Сабакі Эўропы

10.

Вось і выйшла, што наступны раз мы сустрэліся толькі пасьля Новага году. Нарэшце прыйшоў сапраўдны мароз: я нацягнуў старую лыжную шапачку — на якой ніхто ніколі не зьбіраўся вышываць слова “Майстар”. Козьлік быў у доўгай куртцы, такія акурат увайшлі ў моду, бясформенныя апранахі да калена, з-пад якіх маладыя козьлікі махалі тонкімі капыткамі ў вузкіх джынсіках і ідыёцкіх кедах. Як падстрэленыя, як казала мая бабуля. Затое Каштанка ўзімку выглядала проста шыкоўна — было відаць, што гэтым разам у Бэрліне яна ўсё ж паддалася спакусе і купіла сабе пару-тройку рэчаў, якія і праўда ёй цудоўна пасавалі: стылёвую чорную кепку, пад якой яе твар зрабіўся вузкім і зусім нянаскім, ды палітончык, што добра падкрэсьліваў талію, ды высокія боты на шнуроўцы... Дзяўчынка была з выклікам, нічога ня скажаш. Цяпер мы, швэндаючыся па горадзе, выглядалі так, быццам Каштанка і Козьлік былі гасьцямі з далёкай, недасяжнай Бальбуты — а я нагадваў менскага бамжару, які за выпіўку пагадзіўся быць іхным гідам. Праўда, бамжарам я быў клясы люкс: бо гаварыў па-інастраннаму ня горш за сваіх апекаванцаў...

У студзені бальбута канчаткова распухла і пачала балець, калі я да яе дакранаўся. Думаючы пра складзены намі слоўнік, я адчуваў прыкрасьць і злосьць: слоўнік забіваў бальбуту, ён пачынаў дык­таваць і ўсталёўваць непахісныя правілы, таму я на першай жа сустрэчы запатрабаваў ад сваіх рабятаў забыць усё, што яны напісалі, і ства­рыць абсалютна новы лексыкон, прынцып якога супярэчыў бы ўжо распрацаванаму. Соль бальбуты ў тым і ёсьць, што кожны сам вырашае, з дапамогай якіх каранёў яму перадаваць сэнсы — слоўнік пазбаўляў таго, хто зьвернецца да бальбуты, свабоды. Самага галоўнага крытэру, паводле якога бальбутамоўны чалавек канструюе свае выказваньні і думкі. Здаецца, Каштанка зразумела мяне лепш за Козьліка — яму падабалася пакрываць бальбуту ўсё новым і новым павуціньнем правілаў, нормаў, падабалася пашыраць каранёвую базу маёй мовы. Маёй: я ўсяляк стараўся нагадаць ім, што гэта мая мова і толькі я вырашаю, куды ёй рухацца, як апранацца і што рабіць з намі, слабымі лю­дзішкамі, якія хочуць зрабіцца шчасьлівымі бальбутанамі.

І ўсё ж зіма была не найлепшым часам для нашых шпацыраў. Мне патрэбныя былі столікі, патрэбныя як паветра, бязь іх я не пачуваўся ўпэўненым, не пачуваўся гаспадаром — я зь не­цярп­лівасьцю чакаў, калі над усімі столікамі кавярняў гораду М. распусьцяцца нарэшце кветкі парасонаў, узыдуць іхныя сонцы, што будуць рыпець на ветры, мне патрэбнае было гэтае рыпеньне, яно надавала мне рашучасьці, маім словам — нясьпешнай, важкай уладнасьці, яно нагадвала мне пра хісткасьць усёй гэтай маёй авантуры: над намі мусілі рыпець няўклюдныя парасоны, як мачты карабля, што імкне невядома куды па гэтых шырокіх вуліцах і плошчах...

Ня дзіва, што ў сярэдзіне студзеня мы зноў апынуліся ў мяне дома, усе трое. А потым, праз тыдзень, яшчэ раз. І яшчэ. Кожны раз, калі яны раскладвалі на маім дыване свае дасканалыя маладыя целы, я ўспамінаў пра Верачку і нейкі ледзяны жах агартаў мяне з галавы да ног — быццам у маёй кватэры пасярэдзіне гэтай зімы раптам выбіла ўсе вокны. Але я браў сябе ў рукі, усьміхаўся, як бы нічога не было, і толькі стараўся прыслухоўвацца валаскамі на сьпіне, ці не зьбіраецца Верачка сёньня мяне наведаць. Але мне шанцавала, Верачка абірала іншыя дні, яна, можа, і здагадвалася пра тое, што ў мяне бываюць госьці, але з далікатнась­ці не хацела іх бянтэжыць. Магчыма, я дарэмна баяўся — я люблю перабольшваць свае страхі; цалкам магло стацца, што яна пашкадавала б іх, абмінула, ня стала б помсьціць. Але лепш было ўсё ж не сутыкаць іх — маіх юных вучняў і яе, ад якой невядома чаго варта было чакаць.

Падымаючыся да мяне на трэці паверх, мы ўсё часьцей сустракалі суседзяў: нейкіх мужчын зь дзецьмі і санкамі, жанчын, якія віталіся са мной з такім хітрым выглядам, нібы ўсё пра мяне ведалі — і як у іх выходзіць напускаць на сябе такі выгляд, я ўсё жыцьцё не магу гэтага зразумець: рэч у касмэтыцы? У выразе вуснаў? У тым тоне, якім яны прамаўляюць сваё “Здрасте” — жартаўліва-бязьлітасным, як у доктарак, якія кажуць табе распрануцца? У мяне што, поўны пад’езд доктарак? Адна зь іх нават неяк пачала чапляцца да мяне з роспытамі — яе зычлівы голас усыпіў маю пільнасьць і я ледзь не прагаварыўся: “Сколько вы плацице за кварциру?” — спытала яна спагадліва, — “У меня сын сьнимает, я ему гаварю, дорага, а он не слушает, гаварит, ты цены по городу знаешь, мама? Вот и молчи”. “Да не так и дорого, — адказаў я. — Всего-то...” — і тут зразумеў, што зараз скажу лішняе, і прамармытаў толькі: “Всего-то ничего. Ничего не плачу. Я здесь не живу, меня цветы просили поливать, хозяева в отъезде... Вот и за­хожу...”

“В отъезде, да, — уважліва гледзячы мне ў вочы, з той самай бязьлітаснай і хітрай усьмешкай сказала суседка. — Мы знаем, это она правильно сделала, сестра ваша, что попросила цветы поливать... Очень правильно... Цветов жалка, когда уежжаеш, засохнут ведь цветы, живые же, умрут, так што эта харашо, когда есть кого папрасить...”

Пра тое, што ўсё часьцей яе няголены сусед у старым паліто і лыжнай шапачцы ходзіць паліваць кветкі ў кампаніі дзяўчыны-школьніцы і студэнта, яна нічога не сказала, але некалькі разоў мы ўсе разам сутыкаліся зь ёй на лесьвіцы, і было ясна, што яна запомніла выгляд Козьліка і Каштанкі ва ўсіх падрабязнасьцях. Што зробіш, мы занадта кідаліся ў вочы — ды і ў вушы, бо здаралася, што мы забывалі пра ўсё на сьвеце, спрачаючыся пра будучыню бальбуты, і заходзячы з вуліцы ў пад’езд, напаўнялі яго сваімі гучнымі незразумелымі суседзям воклічамі.

На пачатку лютага мы зноў сядзелі ў мяне — і недзе а дзявятай вечара я пайшоў правесьці маіх козьлікаў на прыпынак. Каштанка мусіла а дзясятай быць дома, каб не выклікаць падазрэньняў. Козьлік папрасіўся яе правесьці. Я давёў іх да мэтро, пакурыў, стоячы на марозе ў расшпіленым паліто і з асалодай удыхаючы паветра — у той вечар я выкурыў у фортку пачак цыгарэт і яшчэ ў кватэры пачаў крыху задыхацца (раней са мной такога не здаралася). Па дарозе дамоў зайшоў у “Руб­лёўскі”, купіў сабе віна і дранік зь мясам, які папрасіў раза­грэць — была лянота засоўваць яго ў мікрахвалёўку. І тады ўжо бегма, каб ежа не астыла, дабег да пад’езду, тыцнуў пігулкай ключа ў чырвонае вока дзьвярэй, пачаў падымацца — і зразумеў, што на сходах мяне нехта чакае.

Аранжавая пляма. Плечы, што занялі сабой усю лесьвічную пляцоўку.

“Олег Олегыч! А я вас жду”.

Так, гэта быў Буня. Усьміхаючыся ва ўвесь рот — трохі вінавата, трохі разьвязна, а перадусім — нахабна, як гэта ўмеюць дваццацігадовыя малыя прадпрымальнікі зь ясна вызначанымі жыцьцё­вымі плянамі, ён стаяў перада мной, і мне ня надта хацелася адольваць чатыры прыступкі, каб апынуцца зь ім упоравень.

“Чего тебе?”

“Не поверите, Олег Олегыч, практически ничего, — уздыхнуў Буня. — Хожу за вами, за шоблой этой вашей дружной, и ничего. Ничего не понимаю”.

Я маўчаў, гладзячы аблупленую фарбу парэнчаў. Ён то пазіраў на мяне, то адводзіў позірк — і рабіўся ўсё больш скрушны, самотны, пакінуты, я і праўда на імгненьне паверыў, што яму нічога ня трэба.

“Я просто сказать зашел... — Буня склаў вусны, як дзіця. — Даже не знаю, не хочется вас огорчать, Олег Олегыч... Но вот я с родителями Каштанки поговорил... Говорю, видел вашу Каштанку с репетитором... Они и прифигели. Сказали, ни к какому репетитору она не ходит...”

Ён пацокаў языком.

“Всполошились, давай меня расспрашивать, — Буня апусьціў вочы долу, цяпер я бачыў толькі ягонае вуха, вялікае, выпнутае, як у жывёлы. — Что да как... Да чего это я интересуюсь... Вы, Олег Олегыч, не переживайте. Я им ничего не сказал. Дурачком по ходу прикинулся. Не, говорю, просто подумал, что ей же поступать, так надо ж репетитора... Так, наверное, она с репетитором была... Успокоились вроде. Ее родители меня знают. Уважают, кстати. Они б и не против, чтоб мы встречались. Кормят меня, когда прихожу. Чаем поят. Кофе. Только эта... Шизанутая. Давно уже мне сказала, чтоб я ни с чем таким к ней не лез. Каштанка. Говорит, ничего не получится, не интересный я для нее. А я, дурак, все надеюсь. Ну, вы понимаете”.

“И что дальше? Давай, кончай и дай пройти, я то... а то милицию вызову”, — мой голас дрыжаў.

“Да не вызовете, — махнуў рукой Буня. — Что я, дебил? Я ж вижу, что вы сами боитесь. Дальше... Дальше ясно все. Я ж не знал, что она по ходу себе такого дедушку нашла. Вас, то есть. Кто б мог подумать, а? Что Каштанка, девочка ж еще совсем, а на такого старичка клюнет. Она вас дедушкой называет? Или все-таки папочкой?”

Я ўжо зьбіраўся кінуцца ўніз па сходах — але Буня прымірэнча сказаў:

“Не, ну ладно, я только знать хочу — у вас это что, серьезно? И еще хочу знать, что вы, Олег Олегович, это... По ходу чувствуете. Когда школьницу это... Не знаю, как сказать. Раздеваете... Вы ж ее разде­ваете...”

“Нет, — сказаў я цьвёрда. — Ошибаешся ты, Буня”.

“В смысле? — ён ускінуў на мяне свае мутнаватыя вочы. — Не раздеваете, а сразу? Я вас счас бить буду, так вы уж не стесняйтесь, Олег Олегыч, чтоб я знал, что извращенца отпиздить пришел, а не просто там какого-то старичка, у которого на девочек встает”.

“Ничего у нас нет с Каштанкой, — таропка загаварыў я, нібы апраўдваючыся. — Ничего такого, что ты себе в башку вбил. Я к ней не дотронулся. Ни разу”.

“Пиздеж, — сказаў спакойна Буня. — Я видел. Как вы ее за руку держали”.

Я адвёў вочы.

“Ну, держал, и все. Больше ничего”.

“Кто ж вам поверит, Олег Олегыч, — Буня зірнуў на мяне са шкадаваньнем. Як жа хутка ў яго зьмя­няліся эмоцыі. Мужык называецца. — Ясно, что вы там в квартире с ней делаете. Вместе с пидором этим, Козликом. Это фотограф? Или вы втроем? Вы ее голой фоткаете? Или?..”

“Клянусь, что ничего такого”, — сказаў я. Прагучала, канечне, глупствам. Але чамусьці — я сам зьдзі­віўся — ён засумняваўся. Няўжо такое пустое, марнае слоўца здольнае яшчэ на цуды?

“Клянетесь... — Буня пачухаўся, як малпа. — Мы вот что сделаем, Олег Олегыч. Пойдем счас к вам. Разберемся. Каштанка и этот... Козел... Часа еще не прошло, как они от вас ушли. Пойдем к вам, и я проверю. Я сразу пойму, чем вы там занимаетесь, от меня ничего не спрячешь. Я, по ходу, в таких делах шарю”.

Пагаджацца было нельга. Ні ў якім разе нельга было пагаджацца. Але недзе блізка, над намі, адчыніліся дзьверы, зазьвінелі ключы, зашаргатаў пакет. Нас маглі тут пабачыць. І гэта было б ужо занадта. Гэта магла быць тая самая суседка, паду­маў я са страхам, відаць, гэта яна і ёсьць, спусьціц­ца зараз, пройдзе міма нас, кіне вачыма на мяне, на Буню, усьміхнецца, адзначыць у графіку, запом­ніць нашы разгубленыя пысы, нашы паставы: су­дзьдзі і абвінавачанага, сьледчага і паддосьледнага. Нельга, нельга было дазволіць, каб яна пабачыла.

“Ну, идём”, — я пайшоў на Буню, ён адступіў убок, я намацаў ключы і пасьпешліва затаўхаў ягоную аранжавую сьпіну ў цёмны калідор. Бразнуў дзьвярыма — і тут жа за імі пачуліся крокі. Я так і не пасьпеў зразумець, хто з суседзяў спускаўся па сходах. Але рашэньне было правільнае. Лепш так — чым прыцягваць увагу.

“Каштанка, — уцягнуў паветра ў свае шырокія ноздры Буня, калі я ўключыў сьвятло. — Каштанкой пахнет. Я ее запах знаю. Как собака. Ни с каким другим не перепутаю”.

Дома я асьмялеў. Упаў у сваё крэсла, уключыў ноўтбук, насьмешліва пачаў назіраць, як Буня ходзіць па пакоі, прынюхваецца, правярае ложак, шафу, падлогу і чамусьці аконную шыбіну, у якой мы адбіваліся зь ім, як героі нейкага чорна-белага трылера.

Ён выглядаў расчараваным. Схадзіў у прыбіральню, на кухню, з павагай спыніўся каля кніжных паліц.

“Книг у вас много, — сказаў Буня прысьмірэлым голасам. — Читать любите?”

Я засьмяяўся — і мне падалося, што ён адразу аслабнуў ад гэтага майго д’ябальскага сьмеху. Усьміхнуўся неўразумела, нават жаласьліва.

“Сколько бумаги... — працягнуў ён зь дзіўнай інтанацыяй чалавека, які апынуўся ў няёмкім становішчы. — Это ж надо столько бумаги исписать. Лесов вам не жалко, Олег Олегыч? Это ж надо. Тут же на пару тонн потянет. Бумажный вы человек, сразу видно”.

“Доволен?” — спытаў я.

“Ну, не знаю... — Буня сеў на мой ложак. — Ничем таким не пахнет. Ничего такого не видно. Одна бумага. Дышать из-за нее нечем. Может, и правда... Может, и не врете. Но тогда... Чем вы тут втроем занимаетесь?”

Я маўчаў. Я ня ведаў, што сказаць. Хлусіць была лянота. Я стаміўся.

“Не, ну правда. Что вы тут... Робіце? — раптам успомніў нашую любоў да беларушчыны Буня. — Размаўляеце? Можа, у вас тут запрашчонная секта? А, Олег Олегыч?”

“Мы вывучаем мову бальбута”, — сказаў я, павярнуўшыся да яго сьпінай. Добрая рэч гэтыя кампутарныя крэслы. Круць — і ў твар надакучліваму ідыёту глядзіць сьпіна.

“Чего? — голас Буні гучаў так сур’ёзна, што мне хацелася зарагатаць. — Это что за мова такая? Где на такой размаўляют?”

“В Карагандзе”.

“Что, правда?”

“Ды не, вядома, — я не стрымаўся і засьмяяўся. — Забаўны ты, Буня. Ты калі-небудзь чуў пра мову бальбута?”

“Не”, — сказаў ён шчыра.

Я зноў павярнуўся да яго.

“На сьвеце некалькі тысяч моваў, — я разглядваў ягоны круглы твар, на якім цяпер была тупаватая ўвага. — Ты мусіш мне паверыць. Ты ж ня ведаеш, што гэта за тысячы моваў. Так? Цалкам магчыма, што бальбута існуе. Проста ты ніколі пра яе ня чуў. Правільна?”

“Ну, по ходу, да”.

“А вось і ня правільна, — я прысунуў крэсла да яго. — Бальбуты не існуе, і ўсё ж мы на ёй гаворым”.

“Загадочный вы, Олег Олегыч, — сказаў Буня. — Каштанка таких любит”.

“Усё проста, ніякіх загадак, — мяне раззлавала, што ён усё думае пра сваю Каштанку ненаглядную, у той час як я тут яму новы сьвет адкрываю. — Бальбуту прыдумаў я”.

“Вы? А так можно? Придумать мову?”

“Не всем дано, — сказаў я горда. — А я прыдумаў. І на цяперашні момант, Буня, ва ўсім сьвеце толькі трое чалавек валодаюць бальбутай. Я. Козьлік. І Каштанка твая драгацэнная. Ацані”.

Буня ацаніў. Не скажу, што ён сядзеў з адкрытым ротам — але ў галаве ягонай, і я адчуваў гэта, закруціліся, зарыпелі іржавыя колцы, нэўроны кінуліся ўтвараць новыя сувязі, мозг напружана працаваў, пыхкаў, пляваўся парай і дымам, ператвараючыся ў тое, чым яго задумалі — складаны мэханізм, дадзены чалавеку ня толькі для таго, каб ведаць, як уключыць смартфон.

На маіх вачах нараджаўся новы чалавек.

І я ганарыўся гэтым. Можа, нават больш, чым калі адкрыў бальбуту для Козьліка і Каштанкі.

Я даў яму апамятацца. А затым загаварыў, гледзячы яму проста ў пашыраныя зрэнкі:

“Бальбутай ва ўсім сьвеце валодаюць толькі трое. Я. Козьлік. Каштанка. А ведаюць пра існаваньне такой мовы чацьвёра. Я. Козьлік. Каштанка. І яшчэ адзін чалавек. Назаві ягонае імя”.

“Не знаю я, — Буня паціснуў плячыма. — Откуда мне знать”.

“Ну, подумай. Як яго зваць?”

“Понятия не имею”.

“У яго сьмешнае імя”.

“Ну... Не знаю я”.

“Буня яго зваць, — нецярпліва сказаў я і закаціў вочы. — Буня. Каго ў гэтым пакоі завуць Буня? Мяне? Стол завуць Буня? Можа, тут сядзіць нейкі іншы Буня? Што ты дурня зь сябе ўдаеш? Чаць­верты — гэта ты. Ты цяпер ведаеш пра бальбуту, і я раблю з усяго гэтага такую выснову, лягічную і простую. Калі ўжо ты ведаеш, чым мы тут займаемся, дык мусіш вучыцца. Бальбута — мова настолькі простая, што ёй можаш авалодаць нават ты”.

Буня маўчаў, агаломшаны маім наступам і ўсёй той інфармацыяй, якая раптам абрынулася на яго. Відаць, ён усё яшчэ ня надта мне верыў. Але я ўжо ведаў, як яго пераканаць. Раскрыў файл з бальбутай для пачаткоўцаў і пачаў тлумачыць.

Буня выявіўся здольным вучнем. Ужо праз паўгадзіны да яго дайшло, чаго я ад яго хачу. Праўда, ягоная мэркантыльнасьць мне замінала. Ён ва ўсім намагаўся знайсьці практычны сэнс. І ўсё думаў пра сваю Каштанку — замест таго, каб сканцэнтравацца на філязофіі бальбуты, якую я імкнуўся ўбіць у ягоную стрыжаную галаву. Зрэшты, гэта быў чалавек, які меў для вывучэньня моцны стымул: калі да Буні дайшло, што цяпер ён ня толькі ведае таямніцу Каштанкі, але і зможа размаўляць зь ёй на адной мове, ён акрыяў і кінуўся працаваць з падвоенай сілай.

Надышла ноч. Трэба было зрабіць перапынак, бедны Буня выглядаў дохленькім ад усяго, што адбылося зь ім гэтым дзіўным вечарам. Я пайшоў на кухню, наліў сабе віна, а Буню зрабіў кавы. Вярнуўся — і засьпеў яго з кнігай Франсуазы Дарлён у руках. Ён ня мог адарвацца ад малюнкаў. Дзіва што.

“Корпаешся ў маім стале? — сказаў я сталёвым голасам. — Ведаеш, Буня, у маім доме гэта забаронена. І калі ўжо мама цябе не навучыла, што лазіць па чужых рэчах кепска, дык і я наўрад ці навучу. Давай, ідзі, тупай дамоў, і каб я цябе больш ня бачыў”.

“Да ладна, Олегыч, — прымірэнча сказаў Буня. — Я случайно. Открыл, а тут такое...”

Я расказаў яму коратка, што гэта за кніга, і схаваў Франсуазу ў шуфляду.

“Тайна что пиздец, — ухваліў Буня. — А можна мне яшчэ разок зірнуць?”

“Не”.

“І ўсё ж вы, Олег Олегыч, той яшчэ вычварэнец, — засьмяяўся Буня, шумна адпіўшы гарачай кавы. — Хоць і не ў такім сэнсе, у якім я думаў”.

Я з гордасьцю паглядзеў у акно.

Буня сышоў ад мяне раніцай, узяўшы з сабой раздрукоўкі, што валяліся пад сталом. Некалі я зрабіў іх проста так, невядома для каго, мне падабаўся іхны выгляд. А цяпер іх папера служыла важнай і цяжкай справе. Справе жывых і тонкіх, як кніжныя старонкі, людзей, пра існаваньне якіх я яшчэ дзесяць месяцаў таму ня меў ніякага ўяўленьня.