ў яго зубы балелі і нарэшце папусьціла.

“Ня вешаць нос”, — прашаптаў ён і пацалаваў гусачку ў прыгожую шыю.

Гусачка адкрыла дзюбу — нібы нешта адказаць хацела. Супакоіць яго, суцешыць пасьля ўсіх гэтых выпрабаваньняў. Цёплая была гусачка, Маўчун прыціснуў яе да зямлі, якая ўжо астываць пачала, і сам да яе прыхінуўся.

“Давай я табе раскажу... — зашаптаў ён у паўцемры куратніка. — Ты ж любіш, калі я табе гэтую гісторыю расказваю. Дык вось, у адной краіне, на Поўначы, куды лётае Эйр-Болцік, некалі рос у адной вёсцы хлопчык, а звалі яго Нільс, Нільс Хольгерсан. Гэта значыць Нільс, сын Хольгера, так ягонага бацьку звалі... Але ўсе звалі хлопца Маўчун. Бо дужа ён не любіў гаварыць. А што любіў? Любіў кніжкі чытаць. А яшчэ любіў адну шэрую гусачку. А больш нікога...”