Сабакі Эўропы

12.

Акуратныя, нібы з паштоўкі выразаныя ды на неба наклееныя, зялёныя ўзгоркі, абвітыя цяністымі сьцеж­камі, утульныя панэлькі, што мяжуюць зь бела-цукровымі віламі і клятчастымі фахвэркавымі дамкамі. Вузкія вулкі, плошча, гемютныя гномы ў садах, усё, што ні пабачыш, выглядае як слодыч. І не зразумееш, дзе сканчаецца гарадзкая рыса. Забярэшся на гару, і можна пабачыць так далёка, што нават Кёльнскі сабор у ранішняй смузе разгледзіш.

Такі ён увесну, гарадок Эркрат у Вэстфаліі.

Сьціплы і непрыкметны, але з душою — як прыгожанькі грыб сярод пярэстага лісьця.

Некалі, калі Эркрат быў яшчэ вёскай, упісанай хіба што ў самыя панылыя аналы, тут была адкрытая гаючая крыніца — так гэтае месца ўпершыню здабыла сабе хоць нейкую славу. Здарылася гэта ў 1830-м. З усіх княстваў ды каралеўстваў сюды прыяжджалі лячыць рэўматызм ды падаг­ру, па-нашаму казìнец. Залаты быў час. Нямецкай Ніцай клікалі тады Эркрат, быў тут вялікі дом з купальняй на тысячу месцаў, і залазілі ў воды Ніцы-крыніцы і паэты, і прыдворныя, і купцы, і сьвятары, і іншаземцы. Вылазілі ды ішлі на шпацыр па даліне Нэандэр, названай у гонар аднаго кампазытара. Мабыць, добры быў кампазытар, калі ў ягоны гонар назвалі цэлую даліну — а ня вуліцу і не вучэльню. Ну, даліна — гэта толькі так кажуць. Лагчына... Лог. Так было б правільней.

Нэандэртальскі лог.

Квітнеў Эркрат. Але ўжо ў 1870 скончылася ў гаючай крыніцы вада, перакрылі яе недзе на небе, вырашыўшы, што досыць ужо нейкаму там Эркрату гуляць у курорт, і замест бальнэалёгіі заняўся б ён лепш геалёгіяй, пагатоў рэсурсаў падземных тут заўжды было багата — як і па ўсім Райнскім краі. Няма вады — няма і славы. Заняпаў Эркрат і зноў у вёсачку ператварыўся. Перасталі сюды езьдзіць паэты, прыдворныя, сьвятары, купцы і іншаземцы. Затое пачалі наведвацца вучоныя.

Бо крыху раней Эркрат прычыніўся да іншай слаўнай знаходкі. Адным жнівеньскім днём група італійскіх рабочых, што працавала па найме ў вапнавым кар’еры паблізу ад гораду, а прасьцей кажучы, даставала вапну зь нейкай пячоры, якіх тут ня менш, чым прыдарожных корчмаў, натрапіла на добра захаваныя парэшткі чалавека. Парэшткі купілі разумныя людзі і доўга ламалі галаву, што гэта за чалавек — пакуль урэшце не зразумелі, што і не зусім чалавек гэта, і вырашылі назваць яго нэандэртальцам. Так ён і атрымаў сваё імя — больш за сто пяцьдзясят гадоў таму.

Цяпер Эркрат — брама ў Нэандэртальскую да­лі­ну. Зусім недалёка адсюль Нэандэртальскі музэй. А які ж музэй без сувэнірнай крамы. Наканечнікі для дзідаў ды сякераў, крэсіва ды кнот, каб здабываць агонь — па-нэандэртальску... Кніжкі, паш­тоўкі, камяні З Той Самай Даліны. Можна павесіць на шыю. Ці вось: нэандэртальскі баромэтр — звычайная вяровачка з інструкцыяй:

Вяровачка сырая — будзе дождж.

Вяровачка сухая — дажджу ня будзе.

Вяровачка скача — вецер.

Вяровачка б’ецца ў руках — бура.

Вяровачка дыміцца — пажар.

Вяровачкі няма — яе скраў мамант.

Кошт — 14 эўра 95 цэнтаў. Добрая забаўка для дзяцей, асабліва апошні пункт: гуляць зь ёй можна да ўпаду.

Нэандэртальцы ў выглядзе гумак, нэандэртальцы з вапны, нэандэртальцы з воску і плястыку, фігуры нэандэртальцаў у сучасных касьцюмах. Мясцовае Нэандэртальскае піва. Нэандэртальскія сасіскі. Міт зэнф одэр онэ?

Калі ўсю гісторыю Зямлі ўявіць як 455 дзён, нэ­ан­дэртальцы жылі 8 хвілін таму.

І прынамсі некалькі зь іх жылі ў Эркраце.

Даўным-даўно.

А цяпер тут іншыя людзі жывуць. Мёд-піва ­п’юць. Розныя людзі.

Тут, у самым заселеным нямецкім краі, дзе так лёгка схавацца між людзей і нэандэртальцаў, у адной зь белых вілаў за вапнавай агароджай пасяліўся аднойчы мажны іншаземец. Відаць, ён марыў вярнуць Эркрату колішнюю славу — бо неўзабаве да ягонай вілы пачалі езьдзіць машыны з нумарамі самых розных гарадоў і краін.

Звалі гаспадара вілы доктар Філіп Майно, і нацыянальнасьць ягоную вызначыць было цяжка. Фін — а можа, украінец. Ці наогул азіят — было ў ягоным абліччы штосьці ад круглага мангола, ці ад расейскага селяніна, ці ад бялявага баявога балта. Хто ведае, ці было гэта ягонае сапраўднае імя — але ж кожны мае права мець псэўданім, асабліва калі ён доктар.

Іншаземец узяўся за справу грунтоўна. Спачатку наведнік трапляў да ахоўніка — магутны руды паляк Баляслаў, колішні чэмпіён Памор’я па лесарубным спорце, дабрадушна правяраў госьця на наяўнасьць забароненых рэчаў, забіраў тэлефон і іншую драбязу. Ачышчаны ад пладоў цывілізацыі, госьць трапляў у наступны пакой, ужо менш строгі, але даволі таямнічы, бо ў ім на сталах стаялі сьвечкі, а са сьцен зьвісалі шкуры. У тым пакоі ветлівая дзяўчына Таня правярала, ці праўда госьць зарэгістраваўся на адмысловым сайце, і ці заплаціў ён за візыт. Бо ў трэцім пакоі госьця чакаў сам доктар Філіп Майно — седзячы ў высокім фатэлі, ён прапаноўваў каву, гарбату, сок або глыток добрага віна, каб зьняць стрэс, і з моцным акцэнтам расказваў госьцю, як правільна паводзіцца, калі перад ім адчыняцца апошнія, самыя важныя дзьверы. Бывала так, што доктар заставаўся незадаволены размовай — і карэктна, але цьвёрда казаў, што таму або іншаму госьцю ня варта заставацца ў ягоным доме. Зразумела, у такім разе ўсе выдаткі за візыт вярталіся ў поўным аб’ёме — кампэнсаваўся і кошт праезду. Прынамсі, скаргаў на доктара Майно не было. Усё на ягонай віле было зроблена так, каб госьць адчуваў, што ён завітаў да цывілізаваных і культурных людзей. Якія дбаюць пра тое, каб ад візыту была карысьць.

І толькі пагаварыўшы з доктарам, зрабіўшы на яго добрае ўражаньне і атрымаўшы ўхвальны кі­вок, госьць мог увайсьці туды, куды так імкнуўся. У паўцёмным пакоі бяз вокнаў, дзе былі толькі ложак, вешалка, невялікі стол і крэсла-качалка, яго сустракала вельмі старая жанчына з тварам такім чорным, што яе можна было прыняць за афрыканку. Апранутая ў жоўты балахон да самых пят, яна невідушчымі вачыма ўзіралася ў госьця і сутаргава ўздыхала. Госьць перапуджана заміраў на парозе. Старая варушыла вуснамі, а гаспадар вілы ціхенька зачыняў за імі дзьверы. Пакідаючы госьця сам-насам са сваім найвялікшым скарбам, які на сайце апісваўся так: магічная шаманка з глыбіні першабытных лясоў, што за адзін сэанс пазбаўляе сучаснага чалавека шкодных узьдзеяньняў асяродзьдзя і мэнтальнага бруду. Спрадвечны рэцэпт чысьціні нашых продкаў перамагае агрэсіўны бруд цывілізацыі. Ну, ці нешта такое.

Зарэгістравацца на тым сайце было няпроста. Прыкладна восем зь дзесяці ахвотных ня здолелі гэтага зрабіць — адпаведна, так і не атрымаўшы падрабязных інструкцый, як дабрацца да “магічнай шаманкі” або хаця б проста зь ёй зьвязацца. Існаваў невялікі тэст, які трэба было прайсьці, перш чым прыступіць да працэдуры рэгістрацыі. Нямногія дасягалі посьпеху. Але машын каля белай эркрацкай вілы доктара Філіпа Майно хапала. І грошай у доктара хапала таксама.

О не, гэта не была мэдычная практыка або гомэапатычнае лячэньне. Гэта была проста сустрэча. Размова. Гутарка напаўголасу. Старая жанчына кансультавала няшчасных насельнікаў эўрапейскіх і суседніх з Эўропай краін. Яна шаптала ім нешта — што ж супрацьзаконнага ў тым, каб шэптам паразмаўляць са старой жанчынай? Урэшце, старыя як ніхто іншы маюць патрэбу ў суцяшэньні. Хто мог бы давесьці, што тут адбываецца нешта большае за простую душэўную размову? І якая розьніца, кім гэтая жанчына даводзілася шаноўнаму доктару? Гэта ягоная справа. Яна лячыла — і ніхто з дыплямаваных мэдыкаў і гамэапатаў ня мог зь ёй параўнацца.

Так, гэта быў час, калі людзі раптам кінуліся да варажбітак, шаманаў, чарадзеяў, экстрасэнсаў.

Так, гэта быў час, калі чалавек зноў паверыў у тое, што яго немагчыма спазнаць, разрэзаўшы і паглядзеўшы, што ўсярэдзіне. Дастаўшы лішняе і зашыўшы тое, што засталося.

Гэта быў час, калі людзі вырашылі, што лішняе ўсё ж хаваецца глыбей. У іхных душах.

Час, калі людзі зноў пачыналі думаць душамі і сэрцам — і з пагардай ставіцца да свайго мозгу, які дужа ім надакучыў.

Час, калі добрыя людзі перасталі выбіраць сабе ў правадыры высакалобых, фанабэрыстых і скептычных выпускнікоў прэстыжных унівэрсытэтаў. А пачалі галасаваць за тых, хто ведаў. За чарадзеяў, шаманаў і экстрасэнсаў. Народных цаліцеляў, душагрэеў, варажбітак і эзатэрыкаў.

Чалавек паверыў у сьмерць кнігі. І зноў выра­шыў, што ён нічога ня ведае. Зноў захацеў дакра­нуц­ца да таямніцаў. Зноў прыпаў да лап сваіх старых бостваў. Паволі, пакутліва, з налітымі крывёй вачыма пачаў прыгадваць свае татэмы, пачаў абвязваць сябе каранямі і абмазваць ахвярнай крывёй. Пачаў успамінаць старажытныя малітвы.

Слабы і пужлівы чалавек з андартальскага лесу.

Невядома, што адбывалася ў тым пакоі вілы, дзе сустракаліся магічная старая і яе госьці — штораз новыя, але заўжды са старым страхам. Можа, яны і праўда садзіліся там і размаўлялі. Можа, песьні сьпявалі. А можа, скідвалі свае модныя апранахі ды стаялі перад старой шаптухаю, голенькія і халодныя, гусінай скурай пакрытыя, давяраючы чарнатварай ды сінявокай шаптусе сваю такую любімую імі, такую безабаронную і такую тонкую абалонку.

Усім, хто ехаў у Эркрат на прыём да доктара Майно, падавалася, што зь імі будуць працаваць так, як нэандэртальцы зь вяровачкай.

Вяровачка трымціць — будзе бура.

Вяровачка супакойваецца.

Вяровачкі няма — яе скраў мамант.

А старая пакідала іх, аголеных і сарамлівых, стаяць у самоце ды няўмела маліцца, і ішла ў свой лес.

Яны казалі нешта на сваіх мовах, а яна чула адно — дрогкае, вінаватае, поўнае тупаватай на­дзеі:

“Памагіце, бабушка”.

І азіраліся, міжволі шукаючы акно, якога ў пакоі старой не было. Як у страшным сьне.

“Як у страшным сьне” — той, хто прывёз Бянігну ў Эркрат, любіў паўтараць гэтыя словы. Увечары ён адпускаў ахоўніка і ветлівую Таню, замыкаў на віле ўсе дзьверы ды вокны і садзіўся насупраць бабкі, адкаркаваўшы бутэльку сьлівовіцы. Спачатку піў моўчкі, уздрыгваючы ад кожнага шолаху, але пакрысе п’янеў, чырванеў і заводзіў свае гутаркі, ня зводзячы з бабкі добрых, мутных і пустых вачэй:

“Як у страшным сьне. Як успомню, усё як у страшным сьне, Крывічанін, і гэты востраў гнілы, і мы ўсе, як пад гіпнозам... Мусіш мне, бабка, да самай сьмерці дзякаваць, што я цябе ўратаваў. Я да цябе ў жаніхі ня лезу, я не вычварэнец нейкі там. Паглядзі, я так зрабіў, каб усім было добра. Ты лечыш, я арганізую, людзі радыя, спакой ды раўнавага. А там быў страшны сон... Страшны сон...”

Ён закаркоўваў бутэльку і адсоўваў на край стала. Адварочваўся. Закурваў люльку — тут, у Эркраце, ён прызвычаіўся да люлек і добрага тытуню, у доме пахла то вішняй, то сьлівай, то цукеркай чакаляднай, то проста быццам мальцы шыны за сялом палілі. Глядзела Бянігна на свайго збаўцу скрозь шэры дым, і раптам так ёй сэрца шчаміць пачынала, так яе хата родная ўспаміналася, што з гэтай натугі ў грудзях нараджалася недзе ў паветры сьляза — буйная, блакітная, халодная, як кропля азёрнай вады, і садзілася на бабчын нос, нібы зь неба ўпала.

А бабчын ратаўнік, тоўсты Філіп, зноў бутэльку да сябе прысоўвае і налівае. І зноў гаворыць ды гаворыць, мармыча пад бязгучны бабчын плач:

“Страшны сон — вось што там творыцца... Крыўя... Крыўя... Ы-ы-ы... Калі напішу пра гэта — ніхто не паверыць. І ты, бабка, маўчы... Інакш усё пра цябе раскажу. Што ты забойца... І што з хлопцамі маладымі сьпіш... Страшны сон, страшны... Але ж ты на востраве была, ты ж бачыла? Хочаш, я табе раскажу, чаго ты, бабка, ня ведаеш... А ты шмат пра вост­раў ня ведаеш... ”

Наліваў ён сабе для храбрасьці, ды так і забываўся, што сказаць хацеў. Кідаў люльку дыміць, ішоў пяты раз усе замкі правяраць ды вокны, ды сыгналізацыю. Страшны, далібог страшны сон сьніў­ся чалавеку — і бачыла старая Бянігна, што Філіп той ад сну свайго страшнага ніколі і не прачынаўся. Так гадамі ў ім і жыў — і цяпер жыве.

Ведала бабка, каго ён баяўся зноў у тым сьне пабачыць. Максіма яе Крывічаніна. Жаніха ейнага, якога яна ў Гамбургу кінула — аднаго, зь ягоным востравам, ягонай Крыўяй і ўсімі ягонымі брэднямі.

Лячыла Бянігна людзей, у неандартальскі лес кожны дзень хадзіла — як на работу: ёй бы парадавацца, што нарэшце яна зноў займаецца чым ёй паложана, а ня ў ігрышчы апасныя на востраве з дурнямі гуляе. А ёй усё ня так: нясе яна лішняе ў далоньках сваіх старэчых і нічога не адчувае. Быццам і класьці няма чаго. Схадзіла, вярнулася, а чаго хадзіла? Здаралася, забывала Бянігна старая, што рабіць трэба: стане каля пня, стаіць, быццам ногі ў яе з каменьня. Стаіць і пытаецца сама ў сябе: што я тут раблю? І толькі потым розум да яе вяртаецца і яна да пня кідаецца: спазьнілася!

Першы раз пасьля Гамбургу, калі ў той лес свой пайшла, падавалася ёй, што падазрона на яе гля­дзяць, што вось-вось зараз выйдзе з-за дрэва які начальнік тутэйшы ды скажа: чаго, бабка, прыйшла? Нарабіла тут брыды, няма табе больш сюды пропуску. А яна б кінулася на калені ды адказала:

“Ведаю я, якая мая віна, спаліце мяне, дзядзькі неандартальскія, на вашым лясным агні, хай мае костачкі згараць, каб і дыму ад іх не засталося! Так мне і трэба, дурной бабцы! Не вярнуся я больш у андартальскі лес!”

Але ніхто ня выйшаў, ніхто на яе ня крыкнуў. Як хадзіла, так і ходзіць. Жыве ў цеплыні, смачна есьць. Можа, і тэлевізар ёй хутка паставяць, калі добра паводзіцца будзе. Толькі ўсё часьцей бабцы чамусьці пад сэрцам смыліць. Ды так, што жыць больш ня хочацца.

Прыехаў неяк на вілу адзін іншаземец — да ка­ня падобны. Пыса выцягнутая, грыва карычневая, а зубы дык і праўда, як у каня. Паказытаў яго ахоўнік-паляк ды памацаў, прапусьціў у іншыя дзьверы — там і Таня яму паўсьміхалася, бо перавёў той конь добрую суму на рахунак фірмы. Сеў нарэшце перад самім доктарам, расказаў, што зь ім здарылася. Доктар Філіп Майно паспачуваў, як ён гэта ўмеў, ды да бабкі госьця адвёў. Зачыніў дзьверы ды наліў сабе, пакуль ніхто ня бачыць. Сядзіць, зажоўвае, у кампутар свой недаверліва ўзіраецца. Бо ўсё там у кампутары, добра. Так добра, што ня можа такога быць. Мо і праўда скончыўся страшны сон? Ці толькі пачынаецца? Уздыхнуў доктар ды яшчэ кілішак спустошыў. Кінуўся люльку раскурваць. І паціху яго адпусьціла.

“Хопіць, — сказаў ён сабе, прымінаючы тытунь. — Страшны сон. І кропка. Усё добра. Што ж мяне так трасе?”

І тут з пакоя, дзе бабка з канём тым працавала, пачуўся крык.

Такога на белай віле яшчэ ніколі не адбывалася.

Кінуўся доктар Філіп да дзьвярэй у бабчын кабінэт, разнасьцежыў іх ды за галаву схапіўся. Госьць ягоны, мужчына-конь, да сьцяны прыціснуўся, твар перакошаны, адной рукой чэлес свой прыкрывае, бо голы ўвесь, як быццам абакралі яго ды разьдзелі, а другой на бабку паказвае і крычыць. Ляжыць бабка на падлозе, вочы закаціліся, балахон жоўты да грудзей задраўся, і бачыць доктар бабчына сподняе, і вачэй адвесьці ня можа. Варушыць бабка вуснамі сухімі ды з рота ў яе стогны рвуцца: мокрыя, жаласьлівыя, доўгія.

Прыбегла на гэты дзікі крык Таня, і ахоўнік прыбег, доктар да бабкі кінуўся, а Таня з ахоўнікам пачалі мужчыну адзяваць. Той ачуняў крыху, змоўк ды іх адпіхнуў — і на доктара па-свойму брэша. Маўляў, адкажаце мне за гэтую траўму. Доктар яго як мог супакоіў — але госьць і слухаць ня стаў, выскачыў за дзьверы.

Паклалі яны бабку на ложак, неўзабаве яна сьціх­ла і вочы расплюшчыла. Доктар махнуў рукой на ахоўніка з Таняй — выйшлі вон.

“Што ж ты, бабка, вытвараеш? — з дакорам запытаўся тоўсты доктар, выціраючы зь пінжака бабчыну сьліну. — Я табе і сёе, і тое... І ад Крывічаніна ўратаваў. Ці...?”

Ён утаропіўся ёй у вочы.

“Каго ты там бачыла? Бабка? Каго?”

Бабка нічога не сказала, паглядзела доктару свайму, збаўцу, у твар, і доктар пабачыў, што нічога бабцы ня хочацца ўжо, а толькі сьмерці.

“Каго? — закрычаў доктар. — Што там, бабка? Спачатку скажы, а потым памірай! Хто там быў?”

Хоць адказ быў яму без патрэбы. Ён і так ужо ведаў, што адбылося. Глядзеў у бабчыны сінія вочы, якія згасалі так хутка, нібы нехта высмоктваў зь іх сьвятло, і бачыў усё, як на экране. Бачыў, што спаткала бабка некага на сваіх сьцежках. Каго? А знаёмага аднаго. Вясёлага хлопца ў кудзерках, што басанож па зямлі хадзіць любіў. Жыў на сьвеце хлопец, які купіў сабе востраў сярод мора. І хацеў з бабкай старой ажаніцца. Вось жа штука. Вось жа гісторыя. Вось жа замысел бязбожны. На які ня кожны наважыцца, а ён — узяў ды зрабіў.

“Таня! Выкліч хуткую”, — крыкнуў доктар гідліва. Яго ажно перасмыкнула ад таго, што зараз пачнецца. Прыедуць, будуць хадзіць, запісваць, пытацца, дададуць у сьпісы, унясуць у базы. ­Сьмерць распачне сваю бюракратыю. Няма нічога больш пакутлівага і ганебнага, чым бюракратыя сьмерці.

Хуткая прыехала празь дзесяць хвілін.

“Хто яна вам?”

“Маці”.

Два лысыя, татуіраваныя, падобныя, як браты, мэдыкі схіліліся над бабкай. Доктар чакаў у калідоры. Паспрабаваў удаць твар забітага горам. Зараз выйдуць, скажуць, што позна: трэба вылаяцца, вылаяцца і заплакаць, выціснуць зь сябе хаця б пару сьлязінаў. А потым падпісваць, падпісваць, падпісваць, замаўляць, плаціць, прымаць спачуваньні...

Ён скрывіўся. Мэдыкі прайшлі міма, весела перамаўляючыся.

“Як яна?”

“Сьпіць, — сказаў адзін, спыніўшыся і высмаркаўшыся. — Старая ў вас маці. Вельмі старая. Але пажыве яшчэ”.

“Дзякуй! — прашаптаў ён, паціснуўшы лысаму руку. — Дзякуй!”

“Такому старому чалавеку ня трэба спаць у пакоі без акна, — строга сказаў другі лысы. — Ні ў якім разе”.

І яны зьехалі. Доктар зазірнуў у пакой, падышоў да ложка. Сьпіць. Чортава бабка. Чортава-чортава-чортава бабка, якая сустрэлася толькі што зь ягоным самым страшным сном. Якую толькі што лапаў у невядомых лясах сам Крывічанін. Лапаў, перадаючы яму прывітаньне са сваёй Шамбалы. Доктар адпусьціў ахоўніка, сказаў Тані, што заўтра ў яе выходны, і зачыніў дзьверы. Зрабіў агляд дому — падаецца, усё на замку. Яму раптам падумалася, што запас сьлівовіцы скончыўся — няўжо давядзецца наноў усё адчыняць, ісьці ў гараж, ехаць у горад? Але не, апошняя бутэлька была на месцы. Ён наліў сабе, сеў за кампутар і адмяніў усе візыты ажно да нядзелі. Бабка была жывая. Бабку трэба было паберагчы. Бабка магла яшчэ. Магла. Старая Магла, з націскам на першы склад. Крывая Магла, вечна жывая Магла, Магла вечначорная зь вечнасінімі вачыма... Магічная шаманка...

Брэ-э-эд...

Выпіўшы ўсё да апошняй кроплі, ён зайшоў да яе і лёг побач.

“Ты жывая, бабка? Га, бабка? Не мані мне, я цябе ўратаваць хацеў, я табе толькі дабра зычыў, каб ты старасьць дастойную мела. Не дуры мяне, бабка. Жывая... Жывая ты, я ж чую, як тваё сэрца б’ецца. У старых яно ня так б’ецца, як у нас, у старых яно як званы ў царкве, гулкае... Што ты сваім сэрцам усё грукочаш, бабка? Каго ты клічаш? А? Крывічаніна клічаш?.. А хера яму, хера, не аддам я цябе, ты яшчэ жывая, ты людзям патрэбная — і мне, і мне...”

І тады бабка ўзьняла руку і за паветра сутаргава схапілася, нібы падцягнуцца на ім хацела.

Не было ў тым пакоі, дзе яны ляжалі, ніводнага акна, ні шчыліны, ні прарэху — і ўсё ж бачылі яны ў гэты момант, у паўзмроку лежачы, на сьцяне сьветлы прастакутнік, туманам знутры ахутаны, а ў тым прастакутніку, у самай глыбіні, паляваў на іх ды пераліваўся, пляваўся зьмяіным бляскам ды пілаваў іх позіркам знаёмы твар. І прыкрыць яго ў гэтым душным пакоі можна было хіба што ўласнымі вейкамі — але і туды прасочваўся, запаўзаў навязьлівы вобраз, і пальцы самі лезьлі ў вочы, разьдзіралі іх, каб ня бачыць таго, што няўхільна і насьмешліва красавалася перад імі.

“Скажы мне, бабка, прызнайся: спала ты з Крывічанінам? Спала? Дала яму, Максіму нашаму? Распусная бабка, дурная старая, адказвай: зрабіла грэх з маладым? А ён гэтага хоча, толькі гэтага і хоча, каб сілу тваю забраць, ён сам казаў, што цябе возьме і вытрасе на прасьціну, як сумачку вытрасе, як куфэрак — і сам бабкай зробіцца. Не давай яму, бабка, не давай, інакш нам усім канец! Калі тваю сілу Крывічанін займее, вось тады зразу­мееш, бабка, што такое страшны сон!”

Румзаў п’яны доктар Філіп, курчыўся на ложку побач з бабкай — дый ня доктар ужо, а проста таўстун, які некалі паверыў, што зможа цэлы востраў у руках трымаць, за парадкам глядзець. Паверыў, што будзе яму шчасьце за верную службу. Ужо і не міністар, не бандзюган і ня пан крыўскі ашалела торгаўся ў бабкі ў нагах, то адпіхваючы іх, то хапаючы за худыя калені ды цалуючы праз тонкую тканіну.

“Думаеш, чаму на востраве нас так мала? Бо бег­лі зь яго людзі, уцякалі, на лодках, на плытах, за любую магчымасьць чапляліся, каб толькі ўцячы як мага далей ад нашай Крыўі. Кожнага, каго мы лавілі, Крывічанін абдымаў ды ў дом да сябе клікаў, пагаварыць па душах, а дзе яны ўсе, тыя душы? А няма, і ніхто ня ведае, куды падзеліся. Думаеш, нехта пытаўся ў яго? Страшна, бабка, было пытацца. Так і засталіся ў Крывічаніна толькі мы... Самыя верныя крывічы!”

Засьмяяўся таўстун празь сьлёзы, але тут скрыпнула нешта ў нетрах дому, нібы падладжваючыся да ягонага плачу — і таўстун ускочыў, кінуўся дзьверы зачыняць, і ніяк ня мог, бо яны ўжо і так зачыненыя былі, мучыўся ён з замком, мучыўся, ды кінуў нарэшце ды зваліўся зьнясілены на ложак.

“Самыя верныя ды самыя баязьлівыя, бабка. Толькі мы Крывічаніна паслухалі, калі народ на востраве жыўцом гніць пачаў. Патлумачыў нам Крывічанін, што гэта перацярпець трэба — першая стадыя перараджэньня: ня толькі душа зьмяняецца ў тых, хто Крыўю сваю знайшоў, але і цела! А як жа інакш? Слухаліся мы Крывічаніна, усё рабілі, як ён скажа, хоць ужо тады ясна было, што забойца ён, забойца... І тое, што дзеўка гэтая, Касія, расказвала, усё праўда: на востраў гэты гаўно рознае звозілі, адкіды, хімію ды іншую дрэнь, каб у сябе экалёгію не псаваць. Таму і змог наш Максімка востраў затанна купіць — бо каму ён яшчэ патрэбны, бабка? Востраў сьмяротнага гаўна!”

Зарагатаў Філіп — і ўжо не зьвяртаў увагі на тое, што пагружаная ў цемру белая віла адказала яму такім самым рогатам.

“А дзеўка тая, Касія — думаеш, Крывічанін яе да месца давёз? Плавае яе труп недзе, сярод сіняга мора, бо хіба ж мы маглі дапусьціць, каб яна пра востраў расказала? Яна ж вярнулася б, разумееш, бабка? Таму і вырашыў Крывічанін яе рыбам скарміць. А з табой ён адразу працаваць пачаў — як толькі ты Янку лячыць стала. Янка.. Тая яшчэ свалата. Думаў, калі бабка яго вылечыла, дык самы час уцячы чысьценькім. Таксама недзе на дне валяецца, здаровенькі ды распухлы трупак...”

Заціх нарэшце таўстун, верны слуга Крывіча­ні­наў. Паварушыла бабка нагамі, прыслухалася да подыху гэтага мужчыны няшчаснага, з галавы да пятак у гушчары андартальскім заблытанага — ды зразумела, што ня ўсё яшчэ сказана, а што мае быць сказана, давядзецца ёй выслухаць. І праўда, захроп таўстун, і тут жа ўздрыгнуў ды на бабку палез:

“Можа, мне дасі, бабка? Сілу сваю дасі? Тады і памерці спакойна зможаш... Я нікому не скажу, што ты тую журналістачку ў Гамбургу прыкончыла, чужымі хваробамі задушыла. Маўчаць буду. А цябе адпушчу. Скончацца твае пакуты, бабка, ляжаш у труну харошую, дарагую, скажу, каб цябе ў Беларусь адвезьлі ды каля роднай хаты закапалі. Дай мне, бабка! Я хутка... Табе спадабаецца... Ды ты і не адчуеш нічога, старая дзюрка... А нам усім выгада...”

Рванулася бабка да краю, ды моцна яе Філіп трымаў, рукамі ды нагамі ўчапіўшыся, рванулася да сьцяны, ды не адчынілася сьцяна, не прапусьціла бабку на волю. Сеў на яе Філіп, п’янымі пальцамі штаны расшпіліў, пачаў з бабкі балахон зрываць. Не даецца балахон загранічны, шчыльна скуру аблягае, толькі і выйшла ў Філіпа, што задраць яго да жывата.

“Сьвятло трэба ўключыць, са сьвятлом лепш пойдзе!” — захрыпеў Філіп: і калі ахрып? Да чаго прыліп? Да каго прыліп? Ложачак рып-рып, хочаш, хлопчык, жыць? цёмны дом маўчыць, выспа моцна сьпіць, выспа-гліста ў сінім моры, будзе зараз бабцы гора.

“Не магу, бабка...” — застагнаў Філіп і ўпаў побач са старой тварам у падушку. І прагундосіў зь яе глухім шыбеніцкім голасам: “Забі мяне, бабка... Каб ты здохла...”

Паправіла старая Бянігна балахон, апусьціла да костачак, ды паклала руку Філіпу на цемечка. Магла яна забіць, магла, Магла старая, цяпер ведала, што магла — а самой падохнуць вось ніяк не выходзіла.