Сабакі Эўропы

9.

А вось што далей было б з тым Нільсам? Пра гэта думаў я, чалавек лета, выпаўзшы з другога боку Праспэкту і млеючы каля сьветлафора, каб хутчэй нырнуць у засень Аляксандраўскага сквэру. Туды, да Купалаўскага, дзе фантан, дзе дзеці і дзірка ў леце, я, дзіка свабодны пасярод гэтага дня, дэблінскі герой з цэлым пакетам невядомага чаго. Што чакала б яго, Нільса, у той польскай сям’і, што прытуліла хлопчыка, які ўпаў зь неба?

Мама. Адкажы. Напішы. Нумар. Мне патрэбны правільны нумар. Гэты пакет зьвязвае мне рукі.

Ну, Нільс — хлапец, да працы звычны. Узялі б яго ў парабкі, калі ачуняў, дакумэнты справілі б. Ці ня справілі б? Не, тая польская сям’я, на па­дворак якой зваліўся Нільс зь пяром, заціснутым у руцэ, была не такая дурная, каб адразу прызнавацца, што да іх хлопчык зваліўся. Яны б яго хавалі — а ён бы ім дровы калоў, у хляве прыбіраў, у полі ўпраўляўся б. А за гэта меў бы і хлеб, і мёд, і бігас па вечарах, і новую вопратку.

Чамусьці тая сям’я, якая прытуліла Нільса, бачылася мне падобнай да герояў кніжкі Марсэля Райх-Раніцкага. Быў такі знакаміты нямецкі літаратурны крытык, яўрэй, які падчас акупацыі ўцёк з жонкай з Варшаўскага гета — і знайшоў прытулак у палякаў, што хавалі яго ледзьве не да канца вайны. Райх-Раніцкі расказвае, як ставіліся да яго тыя палякі: прымушалі працаваць, баяліся кожную сэкунду, што празь яго іх арыштуюць і расстраляюць, грубыя, поўныя забабонаў людзі. Але немцам беглага яўрэя з жонкай яны не здалі. Уратавалі ім жыцьцё. І ён быў ім удзячны да самага скону.

Ну вось прыкладна так я іх уяўляў. Нільсу ў іх было добра. Але не для таго ж ён у ліліпута ператварыўся і на гусака залез, каб пераляцець празь мяжу і так і пражыць да сьмерці парабкам на чужым хлебе. Не, Нільс хацеў далей.

На Захад.

Я сеў каля фантана, тварам да тэатру. Пакет прыхіліўся да лаўкі, як быццам шчакой прыціснуўся. Купалаўскі дражніў сваім парыскім выглядам. Тэатры заўжды падобныя да тартоў — а самы вялікі торт у Менску, гэта, канечне, Опэрны. Балшой торт опэры і балету. Бісквіт на біс.

Купалаўскі не балшой, он маленькый. І за гэта я быў яму ўдзячны. Я наогул заўжды быў удзячны ў гэтым горадзе ўсяму маленькаму, дробнаму, непрыкметнаму, някідкаму. Тэатр ня мусіць быць большы памерам за самога сябе. Купалаўскі — сувымерны свайму маштабу і сваім амбіцыям. Гігантаману тут няўтульна. У ім ня так даўно адчынілася аўстэрыя — з тэрасай, на якой увечары часам танцуюць вальс. Увечары, калі сонца садзіцца ў таксі і зьяжджае некуды на Паўднёвы Захад, на праспэкт Жукава. Цяпер тэраса была пустая — толькі нейкія жрацы Мэльпамэны пілі каву, тулячыся далей ад сонца. Што яны сказалі б, калі б я зараз пусьціўся вальсаваць проста перад імі, абняўшы свой пакет за цэляфанавую талію?

Яны толькі ўсярэдзіне тэатру, на сцэне, такія творчыя. Тут, за столікам аўстэрыі, ім хочацца, каб сьвет быў нармальны. Усім хочацца, каб сьвет навокал быў нармальны і падпарадкоўваўся законам, а ўнутры сябе можна быць вар’ятам, геніем, кім заўгодна. У думках мы дазваляем сабе ўсё, але ад іншых патрабуем абмяжоўваць сябе правіламі.

А лета глядзіць на нас і сьмяецца.

“Жаришча”, — сказала дзяўчына на высокіх абцасах, праходзячы міма і трымаючы пад руку сваю сяброўку, таксама на хадулях. Таксама — тэатр. Нябачны вулічны тэатр.

Яна спатыкнулася, калі я пра яе падумаў. Падвярнула нагу. Лепш я ня буду думаць пра людзей, вырашыў я, падымаючы пакет.

Лета смажыла самотнага міліцыянта на па­тэльні побач з прэзыдэнцыяй. Я ўратаваўся ў “Ведах” — гэтай кнігарні, у якую варта хадзіць толькі дзеля яе букіністычнага аддзелу. Прахалода захінула, як вада, і я адчуў, які я ўсё ж мокры. У “Ведах” цікавая каляровая гама — пачынаецца ўсё зь яркіх, сьветлых колераў новых, бліскучых, такіх пазытыўненькіх кніжак, а чым далей ідзеш міма іхных румяных пысачак, тым цямнейшымі робяцца паліцы, і вось ужо ты ў букіністычным, тут пануюць чорныя, карычневыя, бура-зялёныя, пацёртыя, цёмныя ад часу вокладкі, быццам ты пражыў дзень, дзень сярод Ведаў, ад раніцы да вечара...

Як заўжды, у букіністычным нейкі дзед, які пах мачой і мачызмам даўно мінулых дзён, разьбіраўся зь цярплівай гучнагалосай прадавачкай. Ён прыйшоў па грошы, ён шамкаў і шумеў газамі, і ўсё ніяк ня верыў, што за ягоныя скарбы дадуць так мала. Дый скарбы бралі ня ўсе — і ён, наваліўшыся на прылавак, пыхцеў па-беларуску, на сваёй, інцілігенцка-кракадзілгенцкай мове:

“Я ж не абы-што здаваў. Гэта ж класіка, спадарынька мая даражэнькая, такую цяпер не пішуць! Што, маладыя здольны штосьці пахожае стварыць? Ірунду вы гародзіце! Вы ж паглядзіце, гэта творы! Творы на вякі!”

“Толстой есть у нас, хватает у нас Толстого, вот, видите, везде Толстой, мы берем, берем, я же не говорю, что не берем!..”

Я пакорпаўся ў беларускамоўным аддзеле. То адна кніжачка, то другая — з аўтографамі. Жылі пісацелі, чыркалі свае прысьвячэньні, імянныя, каменныя, крамяныя, так, быццам вечна жыць зьбі­раліся, а цяпер іхныя дзеці, сябры, унукі і проста ўладальнікі нікому не патрэбнай макулятуры нясуць увесь гэты арс лонга ў лямбард.

Я б надоўга завіс тут, бо ўжо не заўважаў ні смуроду мачы, ні надакучлівага куваньня абалдзелых бібліяфілаў — але тут тэлефон у кішэні сказаў, што мама, відаць, атрымала мой крык аб дапамозе. І праўда, яна даслала мне нумар. Проста нумар. Так, адна лічба была няправільная. Дурная лічба. Але ж Мама. Магла б хоць слова напісаць. Занятая. Увесь сьвет заняты. І толькі я...

Схаваўшыся за кнігамі, я набраў правільныя лічбы.

“Да! — тут жа, імгненна, нібы толькі й чакаў, пра­мовіў жалезны мужчынскі голас. Нібы сам Дзяржынскі ў сквэры насупраць кадэбэ трубку падняў. — Да!”

“Добры дзень, я ад Аксаны Іванаўны, — пачаў я напаўголасу. — Яна прасіла вам пакет перадаць”.

“Рига, — строга сказаў голас. — Знаете, где это?”

“У Латвіі”, — адказаў я, гартаючы альбом Міхася Савіцкага.

“Это на Сурганова, универсам, — сувора абарваў мяне голас. — Там и встретимся. Возле входа. Через полчаса. Я позвоню”.

І гудкі.

Я не люблю, калі са мной так гавораць. Ні здрась­це, ні дасьвіданьня. Што я, вартаўнік пакету свайму? Ён што, і з Мамай так размаўляе? Я адчуў нясьцерпнае жаданьне неяк адпомсьціць. Ці хаця б прымусіць яго пачакаць. Ці... Ці кінуць пакет каля ног, хай сам нахіляецца і падымае. Ці нао­гул нікуды ня ехаць. Але Мама. Маму нельга засму­чаць. Мама прасіла.

Я выйшаў зь “Ведаў” і адразу ж кінуўся ўніз, у мэтро. Сьпякотны горад нават за локаць уха­піць не пасьпеў сваімі вогненнымі рукамі. Мэтро су­стрэ­ла пахам падзямельляў, сутарэньняў, суцінскімі колерамі... Спакой. Сьпёка засталася над галавой, сьпёка сюды не даставала, там, наверсе, лета танчыла свае вальсы і маршы... Я купіў жэтончык, падняў пакет, рушыў наперад...

“Молодой человек! — сіні мужычок бег да мяне, загараджваючы праход. — Пройдемте, пажалуста, на досмотр”.

Гэтыя сінія мужчыны — відаць, самая ненаві­дзімая частка чалавецтва ў горадзе. Прынамсі, мною. Яны такія ветлівыя, што хочацца даць ім падсрачніка. Іхная ветлівасьць — ветлівасьць жаў­лакоў, што ходзяць у іх пад скуламі, калі яны кажуць сваё: “Пажалуста, спасіба, шчасьлівага пуці”. Трэба, было, відаць, пакарыцца, уздыхнуць, пагардліва сьцяць вусны — і паставіць свой злашчасны пакет на гэтую стужку. Хай прасьвеціць, дзеяч народнага прасьвяшчэнія. Але нешта раптам пстрыкнула ў маёй галаве.

“А чым я вас так зацікавіў?”

Бяз сэнсу гэта ўсё. Калі пачынаеш зь імі гаварыць, яны з гэтай іхнай бездакорнай жаўлаковай ветлівасьцю пасылаюць у офіс сваёй канторы — маўляў, маеце прэтэнзіі, абрашчайцесь туда ў устаноўленым парадке. Усё марна. Але я спыніўся, прыціснуў пакет да грудзей і сказаў:

“Я говорю, чем я вас так заинтересовал?”

Ён дабрадушна ўсьміхнуўся. Таксама — дабрадушнасьць эсэсаўца. Жорсткая такая, уладная дабрадушнасьць.

“У каждого своя работа”.

Arbeit macht frei.

“Пройдемте на досмотр”.

“Я что, такой... Падазрыцельны?”

“Молодой человек! Пройдемте на досмотр!”

“Не пойду!”

“Ну так пешком ходить надо. Или на такси ездить, — зьдзекаваўся ён, весела разглядваючы маю футболку. — А метро прохладно. В такую жару в метро зайти как в бассейне искупаться. Пройдемте”.

“Не пойду, — я адышоў ад яго на крок. Сам ня ведаю, навошта я гэта ўсё распачаў. — Патлумачце, калі ласка, прычыны вашай увагі”.

“Што? — ён усьміхнуўся яшчэ шырэй. — Ничего тлумачыць не обязан. В случае отказа от досмотра имею право не пустить вас в метро. И все тут. Если есть претензии, абрашчайцесь на...”

Я павярнуўся і пайшоў назад, да дзьвярэй. Чамусьці мне важна было паказаць яму, што ён не прымусіць мяне прайсьці гэты ягоны прагляд. Цікава, што яны робяць у такіх выпадках? Асаблівыя прыкметы запамінаюць?

І тут празь дзьверы ламануўся да турнікета нейкі бамбіза з заплечнікам такім агромністым, што ў ім мы з маім дурацкім пакетам маглі б зьмя­сьціцца ды яшчэ каго-небудзь узяць з сабой. Эсэсавец кінуўся да яго. Праход быў адкрыты. Ня ведаю, пабачыў ён ці не, але я падбег і кінуў жэтон, і апынуўся ў маім родным мэтро, у якім, памятаю, мы каталіся зь цёткай у дзень адкрыцьця новай лініі, калі я быў зусім малы, і патрацілі кучу бліскучых навюткіх медзякоў. Па той бок сіні ахоўнік быў ужо ня страшны. Я спусьціўся па прыступках і зьліўся з натоўпам. Абпаленыя летам людзі сьвяцілі смочкамі. Лета даз­валяе. Лета выстаў­ляе нас напаказ: валасатымі і з кепска паголенымі нагамі, смачкастымі смаркачамі, нясмачнымі, спацелымі, анатамічнымі да матузкоў.

“Нэкст стэйшан плошча Перамогі”, — сказаў маладзён з голасам работніка капіравальнага цэнтру, я бухнуўся на вольнае месца і паклаў на калені пакет. Пакет быў яшчэ цёплы. Быццам у ім абед ляжаў. Абед невядома для каго.