Сабакі Эўропы

7.

Ходзіць, ходзіць старая бабка Бянігна па калідоры, ва ўсе дзьверы ціхенька заглядвае. І падаецца ёй, што брыдзе яна сьцяжынаю лесу неандартальскага, бо ўсё тут той лес нечым нагадвае — выбіваюцца з-за дзьвярэй чырвоныя сполахі, у кожным пакоі лямпы гараць, ды чуецца паўсюль прыцішанае, тужлівае, лясное “гу-у-у”. Можа, гэта вецер марскі па доме начным гуляе, а можа, дзеці плачуць недзе наверсе, а можа, і мроіцца бабцы ўсё гэта — заклала ёй вушы пасьля самалёта ды ніяк не папускае, ды яшчэ даўленіе — такое толькі ў старых бабак бывае. Схадзіла б старая Бянігна ў Чорную паліклініку, ды ня ведае яшчэ, ці ёсьць тут, на вост­раве, бальніцы. Трэба пацярпець, за кожныя дзьверы зазірнуць, а пра даўленіе ня думаць.

У бібліятэцы ёй страшна зрабілася — пахадзіла яна між кніжак, а кніжак такая процьма: у два, а то і ў тры рады стаяць, усе сьцены кніжкамі заня­тыя, нават прасьвету ня знойдзеш. Толькі акно вузкае паміж імі, а ў акне ўсё той жа месяц: глядзіць на бабку неадчэпна, быццам кантралюе, што за кніжку бабка возьме і ці не скрадзе якую. Ведаем мы гэтых бабак старых, толькі і думаюць, каб сьцягнуць, што дрэнна ляжыць. Кніжкі глядзелі на Бяніг­ну, як жывыя, асуджальна, з папрокам ды з пагардай. Узяла Бянігна нейкую, з вокладкай шурпатай. Але цёмна ў пакоі, як называецца — нізавошта не прачытаць, хацела на месца паставіць, а ня можа. Самкнуліся кніжныя шэрагі, пасьмяяцца з бабкі старой надумалі, робяць выгляд, што не стаяла тут кніжачкі ніякай. Што рабіць будзеш, бабка?

Пачала Бянігна кніжку ўціскваць, а яна ня лезе. Ня лезе — і ўсё тут, хоць кол на галаве чашы кніжцы гэтай чортавай. Бянігна да іншай паліцы — хоць там засуне, каб ніхто не заўважыў: дык і там кніжкі плячо да пляча сталі, ні шчылінкі, ні дзіркі. Хацела кніжку зьверху на іншыя пакласьці — і тут, як на злосьць, усе астатнія пасыпаліся Бяніг­не пад ногі. Завалілі яе па калена, як сумёт пад нагамі вырас. Яшчэ больш спалохалася Бянігна, нахілілася — а разагнуцца ня можа. Скруціў яе раматус. Так і сядзела ў кніжнай кучы, ня ведаючы, што рабіць. А кніжкі яе за ногі старэчыя, высахлыя хапалі. Ніхто вас, небаракі, не чытае, ніхто не адкрывае, бязладна гладзіла іх Бянігна па цьвёрдых сьпінках. Што рабіць з вамі? І што са сьпінай сваёй рабіць? Жаніх казаў, тут, на востраве, пісацель нейкі жыве — вось прыйдзе заўтра той пісацель, пабачыць, што кнігі ягоныя на падлозе раскіданыя, памятыя. Раззлуецца, відаць, пачне нагамі тупаць.

А мо і не раззлуецца. Задумалася Бянігна — і пакрысе сьпіна яе разагнулася, боль сышоў і яна, трымаючы сябе за паясьніцу, пачала па адной складваць кніжкі на месца. Мо і не раззлуецца. Мо, наадварот, узрадуецца. Ня так усё проста з тымі пісацелямі. Стаяць іхныя кніжкі на паліцах, нікому не патрэбныя — як паставілі аднойчы, так і стаяць, пакуль той пісацель у лепшы сьвет не адыдзе. А яму ж хочацца, каб яго жывога прачыталі. Каб пахвалілі, каб даведаліся, што ён там у кніжках сваіх напісаў. Ну, ці каб асудзілі, каб хоць нештачка-нейкае сказалі. Каб аўтограф узялі — хоць бы адзін. Разважаючы пра гэта, яна неяк, з грэхам напалам, саставіла кніжкі на паліцы і пасьпяшалася выйсьці зь бібліятэкі. Можа, і ня так паставіла — дасьць бог, ніхто ўвагі ня зьверне. Кніжкі вунь якія пыльныя.

У малітоўні, якую ёй жаніх паказваў, таксама ня так каб ужо чыста было. Ніхто не прыбіраў у гэтым вялікім і непрытульным доме. Не гаспадарлівая тая дзеўка Алеся, хто такую замуж возьме... Таму і бесіцца, што ніхто не бярэ. Бянігна яшчэ раз зайшла ў пакой з басэйнам, пастаяла каля вады. З паверхні на яе глядзела спалоханая старая бабка — такая ўжо сухая, перапечаная ды пераперчаная, ды чорная, ды дурная, што Бянігна ўзвыла ціхенька. Каму ж ты такая спатрэбілася — страхалюдная, хворая ды да белага чалавека не падобная. Нават калі ўсе кніжкі ў той бібліятэцы прачытаеш — ні на грам да жаніха свайго падобнай ня станеш. Жаніх у яе дарма што бальной — але ж такі ўжо разумны. Выйшла Бянігна ды ў наступны пакой зайшла. У тым пакоі на стале кампутар стаяў, а мо і тэлевізар, бабка яшчэ не навучылася толкам іх адрозьніваць. Мільганула ў яе галаве старэчай — мо ўключыць, даведацца, як там Джон ды Мэры?

Падышла да кампутара, націснула кнопку — і ў акне, быццам ад кнопкі гэтай выпадковай, месяц выплыў. І тут ён сочыць. Засьвяціўся экран, і адначасова засьвяціў месяц у небе — так ярка, што моцы вачам няма глядзець. Выкацілася бабка на калідор і свой пакой шукаць кінулася. Але дзе ты яго тут знойдзеш. Згубіла. У неандартальскім лесе ніколі не гублялася, не блукала, а тут у калідоры заблудзіла. Вось і думай пасьля, дзе страшней — у лесе тым ці ў гэтым жаніховым доме.

У адны дзьверы памкнулася — там прыбіральня, у другія — бібліятэка, у трэція...

У трэціх стаяў вялікі ложак, а на краі ложка жаніх яе сядзеў. Сядзеў і глядзеў проста на бабку вачыма невідушчымі. А каля ягоных ног, сьпінай да бабкі, усімі валасамі сваімі казачнымі да дзьвярэй адвярнуўшыся, сядзела тая Алеся. Пачула Алеся, што нехта дзьверы ў пакой прачыніў, абярнулася, зірнула на бабку і аблізнулася. Быццам піла яна жаніха ейнага, як крывасмок. Бо вусны ў Алесі чыр­воныя-чырвоныя былі, як раструшчаныя вішні.

“Ня так усё, бабка... — прамовіў раптам жаніх і ўсь­міхнуўся: маркотна, па-старэчы. — Усё ня так...”

Зачыніла бабка шчыльна дзьверы і далей па цёмным калідоры пакацілася. Дакацілася да самага канца — да тых дзьвярэй, куды ёй жаніх забараніў хадзіць. Цікаўная Бянігна дзьверы на сябе ўсё ж пацягнула — замкнута, толькі ўнутры нешта бразнула. І вецер на тым баку зашапатаў, захіхікаў: гу-у-у...

Пачала Бянігна дзьверы лічыць: адны, другія, трэція... Сёмыя мусілі быць ейныя. Як тая сьцяжына ў лесе неандартальскім. Але не было ў калідоры сёмых дзьвярэй. Што ж гэта зрабілася? Дзе яны, дзьверы тыя чортавы? Вось жа дурная бабка... Старая — як малая. Да сямі палічыць ня можа. Раз, два, тры...

Зноў кінулася яна па калідоры, дабралася да месца, дзе ўчора жаніхову галаву на каленях трымала, упала там на канапу — дый заснула, а месяц стаяў у акне ва ўвесь рост, як вартавы, і перабіраў у далонях блёсткі, залатыя завушніцы і пярсьцёнкі начнога, блізкага мора. Над галавой Бянігны віліся насякомыя: мушкі, камары і іншая жамяра, са­дзіліся ёй на твар, бегалі па валасах, пішчалі нягучна і зьдзіўлена на сваёй мове, а ёй у сьне здавалася, што яна ў ліфце жалезным едзе. Ліфт цесны, лямпачка патрэсквае, у ліфце мачой сьмярдзіць, і сэр­ца замірае, бо падымаецца той ліфт усё вышэй, і вышэй, і вышэй...

Там яе і знайшла раніцай Алеся. Паесьці прынесла, а сама села насупраць — цыцкі з майкі вывальваюцца, рот размаляваны, нага ажно да азадка голая калышацца перад бабкай, пазногці фарбаваныя пабліскваюць. Глядзіць, як бабка сёрбае, і носам паводзіць, як сучка на марозе. Вочы гідлівыя, распусныя, пустыя. Бедная дзеўка, зусім цябе на востраве давялі, у ляльку ператварылі. А магла б дзетак нарадзіць, ды не аднаго-двух, а цэлую кучу. Хоць ад каго тут народзіш — усе бальныя, усе няшчасныя...

Калі сонца паднялося над востравам зусім высока, зьявіўся жаніх бабчын — ды павёз старую Бянігну пракаціцца. Пасадзіў бабку побач з сабой у машыну, дзе толькі два месца было, і паехаў паволі ўніз па схіле, туды, дзе мора сінела. Быў ён у гуморы — ці ўдаваў старанна, што ў яго сёньня замечацельнае настраеніе.

“Як спалася, бабка? Печку ўначы шукала? Ці вядро? — усьміхнуўся жаніх, прыгладжваючы свае кучары. — Ці кніжку чытала? Няўжо праўда кніжку?”

Ён выруліў на жоўтую зьбітую дарогу, абапал якой россыпамі бялелі камяні — кожны, быццам твар старога дзеда. Бянігна памрэ, і жаніх ейны, дай яму бог здароўя, і востраў гэты апусьціцца на дно марское, і Нямеччына з Амэрыкай забудуцца, як іх звалі, і Мінск далёкі лесам непралазным стане, а валуны так і будуць адзін на аднаго глядзець, як цяпер: насуплена, з-пад калматых броваў, якія вецер толькі раз на тысячу гадоў паварушыць.

“Кніжкі... Кідай ты гэта, бабка! — весела працягваў жаніх, адпусьціўшы стырно. — Нашто табе тыя кніжкі? Для мудрасьці? Дык ты сама — мудрасьць, чыстая, сапраўдная, часам правераная. У адным тваім зубе гнілым розуму больш, чым ва ўсіх гэтых кніжках. Бо ты — бабка! У табе сіла і прыгажосьць, дзікая, некранутая. Як там кажуць: стары гародзіць, ды на праўду выходзіць. А ў кніжках ні праўды няма, ні сілы. Адны патугі. Хто кніжкі чытае, той слабы і ілжывы робіцца. У бабак трэба сілу і праўду шукаць, у бабак! А не ў пісацеляў. Іх пачытаеш — жыць ня хочацца, а да цябе дакранешся раз — на год энэргіяй зараджаешся. Горы перавярнуць можна...”

Машына, набіраючы ход, неслася пад адхон — проста на скалы. Бянігна заплюшчыла вочы — празь некалькі імгненьняў яны мусілі зьляцець з дарогі і чмякнуцца проста ў бок камяністай сьця­ны, пад пахай у якой быў заціснуты бераг, але жаніх яе прытармазіў і плаўна павярнуў на іншую дарогу, схаваную ў высокай траве.

“Ты, бабка, як яблык. Падпсаваны з бачка. Цывілізацыя цябе падтачыла, але зусім крышачку. Абрэзаць і можна есьці. А можна і не абразаць. Калі гнільцы трошкі — дык і яблычак саладзейшы. Гляджу я на цябе і любуюся. А яны там... Нагой раздушы і бяжы прэч зь іхнага саду...”

Яны нясьпешна выехалі да берага: насустрач выплылі з празрыстага мроіва невялікія ладныя дамы з садамі, што толькі нядаўна ўвайшлі ў цьвет. Сэрца Бянігны суцішылася, любіла яна, калі сады цьвітуць. Употай разглядвала бабка тутэйшыя падворкі: паўсюль сьмецьце, пустазельле зь зямлі лезе, ды камяні раскіданыя. Хаты нефарбаваныя, некаторыя бяз вокнаў, мо будуюцца яшчэ — але чаму тады рыштунку нідзе не відаць? Ні цясьлярскага, ні мулярскага, наогул ніякага інструманту? Адны бутэлькі плястыкавыя ды пакеты крамныя на вятры б’юцца.

Мора пакрысе адсунулася, вызваліўшы месца для шырокай пляцоўкі, дзе ляжалі, падставіўшы сонцу рабрыстыя сьпіны, сонныя гладкія лодкі. Не было відаць ні душы. Ні рыбакоў, ні дзетак з маткамі, ні начальства, ні хоць бы мужыкоў п’яных ля магазіну. Вось табе і андартальскі лес. Стаіць, як пасечаны.

“Ты, бабка, думаеш, мабыць, што зь Беларусі да нас прыехала? — прамовіў жаніх, паглядзеўшы на яе скоса. — Ага. Беларускую нявесту нейкі жаніх загранічны сабе выпісаў. Бывае і так, вядома. Але нічога падобнага. Ніякай Беларусі там, дзе ты жыла, даўно няма. Лес адзін, у якім толькі і засталося жывога, што бабкі нашы дарагія. А ўсё астатняе... Набрыдзь адна. Не, яны там, канешне, усе думаюць, што ў Беларусі жывуць. Але гэта проста слова. Адно слова толькі і засталося. Сапраўдная Беларусь — у нас, вось тут. Пад тваімі нагамі. Пад коламі вось гэтай машыны. Пад маімі босымі пяткамі”.

Ён спыніўся, выскачыў з машыны, тупнуў раз, тупнуў два, як у польку пусьціцца вырашыў, распасьцёр рукі:

“Тут цяпер нашая зямля! Уратаваць на ёй тых, хто варты, і адваяваць страчанае — на такое жыць­ця не шкада. Сілаў бы толькі хапіла, набрыдзь перамагчы”.

Затужыў яе жаніх, загараваў, пачаў чухацца, сам сябе шчыкаць ды падбадзёрваць. То за шыю ўшчыкне, як насякомае нейкае прыбіў, то валасок з кучараў вырве — дамогся свайго, вылезла на ягоны твар усьмешка. Неахвотная, млявая — хлопец яе і так, і так: разгарэлася ўсё ж, засьвяціла.

Ніколі шчэ ня бачыла Бянігна, каб чалавек так са сваім тварам змагаўся. Каб вось так усьмешку за хвост зь сябе цягнуў.

“Мне кожны раз сьпяваць хочацца, калі вось так стаю, — расчулена прамовіў ейны жаніх. — І ты, бабка, вылазь. Разамні ногі. Давай, давай, вылазь”.

Яна падпарадкавалася — высунуўшы сваё азызлае цела, цяжка ступіла на камяністую глебу. Вост­раў пад яе нагамі ледзь чутна ўздыхнуў. А жаніх ейны падскочыў, абвёў рукой дамы, траву, сады, пустэльны марскі бераг.

“Ступай сьмела. Можа, і праўда, сьпяем? А, бабка?”

Ён бадзёра зацягнуў нешта пад нос, акругліўшы вочы, нібы чакаючы, што бабка і праўда зараз падцягне. Песьня, можа, і прыгожая была, з тэлевізара, такія песьні цэлыя ансамблі з бабак пяюць, Бянігна ня раз такое бачыла. Але ня ведала старая словаў той песьні. А калі і б ведала — куды ёй, нямоглай. Жаніх ейны расчаравана памычаў нешта, але хутка сьціх і прамовіў чэзлым, цьмяным го­ласам:

“Гэта наша зямля. Мая, твая, усіх, хто разумее, у чым галоўная ідэя і найвышэйшы сэнс. Наша! Праўда, мы яе інакш завем. Яе праўдзівым імем. Назва ў яе такая, як ты. Дзікая, спрадвечная, чыстая. Моцная. А завем мы наш востраў так:

...І толькі я хацеў, паставіўшы двухкроп’е, напі­саць гэтае слова — Крыўя (вось цяпер жа напстрыкаў, без праблем, адным акордам), толькі палец пацягнуўся да патрэбнай клявішы, як мой Acer Aspire V-5 раптам завіс.

На маніторы замест курсора зьявілася блакітнае колца, якое нясьпешна круцілася, нагадваючы лягатып невядомай мне арганізацыі. Блакітнае колца, якое няўмольна зацягвала ў сябе ўсё напісанае за дзень. Экран зрабіўся бледны (бляды, як казалі раней — а цяпер баяцца), і тэкст пагрузіўся ў туман, празь які цьмяна прасьвечвалі чорныя, ужо нібыта і не зусім мае літары. Блакітнае колца злавесна плавала паперадзе гэтага туману, як быццам абараняючы яго ад мяне — і некалькі хвілін я яшчэ бачыў у глыбіні ўласны тэкст, расплывістыя значкі, якія балянсавалі паміж жыцьцём і сьмерцю. Я вылаяўся, ганяючы колца сюды-туды па экране, я яшчэ ня верыў, што цэлы дзень працы быў цяпер пад пагрозай — але нарэшце з туману выплыла стандартнае для расейскага Windows папярэджаньне, якое, тым ня менш, падалося мне дзіўна зьвязаным з маім тэкстам.

Приложение не отвечает.

Возможно, оно ответит, если подождать.

Возможно. А можа, і не. Усё залежыць ад майго цярпеньня. І ад добрай волі гэтага “пріложенія”. Я і лёс майго тэксту залежым ад яго, быццам яно роўнае нам: майму таленту і маёй працавітасьці і той дзіўнай ідэі, якую я заклаў у свой тэкст. Я ўявіў сабе чалавека, які пісаў гэтыя словы: “Приложение не отвечает. Возможно, оно ответит...” Ён быў літасьцівы, ён даваў нам, наіўным і неспрактыкаваным юзэрам, надзею. Возможно — фальшывую. Аднак ён верыў у тое, што терпение и труд все перетрут. Магчыма, яму было вядома больш, чым нам — і ён даваў зразумець, што нельга быць такім наіўным. Ён пісаў у будучыню, пісаў на выпадак бяды. І вось будучыня надышла.

Цярплівасьці мне не займаць. Я пайшоў і згатаваў сабе кавы, выйшаў на двор, выкурыў цыгарэту. Сьнежная бура адступіла, з ранку ўсё пачало раставаць, сьлязіцца, плюхаць, праз мае асеньнія боты прасочвалася вада, і з мора далятаў цеплаваты вецер, несучы з сабой сыры пах зачыненага на зіму склепу. Над дамамі кружляла вялікая птушка: возможно, альбатрос або чайка. Я не разьбіраюся ў птушках. Я глядзеў на яе, і ўва мне ўсё яшчэ гаварыў мой тэкст, які цяпер змагаўся за сваё існаваньне ў сьвеце, дзе я быў бясьсільны.

Я вярнуўся ў пакой — старыя пішучыя машынкі ў калідоры нагадалі мне, што некалі можна было пісаць, не залежачы ад усялякіх там приложений. Колца круцілася на экране, як нічога ніякага. Мой Acer вісеў, справа выглядала безнадзейнай, і што рабіць, я ня ведаў.

Між тым, гэтае здарэньне падавалася мне ўсё больш містычным. З кампутарам такога раней не здаралася. Колькі я ні пераконваў сябе, што вінаваты сам — націснуў выпадкова тыльным бокам далоні лішнюю клявішу — усё роўна тое, што клятая машынка завісла менавіта перад тым, як я зьбіраўся напісаць “Крыўя”, не давала мне спакою. Быццам гэта было забароненае слова, слова-ключ, слова, якое нельга было пісаць ні пры якіх абставінах. Быццам кампутар абараняў мяне ад неабдуманага кроку, завіснуўшы менавіта тады, калі я быў ужо гатовы яго ўчыніць. Быццам у ім была адмысловая праграма, створаная, каб перашкодзіць іншым пісаць гэтае бязглуздае слова. Крыўя. Крыўя. Вось я пішу яго — і нічога не адбываецца. Нібы я адолеў нешта ў сабе. А раней ня мог.

Я тады даволі моцна перапужаўся. Я сядзеў перад завіслым кампутарам, узіраўся ў блакітнае колца, што абыякава круцілася на экране, і думаў пра тое, што нябачнасьць маёй адзіноты, маёй працы, маіх шматгадзінных двубоеў і замірэньняў з уласным тэкстам — усяго толькі ілюзія. Мяне не чапалі да таго моманту, як я сабраўся напісаць слова “Крыўя”. Гэтага яны сьцярпець і дараваць ужо не маглі. Уключыліся таемныя мэханізмы — і замест таго, каб працаваць, я сам завіс, як танны безабаронны кампутар у руках неасьцярожнага прафана.

Я паспрабаваў пракруціць час крыху назад — і, здаецца, зразумеў, у чым прычына майго страху. Яшчэ ўчора я прачытаў у фэйсбуку пра тое, што Крыўя — наша духоўная Шамбала. Гэтая тэма актыўна абмяркоўвалася ў сеціве, бітва паміж арыйцамі і лібэраламі (падзел, вядома, умоўны) ішла не на жыцьцё, а на сьмерць. Спачатку я толькі пасьмейваўся, чытаючы іхныя дыскусіі, я быў далёка і мог спакойна паплёўваць на іхныя гарачыя галовы, але пакрысе пачаў крыху зайздросьціць арыйцам. У іх была іхная Крыўя — у мяне ж быў толькі мой тэкст і сумнеўная слава. Крыўя была іхным апошнім аплотам, апошняй выспай у бурапенным моры сучаснасьці, якое ўсё перакуліла з ног на галаву, патапіла іхныя крэйсэры, зацягнула ў віры самых трывалых і моцных байцоў. Іхныя субмарыны плавалі дагары пузамі, усплыўшы на паверхню, як мёртвыя рыбіны. Ім не было за што хапацца. Старажытная Крыўя, эзатэрычны міт нашых дамарошчаных арыйцаў, мэтафара іхнага першакораня і апакаліпсысу, заставалася адзіным, куды яшчэ не даляцеў плявок сучаснасьці. Яны баяліся, што цяпер, калі іхнае сьвяшчэннае слова мусоліць у сеціве кожны ахвотны, іхны аплот зробіцца дасягальным для крытыкі і дэканструкцыі.

Трэба сказаць, што я прычыніўся да таго бядотнага стану, у якім мізарнелі апошнія гады прыхільнікі велічнай містычнай Крыўі. На радзіме мяне ненавідзелі, я ня раз атрымліваў лісты з пагрозамі, мне адкрыта пісалі, што доўга плявузгаць на Бацькаўшчыну мне не дазволяць. Пісалі, што мяне надышоў час спыніць. Некалькі тыдняў таму, ужо жывучы тут, я меў неасьцярожнасьць пакінуць пад адным допісам пару зьедлівых камэнтароў, у адказ на якія атрымаў ад сваіх апанэнтаў толькі загадкавую фразу: “Чакай гасьцей”. Тады я не зьвярнуў на гэта ўвагі. Мяне ні каліўца не насьцярожыла, што гэтым разам замест чарады нацыстоўскіх лёзунгаў і няздарна сфармуляваных абразаў было толькі гэта: два словы, якія ставілі кропку ў абмеркаваньні. У тым допісе канцэпцыя новай Крыўі разглядалася даволі далікатна і бесстаронна, а мае камэнтары да такіх аніяк не належалі, таму ўвесь дзень я меў непрыемнае пачуцьцё, што напісаў нешта недарэчнае. Я вырашыў, што сканцэнтруюся на рамане і пастараюся меней сядзець у фэйсбуку. І ўсё ж я разумеў: сацсеткі сацсеткамі, але калі раман будзе апублікаваны, літасьці мне ня будзе. Яны проста не перажывуць, калі ў рамане зьявіцца іхная Крыўя. Раман незваротна стварае стасункі паміж аўтарам і тым, пра што ён піша, і гэтыя стасункі досыць інтымныя. Дастаткова інтымныя, каб параніць тых, хто ў іх не ўпісаны. Нашым арыйцам была нясьцерпная самая верагоднасьць таго, што я магу рабіць зь іхнай сьвятыняй, што захачу. Яны лічылі Крыўю сваёй — і будуць уважаць яе выкарыстаньне подлым крадзяжом.

Мяне заўжды дзівіла, колькі ў іхным стаўленьні да ўласных мітаў рэлігійнага пачуцьця. Сапраўднага экстазу. Ім немагчыма было нешта давесьці: іхная Крыўя была пытаньнем веры, а ня розуму. І часам я сам баяўся прызнацца сабе, што зайздрошчу гэтым людзям, якія так мяне ненавідзяць.

І ўсё ж да сёньняшняга дня я адчуваў сябе ў бясьпецы. Я быў за тысячу кілямэтраў ад іх і чуў, як яны выюць ад бясьсільля. Яны маглі пісаць усё, што хо­чуць — у сваім пакоі, сам-насам з тэкстам я быў для іх недасягальны.

Тады я працаваў над гісторыяй старой беларускай шаптухі, цёмнай бабкі, якую выкрадаюць і перавозяць на востраў чальцы таямнічай арганізацыі. Спачатку раман не ішоў, увечары мне здавалася, што я пішу поўную лухту, раніцай я са­дзіўся за кампутар разьбіты і дэмаралізаваны, мне ўсё часьцей падавалася, што я губляю час і з кнігай нічога ня выйдзе. Але паціху, як гэта часта бывае, я зжыўся з пэрсанажамі, выразна пабачыў усе месцы, дзе мела адбывацца дзеяньне, і нават сам пачаў размаўляць, як старая бабка. Або так, як, я думаў, магла б размаўляць сама з сабой старая бабка, калі б апынулася ў такіх абставінах.

Колца круцілася. Кампутар вісеў. Я мог пакласьціся толькі на сваё чаканьне і сваю цярплівасьць. Я ведаў, што калі паддацца спакусе і выключыць кампутар, я ўжо не змагу напісаць тое, што атрымалася ў мяне сёньня. Я падумаў, што калі праблема вырашыцца і ўзьнікне патрэба яшчэ раз напісаць слова “Крыўя”, я зраблю гэта спакойна і бяз страху. Я ня мог паказаць ім, што баюся.

Пакінуўшы колца круціцца, а кампутар вісець, я апрануўся і пайшоў у краму. З узгорка я бачыў, што да прыстані пад’ехаў паром. Зараз горад напоўніцца людзьмі. І праўда, калі я ішоў назад з крамы, на вуліцах было поўна незнаёмых твараў. Паўсюль хадзілі турысты, фатаграфавалі, гучна размаўлялі на зусім незнаёмых мне мовах. Я не разумеў іх, затое ведаў што такое Крыўя. Яны не падазравалі пра існаваньне Крыўі — і ня мелі праблем ні з камунікацыяй, ні зь мітамі, ні з добрым настроем. Так бывае — калі ты ўсходнеэўрапеец.

Вядома, можна было папрасіць дапамогі ў некага з калегаў: магчыма, яны былі абазнаныя ў кампутарах лепш за мяне. Але мая ангельская была кепская, я баяўся, што мяне не зразумеюць, а калі і зразумеюць, дык пасьмяюцца.

Па дарозе я сустрэў Юхана. Перакладчыка з ісь­лян­дзкай на фарэрскую, ці з саамскай на фрыскую. Нешта такое.

“Паром прыехаў”, — сказаў Юхан.

“Так, я бачыў”.

“Ты прыйдзеш сёньня на вячэру?”

“Не, я буду працаваць”.

Калі я вярнуўся, ніякіх зьменаў не адбылося. Папярэджаньне не зьмянілася. Возможно. Возможно. Возможно. А может, и нет. Ад мяне нічога не залежала. Змрочна жуючы каўбасу і запіваючы яе халодным чырвоным віном, я глядзеў на колца, на свой расталы, ледзь бачны ў бледным тумане тэкст, у акно, на шэры сьнег, чырвоныя дахі, тутэйшы ­сьцяг, што заўжды супакойваў мяне сваім архаічным выглядам. Не, сюды яны не дабяруцца.

Сьцямнела. Пад маім акном таптаўся нейкі тып, які рабіў выгляд, што фатаграфуе мора. Я выйшаў, закурыў і дэманстратыўна стаў зусім блізка ад яго. Я быў усходнеэўрапеец і мог сабе гэта дазволіць. Ён спужаўся і ўцёк. Я глядзеў на горад і бачыў, як па горадзе расьцякаецца вясёлы натоўп турыстаў. Узяў кнігу. Тоўстую старую кнігу пра тое, як абыходзіліся са старымі ў Спарце. Спартанскія законы абавяз­валі паважаць старых. Але толькі ня тых, што не стварылі сям’і. Нежанатыя і бязьдзетныя старыя мусілі ўзімку хадзіць голыя па рынкавых плошчах і сьпяваць адмысловыя песьні пра тое, якія яны дурныя і як іх заслужана пакаралі за бязьдзетнасьць. Вядомы выпадак, калі нейкі юнак не саступіў месца знакамітаму палкаводцу Дэркілідасу, нахабна заявіўшы: “Ты не нарадзіў сына, які пазьней мог бы саступіць месца мне”. І грамадзтва ўхваліла разумнага юнака.

Блакітнае колца не спынялася. Мой кампутар паціху паміраў, але я ня з тых, хто губляе надзею. Выпіўшы віно і дачытаўшы разьдзел, я адчуў патрэбу пайсьці да людзей. Паставіў ноўт на падзарадку, накінуў штосьці і рушыў на кухню. Усе ўжо сабраліся. Юхан заўважыў мяне і ўскінуў бровы:

“Вы ўжо знаёмыя? Гэта Анья”

Ён падвёў мяне да новапрыбылай.

“Першы раз тут?” — спытаў я ня надта прыязна.

“Так, першы”.

“Анья прыехала на пароме”, — сказаў Юхан, які ў размове са мной заўжды стараўся гаварыць як мага больш кароткімі фразамі, таму што я быў яму сымпатычны.

“Мая мама — артыстка цырку”, — успомніў я і пра­­мовіў гэта Аньі проста ў твар.

“О”, — ветліва сказаў Юхан.

“Ю ар хэпі”, — сказала Інга.

“Кул”, — сказалі ўсе.

Усе, апрача Аньі.

За вячэрай я выпіў яшчэ бутэльку віна. Колца круцілася. Кампутар вісеў. Возможно, гэта быў канец раману. Я ведаў, што больш такога не напішу.

Яе пасялілі ў суседнім пакоі. Калі ўсе разышліся спаць, я сядзеў перад сваім кампутарам і слухаў, як яна ходзіць: ад сьцяны да сьцяны.

Так яна і хадзіла — усю ноч. Чакала, пакуль я зас­ну. Магчыма, яна пісала верш або перакладала — з гуарані на суахілі, з сардынскай на падляскую — але я прыслухоўваўся да крокаў на калідоры. Я ня мог больш нічога рабіць. Толькі слухаць. Мне падавалася, варта мне задрамаць, як яна адчыніць дзьверы і апынецца тут. Тут, у маім пакоі, мяне нась­цігне кара.

Раніцай я задрамаў, а калі прачнуўся, выключыў усё нахрэн і з асалодаю лёг пад коўдру. Тэкст, напісаны ў той дзень, перастаў існаваць. Вядома, я паспрабаваў стварыць яго наноў, але стасункі аўтара і тэксту вельмі інтымныя: як усё інтымнае, яны не паўтараюцца. Ніколі не паўтараюцца.

У абед я сустрэў Юхана.

“Анья зьехала сёньня раніцай, — сказаў ён незадаволена. — Вярнулася на кантынэнт”.

Ён выглядаў так, быццам яго пакрыўдзілі:

“Я не разумею, чаму”.

Я паглядзеў яму ў вочы і павольна прамовіў:

“Мая мама — артыстка цырку”.

Цяпер у мяне новы кампутар. І калі я пішу на ім: “Крыўя” — нічога не адбываецца. Вось: Крыўя. Можна капслокам. К. Р. Ы. Ў. Я. Я не баюся пісаць “Крыўя”. Толькі перад тым, як выпстрыкаць яго на клявіятуры — адным акордам — я ўсё роўна кожны раз думаю пра наступствы і нічога не магу з сабой зрабіць. Думаць пра наступствы, быць разважлівым, захоўваць карэктнасьць — гэта так нудна. Магчыма, таму я больш не пішу раманаў. Сьвет навокал ідзе ў тартарары — і пасярод гэтага бязьлітаснага і няўхільнага мора мне хочацца нейкай апоры. Даруйце за рыфму. Ня хочацца больш баяцца. І пісаць тэксты на свой страх і сваю рызыку. Хочацца нечага рэальнага і разам з тым няіснага. Такога, на што можна стаць абедзьвюма нагамі. Стаць — і прасунуць галаву ў пятлю з пачуцьцём, што ты такі не адзін.

Нарэшце ты не адзін.

-

“...Крыўя”, — сказаў жаніх урачыста і ўважліва паглядзеў на бабку: ці ацаніла яна прыгажосьць назвы. Можа, спадзяваўся, што адгукнецца ў ёй гэтае дзіўнае слова. Лясное, ліпучае, падманлівае.

Але старой Бянігне і сваіх дзіўных, старынных словаў хапала.

Вось, скажам, “андартальскі”.

Скуль яно да яе трапіла? І чаму ката яе звалі Гоф­ман? Аднекуль жа ўзяліся гэтыя імёны. Цёмнае, ох, цёмнае вашае мінулае, словы. Гора таму, хто пойдзе за вамі, спакусіўшыся вашымі загадкамі. Можна і не вярнуцца. Усё жыцьцё змарнаваць, разгадку шукаючы. Пакуль ня высьветліцца, што час скончыўся, а разгадкі ніякай не існавала.

“Мой востраў, — сказаў жаніх, калупаючы голым пальцам нагі сухую зямлю. — Наша Крыўя. Калі ёсьць яшчэ дзесьці Беларусь, дык толькі тут... Зямлі тут дзесяць кілямэтраў квадратных. Мала? Гэта здаецца. Насамрэч на ўсіх, хто крывіч, хапае, і яшчэ на тысячу хопіць. Ня востраў, а рай... Азірніся, бабка, вакол — прыгажосьць якая...”

Ён азірнуўся сам — паказваючы, як трэба. Твар ягоны зморшчыўся, як ад гаркоты ў роце:

“І вось ёсьць жа падонкі, бабка, якім мой востраў спакою не дае. Пішуць пра нас пішуць, капаюць, стацейкі свае гнюсныя ў інтэрнэт закінуць — і чакаюць, што я са сваім востравам пад ваду пайду. А ёсьць і такія, што бягуць адсюль. Хер вам! Хер! Стаяла зямля наша і стаяць будзе! Над морам, як белая крэпасьць! Была і будзе, пакуль мы тут жывем!”

Так пракрычаў жаніх ейны ў неба, і ў мора, і ў бабчыны вушы. Невядома, ці пачулі яго прастор марскі ды аблокі над востравам, але бабка дык ледзь не аглухла. Ледзь ня плакаў яе жаніх, і ня ведала бабка, як яго суцешыць. А ён стаяў, маленькі, сьмешны, кучаравы, і нагамі босымі за зямлю чапляўся, пальцы падкурчваў, каб ніхто адарваць ня здолеў.

Быццам кружлялі над ім цяпер нейкія гусі-лебедзі, ды ўпаляваць хацелі, з сабой забраць.

“А сам, я, бабка, галоўны з крывічоў. І заве мяне мой народ так: Максім Крывічанін. Сьмяешся? Думаеш, ганаруся гэтым? Дзе там. Гэта крыж мой...”

Ды Бянігна і ня думала сьмяяцца. Сам ён, жаніх ейны, на твары бабчыным тую ўсьмешку прыдумаў. Ня ўмела Бянігна пасьміхацца, не даваў ёй твар яе пячны, чорны, печаны вусны ў чалавечую ўсьмешку злажыць. Паглядзеў на яе жаніх злосна, але перадумаў гневацца.

“Што гэта я вярзу? Які крыж? Цьфу, — сплюнуў ён пад ногі і пяткай жоўтай расьцёр. — Моцна ўва мне іхнае хрысьціянства сядзіць. Крыж, крыж... Але ж ты мне дапаможаш, бабка? А, нявестухна мая залатая? Здымеш зь мяне крыж, сілай сваёй падзелішся. Ну сядай, сядай у машыну, паедзем, замарыў я цябе, бабка ты мая ненаглядная... Ты ў нас чалавек стары, табе спакой трэба. Мора спакою... Нам з табой яшчэ столькі зрабіць трэба. Рана нам з табой паміраць, мы з табой за сябе не адказваем...”

З найбліжэйшага да іх дому нехта выйшаў, нерашуча спыніўся на парозе, пачакаў, пакуль машына ад’едзе. Так бабка і не змагла разгледзець вачыма сваімі сьляпымі, хто там быў: мужчына, жанчына ці проста прымроілася ёй, старой, чалавечая постаць — бо надта даўно яна нармальных ня бачыла. А яно важна — каб чалавек зь людзьмі быў. Інакш зробіцца ён зьверам, ды пачне зусім па іншых законах жыць. У зусім іншым лесе.