Сабакі Эўропы

2.

Капсула часу

1.

...У прыбіральні ён, дапамагаючы сабе зубамі, завязаў на рукаве чырвоную павязку. Спрыту ў такіх рэчах яму заўжды не хапала — вось і цяпер непаслухмяны матузок залез яму ў рот, і ён пасьпеў удосталь насмактацца казённай тканіны. Ён інс­тынктыўна агледзеўся ў пошуках якой-небудзь дзевачкі-васьміклясьніцы, якая б адным рухам разабралася з гэтымі дурацкімі матузкамі. Давялося прызнаць, што памяшканьне, дзе ён цяпер стаяў перад люстэркам, было не найлепшым месцам для васьміклясьніц. Ды і для яго самога. На калідоры таксама нікога было не злавіць, званок празьвінеў, працоўны дзень пачаўся. Хай вісіць так, галоўнае не махаць рукамі.

З гэтай павязкай дзяжурнага пэдагога ён адразу зрабіўся падобны да ўжо немаладога, але яшчэ цалкам мярзотнага нацыста. Карычневая кашуля, купленая ў сэканд-хэндзе, нядаўна зроблены андэркат з косым праборам — каб прыкрыць лысіну, цудоўна дапаўнялі аблічча. Толькі шортаў скураных не хапала. Паглядваючы на павязку, ён хутка, але ня страчваючы годнасьці, прамінуў калідор і афіцэрскім крокам увайшоў у клясу.

Ніякай рэакцыі. Увайшоў у клясу. Нуль увагі. Настаўнік увайшоў у клясу. Ідэальны сказ. Прамое выказваньне, дзівосна-нэўтральнае, эмацыйна не афарбаванае, нічым не афарбаванае, апрача чырвонай павязкі, якая боўтаецца на рукаве. Дзейнік, выказьнік, дапаўненьне (зрэшты, лішняе). Настаўнік увайшоў. Настаўнік! Сьвяты чалавек! Пакутнік! Ваш уладар і павяліцель, ваш герой і пабядзіцель, Гітлер-ваш-асвабадзіцель, судзеб і дзялоў вяршыцель, юных душ нагой Праксіцель, ой ты скромны белы кіцель, ваш айцец і наўчыцель, жарсь­цяў ваш агнетушыцель і гармонаў дырыжор...

Ён абвёў вачыма гэтае нацысцкае зборышча. Усе ў чырвоных павязках. Дзяжурная кляса.

Дзеці. Якія ж яны яшчэ дзеці.

Грудзі-дражнілкі, шчодра выкладзеныя на пярэднюю парту, проста перад ім, так, каб можна было зазірнуць у дзёрзкія выразы і ўразіцца, дрыгнуць, дараваць дурасьць іх уладальніц. Або — хлопцы. Віславухія васіліскі, рэдкія вусікі над убогімі губамі, вінаватыя вільготныя далоні, высокія галасы, вайнушка ў галаве: волаты-ванючкі.

Шумлівыя, глумлівыя дзеці. Некалі яны думалі яго напужаць. Сьмешныя, сьмешныя дзеці. У кожнага ў галаве дзірка, а зь дзіркі ідзе шум. Гэта ўсё, што варта пра іх ведаць.

Прымусіць іх змоўкнуць было няцяжка. У сваім пэдагагічным арсэнале ён меў сто спосабаў зрабіць гэта — і заставалася толькі выбраць найпрыгажэйшы.

Канечне, можна было пазбавіць іх адзінай мовы. Перамяшаць іх гаворкі так, каб яны не разумелі адно аднаго. Разбурыць Бабілён іхнай балбатні, расьсеяць іх па сьвеце — сям і там, сьвет не такі вялікі: ад унівэрсаму “Смарагд” да самурайскага клюбу, куды яны вечарамі ходзяць качацца. Ён ужо бачыў, як яны сьцішваюцца, лыпаюць вачыма, гэтыя дзеці зь дзіркамі ў галаве, адкуль ідзе няспынны шум, ён ужо бачыў, як словы захрасаюць у горлах, яны давяцца шумам і замаўкаюць — што ж, цяпер можна пачаць урок. Але гэты спосаб пагражаў яму непазьбежнымі разборкамі з дырэктарам — пан Дырэктар не любіў архаічных мэтадаў, пан Дырэктар паважаў наватараў і атэістаў.

Наватарскімі спосабамі ён валодаў добра. Напрыклад, можна было пазашываць ім раты. Сха­дзіць у кабінэт працы, пазычыць нітак і доўгую іголку — і абысьці парту за партай, губу за губой. Дзеці-зашыванкі. “Настаўнік школы на ўскраіне Менску закалоў сваіх вучняў”. Закалоў? У якім сэнсе? Як кабанчыкаў? Або шпрыцам? Не, іголкай для шыцьця. І зашыў казённымі ніткамі. Закалоў да страты мовы. Ясна: палітычная акцыя. Пэрформанс. Ды не: проста пэдагагічны прыём.

Усё роўна ў гэтым узросьце яны пагалоўна мараць сабе нешта пракалоць. Пірсінг выклікае ў іх нейкае парасячае захапленьне. Нібыта ім мала вушэй, нібы на целе бракуе дзірак. А хто-ніхто з вучаніц ужо колаты арэшак: па вачах відаць, што маюць пярсьцёнкі ды колцы ў пупках. У іхных вачах добра відаць іхныя пупкі. Часта гэта адзінае, што там можна пабачыць. Прагрэсіўныя таты і мамы ня супраць лёгкага пірсінгу — калі дзіцятка добра вучыцца, хай пракалупае ў сабе дзюрку-другую. Чамусьці пупок падаецца бацькам бясьпечным месцам. Ну, давай, толькі ў пупок, строга кажуць яны, не разумеючы, як непрыстойна гэта гу­чыць. Чамусьці пуп ні ў кога не выклікае рызыкоўных асацыяцый. Узяць хаця б пуп зямлі, на якім мы жывем. Наогул ніякіх дадатковых сэнсаў. Толькі пупок. Проста пупок. Праколаты пуп зямлі.

Кляса, між тым, працягвала выць, рохкаць, мэкаць, бляяць і скуголіць. Дзеці. Бедныя парасяты. Калі ён трапіў да іх упершыню, ягоная завушніца выклікала ў іх фурор. Што было б, калі б ён паказаў ім усе свае татуіроўкі? Мабыць, яны абралі б яго сваім фюрэрам.

Зашыць ім раты, зашыць.

Але і гэты трыкатажны спосаб зьнітаваць іх дзеля пэдагагічных патрэбаў варта было пакінуць да лепшых часоў. Зашытыя, як у зомбі, раты ягоных вучняў, можа, і замаўчаць, але, перастаўшы шумець, гэтыя глумлівыя дзеці пачнуць румзаць. Ім, бач ты, будзе балюча. Ён не любіў, калі яны плачуць. А такое бывала: пашкадуйце, бацька прыб’е. Як жа яны яго раздражнялі — румзаючы, любое зь іх выглядала так, быццам пазіруе для плякатаў сацыяльнай рэклямы. Кшталту, “Папа, не пей” ці “Мы супраць хатняга гвалту”.

Існавалі, вядома, і іншыя спосабы зьвярнуць на сябе ўвагу. Зьняць штаны і паказаць ім голую задніцу. Абліць дзяцей бэнзінам і падпаліць. Але ўсё гэта пагражала выклікам на пэдсавет, вымовай або пазбаўленьнем прэміі. Дзеці цяпер ня тыя, якімі некалі былі мы. Іх вучаць ведаць свае правы — пуп зямлі абавязвае.

Нарэшце пасьля ўсіх гэтых развагаў — мінула ўжо хвілін дзесяць — ён абраў досыць традыцыйны спосаб, які, бывала, выкарыстоўвала шмат гадоў таму іхная маладая беларусіца. Спачатку ён паклікаў на дапамогу літаратуру. Дастаў таўшчэз­ную таміну, на якой красавалася хітрае, нейкае хрыстапрадаўчае слова “Хрэстаматыя”, якое ніколі не асацыявалася ў яго з прыгожым пісьменст­вам — паволі падняўся і ўзьняў яе на вышыню вачэй. А потым расьціснуў пальцы.

Хрэстаматыя так добра ўхрыстамацілася ў стол, што ўсе паэты, якія сядзелі ў ёй, атрымалі, ві­даць, шматлікія ўшыбы ўнутраных ворганаў.

Кніга паклала іх рукі на парты, як цэлы варожы ўзвод на зямлю. Яна стрэліла па іхных трусіных вушах, нібы гармата. Гул ад яе быў чуцён, пэўне, нават у краме “Смарагд” і ў самурайскім клюбе.

Стала ціха-ціха.

На ўсёй зямлі. І ўрок нарэшце паплыў — як тыя ручнікі па рацэ. Далёка. Куды ён завядзе, ніхто пакуль што ня ведаў.

Дзеці. Якія ж яны яшчэ дзеці. Варта табе наладзіць гук — і вось ужо змоўклі, паселі, лапкі склаўшы. Незадаволеныя. Нехта нахабна пакруціў пальцам каля скроні: “Во наш Алег Іванавіч ухерачыў”. Маўчы, Сідарэвіч, хрыстом-матам прашу, маўчы.

Ёб вашу хрэстамаць, дзеткі, я прымушу вас мяне выслухаць.

Не даючы ім апамятацца, ён дастаў пусты трохлітровы слоік і паставіў на стол. І паглядзеў на іх доўга, злавесна. На ўсіх адразу. Сядзяць, прысьмірэлыя, прысаромленыя, заінтрыгавана дрыгаючы нагамі. Пазіраюць: то на слоік, то на настаўніка.

“Гэта для аналізу мачы?” — ня вытрымаў адзін зь іх, той, які з асабліва глумлівым выразам вачэй. Пара галасоў прыцішана і радасна цяўкнула, іншыя чакалі, што будзе.

“А табе мала, Сідарэвіч? — адказаў ён у поўнай цішыні. — Уся школа ведае, што ты сцышся ўначы, але я ня думаў, што твая норма большая за тры літры...”

Гэтым разам цяўканьня было крыху болей. Маленькая настаўніцкая перамога.

“Я не Сідарэвіч”, — прабурчэў дзіцёнак з выклі­кам, зьбянтэжаны, раззлаваны.

“Магчыма, — пагадзіўся ён. — Але ў ложак, зна­чыць, і праўда сцышся... Што маўчыш? Пост-праўда, яна такая”.

Сідарэвіч змрочна апусьціў галаву, раздушаны жалезнай лёгікай. Дзеці. Ім не было чаго запярэчыць. Хай чарговы раз пераканаюцца, наколькі ён круты ў адкрытым баі.

Ён успомніў, як прыйшоў да іх упершыню. Як стаяў перад імі, напружаны, недарэчны, гатовы да ўцёкаў, нібы прусак, засьпеты пасярод кухні, стаяў, правільны і прычасаны. Як прэў, хапаў ротам паветра і ня ведаў, як прымусіць іх павярнуцца ў свой бок. А цяпер яны адна каманда. Каманда “Лятучага Галяндца”, які нясецца на ўсіх ветразях у менскі вечар.

Яны ўсе былі для яго сідарэвічы. А дзяўчаты — каштанкі. Так зручней. У думках, канечне. Не запамінаць жа іх было і праўда, як дарослых, пайменна. Яму здавалася, што гэта абсалютна нерэальна. Ён ведаў, што ў гэтай богам выклятай клясе ёсьць прынамсі адзін Сідарэвіч. Гэтага хапала. Толькі вось хто зь іх і як выглядаў — забыў, а дазнавацца было не ў ягоных правілах. Дый хіба яны б сказалі праўду? Для іх гэта зрабілася б вясёлай гульнёй: не згаворваючыся, яны памяняліся б імёнамі і выставілі б вучыцеля на сьмех. Ён ужо чуў іхны гогат. Здаецца, у аднаго зь іх было такое прозьвішча: Гогат. Ці не ў таго, якога ён так шчодра ўзнагародзіў толькі што энурэзам? Тата ў яго Гогат, і мама Гогат, і брат. Сямейства Гогатаў, надзея пупу зямлі, хрыбет нацыі.

Што да каштанак, тут усё было прасьцей: вось яна, сядзіць каля акна, нэрвовая, у швэдрыку, глядзіць на штосьці — угадаць ані шанцу: што там, штыкетнік з птушкамі, школьны стадыён, чорная хваля ўкапаных у зямлю шынаў, шэры будынак, дым... задумалася. Каштанка Натальля — з націскам на імя, у школе ўсё і ўсіх называюць так, быццам прозьвішча адно на ўсіх, толькі імёны розныя. За год ён і сам пачаў так казаць. Рабіць акцэнты ня там, дзе трэба. Не на тых гуках, не на тых думках, не на тых тэмах. Школа зрабіла зь яго нешта іншае. Кожны дзень яна ператварала яго ў нешта іншае — і дома, пад душам, пад Вагнэраў шторм, ён кожны вечар адчайна намагаўся вяр­нуць сабе сябе, уціраў ў сваю скуру сваю страчаную са­масьць, змываў гукамі старой і вечнай музыкі працоўны дзень. Такі, як гэты.

Заставалася зрабіць яшчэ некалькі штрыхоў. Ён падышоў да аднаго зь сідарэвічаў, самага ўбогага, з палымянымі вушамі, ужо ўшчэнт запляванага папяровымі кулямі, сідарэвіча кволага, полага, бясполага лоха, іхную цацку, зацкаванага іхнымі ціхімі подласьцямі забітага зайку. Відаць, з такіх і вырастаюць потым белакурыя бэстыі. Пазьней, калі ўсё гэта скончыцца: клясы, кляўзы, ляскат партаў, пляўкі, бясконцае паляваньне... Ён падышоў да яго і паказаў на пярэднюю парту. Уратаваў да званка. Няшчасны перасеў (як там яго? Віця?), уцягнуўшы ў плечы галаву. Няўдзячны маленькі дзядок.

Ён вярнуўся да свайго стала і сеў побач з гэтым убоствам. Цяпер у клясе быў парадак. Уратаваны ім Сідарэвіч сядзеў, дзіўна ўздрыгваючы, нібы ў сьне, і ён адчуваў, як ад гэтага цела ідуць хвалі млявай нянавісьці.

“...Я быў такі, як ён, тыя самыя косыя плечы, тая самая нязграбнасьць. Дзяцінства маё, згорбіўшыся, каля мяне. Сышло, і не крануць яго, хаця б зьлёг­ку. Маё сышло, а ягонае — таямніца, як нашыя позіркі. Таямніцы, бязмоўна застылыя ў цёмных палацах нашых сэрцаў. Таямніцы, што стаміліся тыраніць, тыраны, што мараць быць зрынутымі” (Ул. 2:66).

Што ж. Сідарэвічы і каштанкі ўдосталь пакаш­тавалі ягонай справядлівасьці. Пара! Самы час папрацаваць.

“Сёньня. У нас. Не зусім. Звычайны. Урок, — пачаў ён, роўна раскідваючы словы ў разоры гэтай дзікай клясы, як суворы, але справядлівы сейбіт. — Урок. Які. Пакажа. Пакажа, што вы зь сябе ўяўляеце. Пустышкі вы ці сапраўдныя пупы зямлі. Хтосьці з вас чуў калі-небудзь пра капсулу часу?”

Не. Яны ня чулі. Ім спадабалася слова “капсула”, але не спадабалася слова “час”. Ягоныя словы выклікалі ў іх неспакой і мулкасьць у сьпінах. Кляса закруцілася, заёрзала. Яны і так сядзелі ў капсуле — капсуле школьнай клясы, і ў іх здранцьвелі ногі і нылі копчыкі.

“А можна тэлефон дастаць?”

“Можна дастаць нагой да носа, — сказаў ён строга. — І замаўчаць, калі ня можаш сказаць нешта па тэ­ме. Тлумачу. Капсула часу — гэтая такая штука, у якой захоўваецца пасланьне будучым пакаленьням”.

Ён зрабіў паўзу, каб да іх дайшло.

“У каго што па калена?” — ня вытрымаў адзін зь сідарэвічаў.

“Не ў цябе, — цярпліва павярнуўся ён да гэтага дубовага лба. — Таму ты ў штаны ўсялякую дрэнь суеш, каб дзяўчаты думалі, што ў цябе там ого-го”.

Дзеці былі радыя. Дзеці ажывіліся. Сідарэвічы загулі. Каштанкі зашапталіся.

“Дзяўчаты, дзяўчаты... — перадражніў хлопчык, хаваючы вочы, паклаўшы падбародзьдзе на парту. — Ды каму яны...”

“Давай, паказвай, што ў цябе там, — ён падышоў да нахабы і стаў проста над цёмным цемечкам, дзелавіта прачышчаючы языком у роце абломак зуба. — Ну! Даставай. Што там у цябе такое — да калена...”

Вучань пачырванеў, запоўз пузам пад парту і вы­цягнуў са штаноў кнігу.

Ён гідліва зірнуў на вокладку:

“Танки Третьего рейха... Иллюстрированная энциклопедия. Дык ты ў нас арыец, Сідарэвіч? Я-я, нацюрліх?”

“Я...”

“Паглядзі на сябе. Ты ж яўрэй, Сідарэвіч. Нельга табе такія кніжкі чытаць. Хоць ты ж і чытаць як сьлед ня ўмееш. Ты ж толькі карцінкі разгляд­ваеш”.

“Самі вы яўрэй...” — нязлосна адгукнуўся Сіда­рэвіч.

“Усе людзі яўрэі, — сказаў ён строга. — Запомні”.

Яны недаверліва засьмяяліся.

“Вы б самі пачыталі... Алег Іванавіч, а вы ў танках сячоце?” — вучань нават не скрывіўся, не пакрыўдзіўся. Паглядзеў на яго лісьліва, пяшчотна. Вось з каго яна дакладна ніколі ня вылузаецца — белакурая беларуская бэстыя.

“Хай іншыя з тваіх штаноў чытаюць, а мне толькі раз на цябе паглядзеўшы, рукі памыць хочацца”, — сказаў ён з усьмешкай.

“Алег Іванавіч, плюньце на яго, пра капсулу лепш раскажыце”, — незадаволена сказала адна з каштанак.

“Ага, давайце лепш пра капсулу”, — пачулася яшчэ некалькі галасоў.

“Добра, — ён падышоў да акна. — Штаны не парві, арыец. Як я ўжо сказаў, капсула часу — гэта пасланьне нашым нашчадкам, якое пішуць сучасныя людзі, то бок мы з вамі, і якое звычайна запакоўваецца ў пэўную ёмістасьць, капсулу. Капсула захоўваецца ў пэўным месцы — напрыклад, яе можна ўмантаваць у сьцяну, заліць у падмурак, кінуць у акіян, або проста закапаць. Як правіла, на капсуле пазначаецца, калі яе можна адчыніць і прачытаць пасланьне. Напрыклад. Напісаўшы пасланьне, мы можам пазначыць на капсуле: “Менск. 2017. Адчыніць у 2050 годзе”. Некалі людзі знойдуць капсулу, даведаюцца, калі яна была адпраўленая, і прачытаюць, што мы ім напісалі. Прачытаюць, пра што мы думалі ў наш час, пра што марылі і як уяўлялі сваю будучыню. Магчыма, яны прачыта­юць гэта, калі нас ужо ня будзе ў жывых. Хутчэй за ўсё, так яно і будзе. Чым лепш схаваная капсула, тым цяжэй яе знайсьці. Хоць і тут усё ня так прос­та, выпадковасьць ніхто не адмяняў...”

“А навошта яе закопваць? — прабасіў нейкі прастылы сідарэвіч. — Можна ж проста ў інтэрнэт адправіць? Зрабіць так, каб самараспакавалася празь пяцьдзясят гадоў... А то капаць... Я капаць не люблю... Што я, калхозьнік?”

Заржаў, за ім іншыя — нявесела, навісшы над партамі, і ўсё ж ён бачыў, што ім цікава. Пакуль што. Праглынулі прынаду.

“Які ты разумны, Дзярун. Празь пяцьдзясят гадоў ужо такога інтэрнэту ня будзе, праз такі час мы ўжо ўсе ў віртуальнай прасторы будзем жыць, як галаграмы”, — хутка прамовіла нейкая жвавая каштанка і падціснула вусны.

“А дзеці адкуль будуць брацца?”

“Генэравацца, кнопку націснуў — і гатова”.

“Празь пяцьдзясят гадоў нас саміх ужо ня будзе! — рашуча заявіў сідарэвіч справа. — Усяму сьвету будзе пі...!”

“Не... Нас марсіяне ў рабоў ператвораць, — летуценна сказаў сідарэвіч-арыец. — Кроў піць будуць, і размнажаць, як сьвіньняў. На забой”.

“Марсіяне не дэбілы, каб такіх, як ты, размнажаць. Такіх яны ў цырку паказваць будуць”, — піскнула іншая каштанка.

“Зараз ты ў мяне размножышся, Салаўёва”.

“Так што ў нас сёньня творчае заданьне! — спыніў ён іх дзіцячыя фантазіі. — Вы, то бок восьмая “а” кляса, пад маім мудрым кіраўніцтвам напішаце кожны сваё кароткае пасланьне. Пасьля гэтага мы схаваем нашу капсулу ў надзейным месцы. Закапаем яе. Што вы там напішаце, справа ваша, я правяраць ня буду. Поўная свабода. Можна пісаць ананімна, толькі улічвайце, што гэта калі-небудзь прачытаюць людзі. Што яны пра вас падумаюць? Я б на вашым месцы пра гэта не забываўся. Ну, што, паехалі, часу ў нас засталося няшмат, дваццаць пяць хвілін. Пачынаем. Гэта ў вас апошні ўрок, правільна? Так што пасьля званку здаем, што напісалі, ідзем і закопваем капсулу”.

“Я не магу пасьля званку...” — пачуліся расчараваныя стогны.

“У мяне рэпэтытар...”

“Хто ня можа, я не прымушаю, са мной пойдуць добраахвотнікі. І адзнакі ў іх таксама будуць доб­рыя. На два балы вышэйшыя. Усё, час пайшоў, пішам”.

Яны пакорліва выцягнуліся, нясьпешна зашалахцелі сшыткамі.

“А капсула дзе?”

З капсулай, вядома, выйшаў промах. Ён усяляк імкнуўся ня выдаць сваёй зьбянтэжанасьці, але яны ўлавілі яе, ваўчаняты, улавілі і вылавіравалі сваімі глумлівымі позіркамі да слоіка на стале. І запытальна перавялі вочы на яго, а ён стаяў, як абпляваны. Па клясе прайшоў задаволены стогн. Буркнуў адзін, пырснуў другі, і адна з каштанак шырока адплюшчыла вочы, напоўненыя такім захапленьнем, быццам яна на конкурсе прыгажосьці перамагла.

“Банка?”

“Гэта... Гэта і ёсьць наша капсула?”

Кляса заржала, заружавела, зарохкала — жаласьлівы слоік на стале і праўда выглядаў жудасным зьдзекам зь велічнай ідэі: недамыты, мажны, мутны, і нейкая мяшчанская пыха адчувалася ў ягонай крыклівай кругласьці.

“Трохлітровік часу...” — сказаў нехта.

“Можа, лепш на піва, Алег Іванавіч?”

“Скінемся на банку?”

Вінаваты быў настаўнік працы, які яшчэ месяц таму абяцаў вырабіць у сваё майстэрні прыгожы і ладны футарал са сталі. Яшчэ і надпіс выгравіраваць кляўся, падла. Але ўчора ён зноў сустрэў працавіка каля крамы “Смарагд” — выявілася, што той не зьбіраўся выходзіць з запою. Яго наогул цьвярозым ніколі ня бачылі — у кожнага свой крэатыўны падыход. Працавік акурат узяў новую порцыю чарніла і быў у гуморы.

“Іванавіч, ды я табе такую капсулу зраблю — у космас адправіць можна! — палез ён абдымацца. — Я ж у сакрэтнай лябараторыі працаваў, ты ж у курсе... Заўтра будзе гатова! Іваныч, ты мяне знаеш! Не падвяду!”

І так кожны раз. Абрыдла ўжо нагадваць — ён ня з тых, хто ўмее прасіць двойчы. Дый Пан Дырэктар усё чапляўся: конкурс крэатыўнасьці сярод настаўнікаў у самым разгары, а ідэя ягоная так і заставалася ідэяй. Як ні сустрэне яго, усё пытаецца: гатова капсула ці не? І што яго прымусіла месяц таму ляпнуць пра гэтую сваю ар-рыыгінальную задуму? Прамаўчаў бы, правёў віктарыну, раздаў бы дзіцяткам пратэрмінаваныя вітаміны айчыннай паэзіі — і забыў. А так трапіў у пастку ўласнай ідэі. На яго пачалі глядзець з павагай і яшчэ большай зайздрасьцю, Пан Дырэктар лічыў, што перамога на конкурсе ў іх у кішэні, і вітаўся зь ім, як з роўным. Трэба было нешта рабіць.

Прозьвішча дырэктара было Барсук, меў ён і імя па бацьку, гэты неад’емны атрыбут настаўніцкай улады, але чамусьці любіў, калі яго называлі панам. Мо таму і любіў, што сам быў гісторык. Гісторык з кашай у галаве і неразборлівай любоўю да іншаземных словаў: інавацыя ў ягоных вуснах гучала ватнай падкладкай, а сімулякры ператвараліся ў сімуляркі. Пан Дырэктар быў апантаны крэатыўнасьцю: маё крэда — крэацыяніст, горда крумкаў ён, і ад вас я чакаю найперш крэатыўнасьці. “Забудзьце ўсё, чаму вас вучылі, на адным стажы ў мяне ніхто ня выедзе!” Паныла седзячы на сваіх стажках, настаўнікі ўсё ж неяк выяж­джалі — і ніхто не зваліўся з возу. Прычэплівы, але няўважлівы быў Пан Дырэктар — з такімі можна суісна­ваць, галоўнае займець навык.

Да яго Пан Дырэктар адразу ж паставіўся з падазронай прыязнасьцю: “Вось чалавек, здольны на Нешта Гэткае!” — казаў ён у настаўніцкай, абдымаючы яго, новага настаўніка, за плечы. Настаўніцкая пазірала з рэўнасьцю; зрэшты, тут усе раўнавалі адно аднаго, як у шэксьпіраўскай п’есе. Нешта Гэткае было няўлоўным, расплывістым боствам, сутнасьць якога доўга заставалася для яго таямніцай. Ён выдумляў віктарыны, ладзіў урокі-суды над пэрсанажамі савецкага белліту і конкурсы красамоўства. Ён даводзіў сваіх вучняў да гістэрыкі. Мары пра спакойную ссылку ў нічым не выбітнай школе, дзе можна адседзецца год-два ў пошуках больш годнага занятку, памерлі ў самым зародку. Пан Дырэктар нікому не даваў спакою, а яму найперш. “Эх... Ня тое, — мармытаў засмучана Пан Дырэктар. — Разумееш, калега Іванавіч, ня тое... Павінна быць Нешта Гэткае! Такое, каб душа разгарнулася, а потым зноў згарнулася! Такое, каб адчуваўся прарыў! Ты зможаш!”

Вось аднойчы ён і ня вытрымаў чарговай дырэктаравай атакі ды ляпнуў пра капсулу. Ахвяраваў сваім, недатыкальным, таемным — толькі б гэты Барсук адчапіўся.

“Хм. А вось гэта і праўда Нешта! — ухваліў Пан Дырэктар, вымаючы вільготную сурвэтку. Ён заўж­ды праціраў рукі пасьля заняткаў, нібы змываў зь іх кроў гістарычных бітваў і задушаных паў­станьняў. — Нешта Гэткае! Вось гэта я і называю крэа­цыя­нізмам! Дзейнічай!”

Капсула... Па шчырасьці, ён ня бачыў вялікай розьніцы: сталёвая, шкляная ці з пап’е-машэ. Ды хоць зь дзіцячай скуры. Таму сёньня раніцай ён выцягнуў з прыбіральні пусты слоік, адзін з тых, што кожны месяц перадавала яму маці, вытрас зь яго памідоры і прапаласкаў пад кранам. Урэшце, якая сучаснасьць, такая і капсула. Трохлітровік выглядаў сымбалічна і да таго ж дужа аўтэнтычна. Што магло б лепш увасабляць наш гераічны час? І ня менш гераічнае месца? Клясычны дызайн: une banque trilitère classique! Да таго ж слоік быў празрысты. І — што самае істотнае — надзейны. Традыцыя, правераная часам. А менавіта час ён і мусіў прарэзаць сваім круглым рылам. Камень і шлак часу. Якім бы ні атрымалася іхнае пасланьне — да некага яно мусіла дайсьці. Што само па сабе неверагодна абсурдна.

Ягоныя ваўчаняты ўсё яшчэ пасьмейваліся.

“Што за ўхмылкі? Вам палец пакажы, вы лыбіцеся. Як дзеці малыя”.

“Дык эта самае, мы і ёсьць дзеці, Алег Іванавіч! Мы ж несавяршэнналетнія!”

Зрэшты, выбару ў іх не было. Кляса навісла над сшыткамі. Яны засунулі ў раты асадкі, і твары іхныя прынялі адсутны і тупаваты выраз — нібыта яны да смочак на бруху самкі прыклаліся. Худой і зьнясіленай самкі бясплатнае адукацыі.

“Алег Іванавіч, а што пісаць?” — капрызьліва спытала нейкая каштанка, пасмактаўшы сваё паркерава пяро.

“Ну што-што... Раскажыце ў двух словах пра сябе. Што вам цікава, што акружае. І што гэта за час, у які мы ўсе жывем. І зьвярніцеся да людзей з будучыні. Якімі вы іх бачыце. Пра што, на ваш погляд, яны павінны задумацца. Ясна?”

“Не!” — адказаў яму на дзіва зладжаны хор. І пачалося:

“А колькі? Старонкі хопіць?”

“А што зьверху пісаць?”

“Колькі заўгодна. Нагадваю, у вас поўная свабода. Зьверху?... Ну, дату можаце паставіць”.

“І што, усё ад рукі? У мяне пальцы баляць!” — занылі па чарзе ягоныя сідарэвічы і каштанкі.

“Можна і не пісаць, — ашчэрыўся ён. — Калі ласка. Хто ня хоча, каму няма чаго сказаць, адкрылі падручнікі на старонцы сто два... І да заўтра вывучыць, на адзнаку. Хто ня піша, падыміце рукі”.

Пішуць. Скрыпяць. Руплівая шматрукая рабыня. Ён паглядзеў на ўратаванага ім сідарэвіча: той калупаўся ў вуху. Заўважыў яго бязьлітасныя вочы, неахвотна ўзяў асадку. Закрэмзаў, мучачы мярзотныя свае прышчы.

”Ай! Я ня ведаю, што пісаць!” — зарумзала, вылепіўшы з вуснаў ружовае пірожнае, каштанка, што сядзела перад ім. Кінула асадку — і чаму школьныя асадкі так бразгочуць, падаючы на стол? — пляс­ката, пуста, паскудненька. Кінула, адвярнулася, а ў самой ужо цэлая старонка гатовая. Ня ведае яна... Усё яны ведаюць, несавяршэнналетнія савяршэнствы.

Заскрыпелі, прыціхлі, засаплі.

2.

Больш за ўсё ў школе яго зьдзівіла, што ён зноў стаў Алегам Іванавічам. Як жа лёгка робіць кар’еру тваё ўласнае імя. Школа — установа для жабракоў-арыстакратаў, працуеш за капейкі, затое кожны дзень маеш прыстаўку-оччаства, ня горшую за “фон”, і на яе фоне падаешся сабе не такім ужо й мізэрным. Добры дзень, Ідальга Іванавіч, як вашыя справы, Арэх Банвіванавіч, калі ласка, Морпех Бананавіч, ня стаўце мне пяць.

Ён вёў урокі як лекар: не дазваляў сабе крыку, не сюсюкаў, ня скардзіўся і не шкадаваў. Проста рабіў сваю працу. Са сваімі вучнямі ён заключыў непісаны кампраміс — зь ім яны гавораць па-беларуску, хто як умее, але быццам бы па-беларуску, а ён не папраўляе і не зьніжае за мову адзнак. Яны, канечне, ня ўмелі, яны былі з таго пакаленьня, для каго беларуская была хутчэй другой замежнай, чым роднай-моднай, але паціху гульня іх захапіла. Магчыма, яны яго нават любілі і крыху шкадавалі — як і належыць пацыентам нэрвовага, стомленага, але добрага і стараннага лекара, які ўзяўся за безнадзейную справу. Яны ведалі, што яму іх ня вылечыць. Але ён лячыў, як быццам яму і праўда ўсё гэта было важна.

Яму? Важна? Ды пляваць ён хацеў. І на іх, і на іхных бацькоў. Праца патрэбная, каб аплачваць задавальненьні. А задавальненьняў у ягоным жыцьці засталося няшмат. Вікі, віскі, Вільня — вось і ўвесь набор. Гэтую трыяду можна было ўспрымаць як veni, vidi, vici ці як Kinder, Küche, Kirche, у залежнасьці ад настрою і абставінаў.

Штодня, едучы ў сваю школку, ён праглядаў абвесткі на сайтах працоўных вакансій. Найперш, зразумела, у разьдзеле “Мастацтва, забавы, мас-мэдыя”. Краіне былі патрэбныя трэнд-вотчэры — і гэта гучала як парода сабакаў. Сабачкі мусілі вынюхваць модныя рэчы ў крамах ЗША і ў замежных блогах і валодаць ангельскай на ўзроўні Upper. Не, гэта не для яго. Куды яму, дварня­ку. Хтосьці шукаў капірайтэра-піяршчыка 80-га ўзроўню. Што трэба піярыць, тлумачыць ня сталі. Якая розьніца. Капіюй, пі, наярвай і ня парся. Сетцы крамаў “Рублёўскі” быў пазарэз патрэбны культарганізатар: ”ініцыятыўнасьць, харызматычнасьць, крэатыўнасьць, актыўная жыцьцёвая пазыцыя”. Апошняе асабліва пужала. Быць у адказе за суворы адпачынак сотні давераных табе каўбасьнікаў, касірак і грузчыкаў і забаўляць іх сваёй актыўнай жыцьцёвай пазыцыяй — гэта было горш за школу. Хацелася б паглядзець, як яны выпрабоўваюць кандыдатаў на харызматычнасьць. Ну што, хлопча, насьмяшы нас. Абаяй ды наябі, ды так, каб ніхто не заўважыў. Харя-то у тебя не больно харизматичная...

Айчыннай культуры былі патрэбныя страсныя выкладчыкі сальсы, а таксама бачаты, вальсу, вогу і стрып-плястыкі. Пяшчотныя флярысты і мужныя майстры тату, радасныя вядучыя ФМ-радыё і мэнэджэры па продажы керамічнай пліткі. Несудзімыя мыйнікі посуду і непітушчыя касіры ў букмэкерскую кантору. Слаўныя кіраўнікі тэлеканалу Слуцк ТВ і аніматары (зь яго атрымаўся б неблагі Кракадзіл Гена). Катастрафічна не хапала адміністратараў у катарскія кінатэатры і мэрчэндайзэраў. Тэрмінова шукаліся кіраўнікі курсаў па нарошчваньні веек і шустрыя швачкі-машыністкі.

Вікі, віскі, Вільня. Не пытайцеся, адкуль у настаўніка грошы на віскі і Вільню — кожны круціцца, як можа. Мець тут працу значыць шукаць іншую, ня мець ніякай значыць мець толькі адну, быць значыць мець, мець значыць знаць патрэбных людзей. Вільню ён дазваляў сабе раз на месяц, па выходных — браў загадзя білет, прыяжджаў раніцай і, непрыкметны, адстаяўшы ў змакрэлай чарзе памежнага кантролю, выходзіў, сонны і нейкі прысаромлены, у віленскі вырай, піў каву, купляў драбязу, насалоджваўся іншым рытмам, іншым розумам, тут можна было стаць няспрытным, празрыстым, тонкім, тут ня трэба было хітрыць і трапацца, тут можна было растварыцца — да вечара.

Не, сваю Вільню раз на месяц ён, відаць, нікому не аддаў бы. А нешта іншае з рэшты часам можна было замяніць на Вініфрэд. Такі быў псэўданім у дзяўчыны зь сяміхвіліннага порна, ягонага любімага роліка, лепшага за які ён так і не знайшоў. Усё там было натуральна і проста, як у наскальным жывапісе. Яна была жывая, маркотная, нясьпешная, і скура ў яе была ў прышчыках. Відэа дзейнічала на яго прымірэнча і лагодна. Твару мужчыны відаць не было — ды ён нічога і не рабіў, ад яго заставаўся толькі чэлес, зь якім Вініфрэд абыходзілася на дзіва спакойна і зь нейкім затоеным жалем. Можа, яна кахала таго мужыка, і ён быў сьведкам аднаго іхнага вечара. Заўжды аднаго і таго самага вечара. Яны канчалі з гэтым мужыком разам. Ёй на далонь. Раз на тыдзень.

Ён быў самотны, і яму было сорак. У сорак гадоў пакрысе пачынаеш заўважаць, што тваё цела перастае цябе слухацца. Спачатку гэта зьдзіўляе, успрымаецца як недарэчнасьць, потым злуе, нібы здрада, а потым прыходзіць пакора. Сорак — ня вырак, сорак — выклік; тваё цела робіцца падобнае да школьнай клясы, над якой цябе нядаўна паставілі наўчыцелем. Канечне, большасьць тут яшчэ выконвае твае загады і нават прыхамаці — неахвотна, ляніва, але выконвае, бо такі ўжо заведзены парадак. Але сям і там зьяўляюцца маргіналы, неслухі, іх мала, але галасы у іх усё мацнейшыя, гэтых дурнілаў усё болей — іх трэба ўпрошваць і караць, падманваць і ўзнагароджваць. А ёсьць жа і сапраўдныя адмарозкі. Гемараідальныя вузлы калектыву. Як і любому настаўніку, табе хацелася б перавесьці іх на нейкае іншае, чужое цела, а сабе пакінуць толькі прытомных і дысцыплінаваных. Мара кожнага пэдагога.

Але гэта ня тая школа, якую можна зьмяніць. Разумееш, ня тая. Гэта твая школа на ўскраіне гораду, і гэта твая кляса, іншай ня будзе, і гэта твая краіна, як бы ты ні марыў пра чужую, і гэтае дэжа-вю трэба неяк дажыць.

3.

Вось і званок званітавала. Дзіньдзілінь, цзынь цзылінь.

Загадаўшы ім чакаць унізе, ён схадзіў да праца­ві­ка, узяў старую, але яшчэ крэпкую, крапіўнай фар­бай запырсканую рыдлёўку — і выйшаў на ­ганак.

Ісьці закопваць капсулу часу выклікалася ўся кляса — але па дарозе чарада расьцягнулася, дзеткі пачалі спыняцца, адставаць, губляцца, шмыгаць па адным у норкі двароў, у дзьверцы пад’ездаў. Ведалі, што ім адрыгнецца гэты сабатаж — і ўсё ж уцяклі.

Ён спыніўся там, дзе з чорных голых кустоў ужо выглянулі першыя пустыя паўтарачкі з-пад піва. Бліснула пад елкай фольга, адкрылася палянка: аксамітнае вугольле на белых пабітых цаглінах.

Ён агледзеў сваю групу і ўсадзіў рыдлёўку ў зямлю.

Штук восем каштанак і ўсяго пяць сідарэвічаў. Не­багата — але для легітымнасьці хопіць. І ягоная Каш­танка тут як тут — усе шчабечуць, а яна ­маўчыць.

На ўзьлеску, там, дзе горад, выдыхнуўшыся, працягнуў сваю лапу — але не дастаў, не дацягнуўся, яны стаялі і глядзелі, як ён дастае са спартовай торбы капсулу часу. Напэўна, збоку гэта выглядала вельмі сьмешна. Нібы яны зараз расьсядуцца тут, на паваленым паўзгнілым дрэве, і пачнуць расьпіваць сьпіртныя напіткі. То бок ён, дарослы мужчына з вышэйшай адукацыяй, прынёс слоік і зараз пачне наліваць дзецям: піце, дзеткі, пі-піўко, будзеце здаровы.

Ну ладна. І безь яго нап’юцца.

“Ну, што? Кідайце сюды свае лісты шчасьця”.

Тупавата пазіраючы на яго, яны палезьлі ў заплечнікі і торбачкі. Павыцягвалі сваю пісаніну, некаторыя па два-тры аркушы. За сябе і за друга-падружку. Ён быццам бы чуў іхныя сіплыя галасы: “Слышь, кинь там за меня, а? Ну кинь, что тебе, в падлу?”

Нарэшце яны апусьцілі свае пасланьні ў рыльца і ўтаропіліся ў яго: што цяпер?

Як вядоўца нейкага вар’яцкага спортлято, ён патрос слоік зь іхнымі лістамі ў будучыню.

“Капаць самі будзеце”, — прапішчаў нейкі Сіда­рэвіч.

“Зь мяне карона ня зваліцца”, — змрочна сказаў ён, папляваў для саліднасьці і сьмеху на далоні і скалупнуў першы, самы мяккі, пласт яшчэ не адагрэтай пасьля зімы, пакрытай леташняй пляшывай травой глебы.

Ён і падумаць ня мог, што капаньне зробіцца такой пакутай. Што зямля ня будзе паддавацца, што з усіх сілаў будзе чапляцца за свае сырыя сакрэты, што стане хапацца за тупое лязо рыдлёўкі ўсімі сваімі жывымі дратамі, дурная беларуская зямля, гарадзкая, яшчэ не прэпарыраваная, паравая, з пахам сьмерці. Яны акружылі яго з усіх бакоў, абыякава глядзелі, як ён пакрываецца потам, які адразу забіў усе поры. У яго было адчуваньне, што ён капае сабе магілу.

Ён спыніўся і паглядзеў у тэлефон. Толькі пяць хвілін прайшло, пяць хвілін, цэлыя пяць — а ямінка, якую ён адваяваў у зямлі, была сьмеху вартая. У такую толькі нага праваліцца можа — да костачкі. Пяць хвілін, вось шостая пайшла, папаўзла, падлюка — а ён ужо быў змучаны. І ўсё ж трэба было зрабіць гэты подзьвіг — які ён сам наклікаў сабе на галаву.

На далонях зьявіліся мазалі. Зьявіліся і адразу ж лопнулі. Прыстойная яма ўсё ніяк не вымалёўвалася.

Гэта табе не Вікіпэдыя, бля, сказаў ён самому сабе. А яны, здавалася, пачулі, ягоныя вучні.

Гэта табе ня ў Вільню катацца. Ня віскі папі­ваць, бля.

Яны глядзелі на яго ўсё больш насьмешліва. У іхных дзіцячых вачах не было ні каліва спагады.

Гады. Ён капаў.

Капаў.

Капаў.

Капаў.

“Можна, мы ўжо дамоў пойдзем, а, Алег Іванавіч?”

“А вы ўжо тут неяк са-а-амі...”

Ён злосна абвёў іх вачыма — і зразумеў, што не ўтрымае. Ну і валіце. Валіце, дзеткі.

Нах. Дахаты то бок.

Капаў.

Капаў.

Капаў.

Калі ён падняў вочы, стоячы па пояс у зямлі, што ніяк не здавалася, на яго глядзела толькі яна. Каштанка.

“Ідзі ўжо”, — сплюнуў ён.

Яна моўчкі адвярнулася.

Капаў.

Ён закрыў слоік з пасланьнямі бруднай плястыкавай накрыўкай, вылез, пастаяў крыху побач з Каштанкай. А потым асьцярожна апусьціў капсулу часу ў яміну. І нагой пачаў закідваць гэтую зробленую ім дзірку ў зямным шары чорнымі камякамі. Зноў схапіў рыдлёўку і дакончыў працу. А затым патаптаўся па сьвежай зямлі. Хоць ты расшпілі зараз прарэх і памачыся на справу рук тваіх. Калі б не Каштанка, ён, мабыць, так і зрабіў бы.

Яны, ня кажучы ні слова, вярнуліся ў мікрараён.

“Да пабачэньня, Алег Іванавіч”.

“І табе таго самага”.

Капаў.

А потым... А потым няма чаго расказваць. Ён схадзіў у школу і вымыў рукі, шыю, лоб. Ад яго пахла могілкамі. У аўтобусе, што вёз яго дамоў, да абеду пад вікі, пад віскі, пад думкі пра Вільню, ён сустрэў пана Дырэктара.

“Як там наша капсула?” — заклапочана спытаў пан Дырэктар.

Ён стаяў, а пан Дырэктар сядзеў. Зваротная герархія. А можа, і правільная — у дадзеных абставінах.

“Усё ў парадку”, — адказаў ён.

“У якім сэнсе?”

“Закапалі”.

“Як закапалі?” — пан Дырэктар ажно ўстаў зь месца, ухапіўся за поручань.

“Вось, гадзіны яшчэ не мінула. Пайшлі з рабятамі ў лес і закапалі”.

Пан Дырэктар паглядзеў на яго, як на прыдурка.

“Як гэта закапалі? Алег Іванавіч, даражэнькі... Ну вы ж дарослы чалавек. Так справы ня робяцца! Закапалі... Вы павінны былі паказаць мне, тое, што вы закопваеце? Разумееце? Гэта ж любому ясна! Ох, Алег Іванавіч... Дарагі вы мой... Што ж вы нарабілі...”

“Але...”

“Ніякіх але! — строга абарваў яго пан Дырэктар. — Капсула часу — гэта ж вам не гульня нейкая ў бірулькі. Гэта важная, адказная справа. Ідэалагічная перш за ўсё. Вы павінны былі зацьвердзіць тэксты рабятаў, праверыць іх на палітычную і маральную правільнасьць. Заверыць. Вы іх хаця б самі прачыталі?”

“Гэта ж іхная справа... Іхная творчасьць”.

“Якая творчасьць? Вы хоць уяўляеце сабе, што яны там панапісвалі? А яны панапісвалі! Але вы яшчэ пра нешта забыліся. Забыліся, што праз шмат гадоў гэтую вашую капсулу адкапаюць. І тады гэта будзе ганьба. Ганьба для вас, ганьба для мяне, ганьба для бацькоў. Але ў першую чаргу — ганьба для школы! Уявіце сабе, што пра нас падумаюць людзі будучага! Якімі яны нас пабачаць. Тымі, хто ня змог вырасьціць нармальнае, здаровае пакаленьне. Тымі, хто дазволіў нашчадкам вырасьці маральнымі ўродамі! Алег Іванавіч... Госпадзе, што ж вы нарабілі... Дзе быў ваш розум, га?”

Яны ў поўным маўчаньні — скрушным, цяжкім, як краявід за акном — праехалі некалькі прыпынкаў.

“Ведаеце што, Алег Іванавіч, — павярнуўся да яго раптам пан Дырэктар. — Я думаю, ня позна яшчэ ўсё выправіць. Вяртайцеся на месца, дзе вы закапалі вашую капсулу, дастаньце яе і паўтарыце ўсё. З чыстага ліста. І абавязкова пакажыце мне. Вашае шчасьце, Алег Іванавіч, што ёсьць такія памылкі, якія можна выправіць... Вашае шчасьце... Вы мяне зразумелі? Што вы ўсьміхаецеся? Лічыце, што гэта загад, старэйшага па званьні”.

Ён прыехаў дамоў, паабедаў, выпіў паўбутэлькі віскі. А потым зь нейкай нечаканай радасьцю зарагатаў. Увечары ён увайшоў у школу, папрасіў у вахцёра ключы і ліхтарык і рушыў у лес. Засыпаную яміну ён знайшоў не адразу, давялося паблукаць па кустах, адкуль вецер бязьлітасна вымятаў смурод і плястыкавыя бутэлькі. Здаецца, тут. Ён насунуў на рукі абачліва захопленыя з дому пальчаткі і пачаў капаць.

Вось ён ужо па костачкі стаіць у зямлі.

Вось ён ужо па калена.

Па грудзі.

А слоіка ўсё няма.

А ён усё капае.

Тут яго і варта пакінуць. З рыдлёўкай у руках, з марамі пра вікі, віскі, Вільню і Вініфрэд, у цемры лясочка, які жыхары мікрараёну так і называюць: лясок, таму што на большае ў іх не хапае ні сіл, ні любові, ні, халера на яе, звычайнай фантазіі.