Сабакі Эўропы

7.

Седзячы ў мяккім вагоне цягніка Intercity, агент бэрлінскага аддзелу ED Тэрэзіюс Скіма думаў пра недапітую бутэльку рому, якую пакінуў пасьля сябе пастаялец. І чым больш ён засяроджваўся на гэтым недарэчным прадмеце, тым ясьней разумеў, што думкі ягоныя круцяцца ня столькі вакол самога напою або шкляной бутэлькі, колькі вакол этыкеткі.

Тэрэзіюс Скіма ехаў у напрамку Гамбургу і думаў пра намаляваную жанчыну. Жанчыну, якая ўсьміхалася з наклейкі і клікала да сябе, на марскі бераг, пад пальмы, і далей — у прыбой, у хвалі, у сіняе мора, у сіне-залаты каляніяльны мужчынскі сон. Танны сон нікому не патрэбнага мужчыны-алькаголіка. Адзін крок — і з ружовага саду ты ступаеш на пясок, і вось ужо мора цалуе табе пальцы на нагах, і жанчына працягвае рукі, і кажа нешта на невядомай табе мове, поўнай галосных, поўнай плёскату і ласкі... Купленай у кіёс­ку за дзьве маркі. Мора, якое сканчаецца з апошнім глытком.

Мулатка — выплыла аднекуль слова. Тэрэзіюс Скіма абвёў вачыма купэ. Не мінула і двух дзён, а ён пачаў заўважаць, як вакол яго віюцца, як інсэкты, нейкія новыя, а насамрэч старыя словы, архаічныя і хітрыя, словы, якія быццам бы заснулі на дзесяцігодзьдзі, а цяпер Тэрэзіюс Скіма пабудзіў іх, і іхны рой не дае яму жыць, як раней. Мулатка. Хто цяпер кажа так: мулатка? І што дакладна азначае гэтае слова? Яно неяк зьвязанае з крывёй, з доляй крыві ў чалавечых, жаночых жылах, нешта, зьвязанае з расай, рускімі, расьпеўнымі гукамі чужой мовы, рабствам, раманамі пра прыгоды... Раманы? Яшчэ адно дзіўнае слова. Раманы, рамантыка, ром. І хто яго ведае, дзе тут спыніцца. Словы прачыналіся адно за адным і пырхалі вакол Тэрэзіюса Скімы, і ён адчуваў на вуснах іхныя лёгкія, амаль няісныя дотыкі.

Для чалавека, які памёр у гатэлі “Розэнгартэн” лютаўскай ноччу, яны былі ня проста словамі. Яны былі ягонымі гаспадарамі, яны сьвяцілі яму ў ночы. Якімі вачыма ён глядзеў на мулатку, калі прысмоктваўся да бутэлькі з танным, крыху сала­джавым пойлам, пасьля якога такая кіслая адрыжка? Магчыма, яму здавалася, што яны цалуюцца. Ён і яго мулатка.

Некалі цягнікі Intercity лічыліся адным з самых камфартабэльных відаў транспарту. Цягнік ехаў плаўна, пасажыры не адчувалі ні найменшай трасяніны, і пры гэтым хуткасьць захоўвалася прыстойная. За вокнамі пасажыры назіралі края­віды, лясы зьмяняліся пусткамі, пусткі — рэкамі, цягнік імкліва каціўся па раўніне, падымаўся на горы, залятаў, нібы страла, у сэрцы тунэляў, і выходзіў, пакідаючы сьвет жывым. Краявід быў часткай чыгуначнага падарожжа. У часы Тэрэзіюса Скімы Intercity дасягнулі сваёй дасканаласьці — у пасажыраў было такое адчуваньне, нібы цягнік стаіць на месцы, а ён у гэты час ляцеў наперад, карыстаючыся найсучасьнейшай энэргіяй, і толькі перад тым, як спыніцца на нейкай станцыі, цябе крыху прыціскала да сядзеньня. Паўсотні гадоў таму з Бэрліну да Гамбургу можна было даехаць за дзьве гадзіны — цяпер дарога займала толькі сорак хвілін. Усё, чым давялося ахвяраваць — гэта краявіды. Хуткасьць сьцерла іх і скруціла ў рулён, цяпер глядзець у вокны падчас падарожжа зрабілася страшнавата. Таму на вокнах купэ былі адмысловыя фіранкі: на іх карцінка засталася такой, як раней, і можна было цешыць сябе ілюзіяй, што час нечалавечых хуткасьцяў яшчэ не надышоў, і ўсё як раней, усё спакойна і разьмерана, памяркоўна і натуральна... Гэтая ілюзія прымушала пасажыраў Intercity паводзіцца адпаведным чынам: расьсеўшыся па вагонах, людзі рабіліся такімі ветлівымі, чулымі, далікатнымі і крышку па-старамоднаму цырымоннымі, што гэта выклікала ўсьмешку і стварала атмасфэру ўсеагульнае згоды.

Тэрэзіюс Скіма любіў цягнікі.

Тэрэзіюс Скіма не любіў алькаголь.

Сёньня раніцай ён вярнуўся ў той раён, дзе ягоны кліент аддаў богу душу. Кіёск, у якім памерлы пастаялец “Розэнгартэну” купіў сваю апошнюю ў жыцьці бутэльку рому, быў вызначаны ім беспамылкова. Ён знаходзіўся зусім недалёка ад гатэлю — смурнаваты курд, які сядзеў за прылаўкам, не адразу зразумеў, чаго ад яго хоча Скіма, але потым наморшчыў патрэсканы, як камень, лоб, і прыгадаў: так, ён памятае таго мужчыну, які пазаўчора купіў у яго цыгарэты і бутэльку белага рому за дзьве маркі, мужчына быў такі стомлены, такі змучаны, што размаўляў ледзьве ня шэптам, што ён сказаў? — “Бутэльку рому і пачак “Галюазу”, вось што ён сказаў, майнфройнд, і тыцнуў пальцам на паліцу, палец дрыжаў, ён зьмерз, гэты небарака, а больш нічога не магу пра яго сказаць, майн­фройнд, ну так: вочы, яны засьвяціліся, калі ён хаваў бутэльку ў свой мокры заплечнік, і яго неяк зрабілася шкада... Ён размаўляў з акцэнтам? — Тут у нас усе гавораць з акцэнтам, майнфройнд, усе думаюць, што гавораць па-нямецку, і ўсе ў думках клянуць гэтую цяжкую, цяжкую, цяжкую мову, не, майнфройнд, больш я нічога не магу пра яго сказаць. Можа, ён быў падобны да рускага? Не, майнфройнд, я б так не сказаў, ён быў падобны да валацугі, а валацугі ўсе з адной краіны, Валацуглянду, але ён меў дзьве маркі на ром і адну на цыгарэты, а значыць, у яго яшчэ была надзея... So geht das Leben, meinfreund...

Тэрэзіюс Скіма дастаў кнігу, што засталася ад нябожчыка, і даў ёй разгарнуцца на той старонцы, дзе яна хацела. Старыя кнігі маюць такі фокус: калі іх адкрываеш, у большасьці выпадкаў трапляеш на нейкую пэўную старонку. Словы незнаёмай мовы зноў далі яму цьмянае адчуваньне чагосьці блізкага, нібы ён іх ужо некалі ведаў, але забыўся. Кірыліца — падманлівыя літары, якія могуць значыць як тое, што яны значаць у цывілізаваным пісьме, так і нешта зусім, зусім іншае. Ён дастаў пляншэт, адкрыў расейскі альфабэт і чарговы раз паспрабаваў учытацца ў тэкст, параўноўваючы і спрабуючы ўгадаць, дзе тут дзеяслоў, дзе назоўнік, дзе імёны... Уначы ён атрымаў заключэньне перакладчыка з расейскай, якому былі дасланыя сканы ўсіх старонак гэтай дзіўнай кніжкі: зьмешчаныя ў ёй тэксты былі вершамі і — яны былі напісаныя не па-расейску, але на нейкай блізкай мове або дыялекце.

Гэта, вядома, ускладняла задачу. Канечне, лінг­віст даў бы рады такой загадцы, але кансультацыя лінгвістаў у такім малым аддзеле, як ED, не была прадугледжаная. Ім і перакладчыкаў давалі без асаблівай ахвоты, перакладчыкі патрабавалі высокія ганарары, а бюджэт у службы ідэнтыфікацыі быў мізэрны. Білеты ў Гамбург і назад — вось і ўсё, што магла аплаціць яму служба ў справе “Чалавека з “Розэнгартэну”. І ўсё ж Тэрэзіюс Скіма ня страчваў надзеі.

Ён неяк адразу паверыў, што нябожчык і праўда быў паэтам.

Ён ведаў, што нябожчык меў пры сабе кнігу, якую, магчыма, напісаў сам.

Ён ведаў, што нябожчык насіў з сабой старое гусінае пяро — і гэта была яго асаблівая прыкмета.

Ён ведаў, што нябожчык быў нелегалам.

Ён ведаў, што яго, Тэрэзіюса Скіму, усё мацней прыцягвае гэтая справа. Але пакуль што не разумеў, чаму, у чым тут рэч.

А яшчэ ён ведаў, што нябожчык не вадзіў знаёмстваў з паэтычнай тусоўкай і не выступаў на такіх імпрэзах, як той ганебны вечар у “Апошняй кнігарні”. І Тэрэзіюс Скіма прасякаўся ўсё большай павагай да памерлага: ён не прамяняў сваю адсырэлую кніжку і старое пяро на сумнеўную славу кавалка мяса для маладых ідыётаў, якім няма чым заняцца. Такому чалавеку ня сорамна вярнуць імя, падумаў Тэрэзіюс Скіма. І засаромеўся сваіх думак, бо надта ўжо патаснымі яны яму падаліся.

Сёньня раніцай, выйшаўшы з кіёску, ён патэлефанаваў у Ляйпцыг паэту Хрысанагісу. Ні пра якае пяро і ні пра якага руска-нярускага паэта Хрысанагіс ня ведаў, затое, пачуўшы імя Кіма Кляўса, выказаў агенту ўсё, што думае пра гэтага “графамана, славалюбца і наогул найвялікшага казла”. Калі ж Скіма строгім паліцэйскім голасам спыніў паток ягонай лаянкі, Хрысанагіс супакоіўся і параіў зьвярнуцца да старога Лямпэ, зь якім “канечне, немагчыма гаварыць”, але які “ў курсе ўсяго”. Відавочна, той Лямпэ і праўда быў чалавекам, які можа дапамагчы, вырашыў Скіма і замовіў білет у Гамбург.

І вось Intercity імчаў яго ў вольны ганзэйскі горад, і Тэрэзіюс Скіма ведаў, што ніколі ня будзе мець спакою, калі не даведаецца, чый труп выплюнуў ненасытны “Розэнгартэн” учора раніцай.

Ён загарнуў кнігу і схаваў у заплечнік. Выйшаў у калідор, замовіў сабе кавы, а сам стаў каля акна, на якім адзін краявід засланяў сабой другі. Памножаны чалавекам сьвет спаборнічаў сам з сабой у хуткасьці. Названы чалавекам сьвет блытаўся ў сваіх найменьнях. Чалавек без імя і радзімы ляжаў у бэрлінскім моргу — і Тэрэзіюс Скіма, блукаючы сярод копіяў сьвету, зьбіраў раскіданыя па­рэшт­кі яго біяграфіі.

Напэўна, гэта ўсё ж было нечым большым, чым проста працай.

Можа, у гэтым і праўда было нешта, што гадоў трыццаць таму назвалі б дзіўным словам: паэзія?..

“Вершы”, — прамовілі вузкія вусны Тэрэзіюса Скімы, і ён усьміхнуўся: такі прысмак пакінулі яны ў роце. Нібы ён лізнуў некага ў халоднае вуха. Ён сказаў гэтае слова ўжо амаль без намаганьня — слова запрашала некуды, запрашала прайсьці паўз усе марнасьці, усьміхнуцца загадкава і забыць усіх кімаў кляўсаў і хрысанагісаў, адмахнуцца ад іх, як ад мухаў, зморшчыцца і рушыць далей, у змрок. Як жа цёмна там, пад вокладкамі кніг, якія ніхто не чытае...

“Ваша кава”.

“Дзякую”.

Недзе ў вагоне віскнулі і вылаяліся. І гэта настолькі не пасавала настрою паездкі, што Скіму захацелася паскардзіцца правадніку. Яны мусяць сачыць за парадкам — людзі купляюць білеты на Intercity не ў апошнюю чаргу таму, што ім падабаецца крыху старамодны спакой вагонаў, іх прыцягвае гэтая магчымасьць спыніцца і аддыхацца, адкінуцца на мяккае крэсла, заплюшчыць вочы і ўспомніць нешта важнае...

Ён вярнуўся ў купэ, паставіў каву ў адмысловую адтуліну, паглядзеў на сябе ў люстэрка. Сёньня на ім быў чорны швэдар і чырвоная спадніца зь бела-чорным узорам па ніжнім краі, а валасы ён сабраў набок і закалоў іх серабрыстым грабенчыкам, які ганарліва перамігваўся з матузком у бародцы. Ён ведаў, што выглядае эфэктна — і быў рады, што едзе ў купэ адзін.

Тэрэзіюс Скіма не сьпяшаючыся зрабіў глыток і зразумеў, што яму не падалося. Недзе ў вагоне чуўся брыдкаваты шум, які парушаў усю гармонію падарожжа.

Скіма выйшаў у калідор і мяккай хадою чалавека, які мае дома трох катоў, пракраўся ўздоўж разяўленых дзьвярэй паўцёмных купэ. Гукі ішлі зь перадапошняга, Скіма рэзка пацягнуў дзьверы, але ён ужо бачыў праз танаванае шкло, завешанае курткамі, што там адбываецца, і ведаў, што яму рабіць.

Двое хлапцоў трымалі жанчыну за рукі, прыціснуўшы да сядзеньня, а трэці, прысеўшы на кукішкі, здымаў на відэа яе перакошаны твар, напружаную, чырвоную шыю, скрыўлены рот, які нягледзячы ні на што не наважваўся крыкнуць, шалёныя вочы ахвяры, якая ніяк ня можа абраць паміж цярпеньнем, пакорай і гневам, бо ня ведае, чым можа скончыцца гнеў. Хлопец на кукішках прагна ва­дзіў аб’ектывам па яе шчоках, вушах і носе, то падносячы яго блізка, то адводзячы, нібы абпырскваў ахвяру нейкай вадкасьцю, а іншыя двое адвароч­валіся, не выпускаючы з рук яе запясьці — яны ня мусілі трапіць у кадр.

“Паважаныя пасажыры, празь некалькі хвілін наш цягнік прыедзе на станцыю Гамбург-Вільгельмсбург...”

Тэрэзіюс Скіма ударыў хлопца з камэрай нагой у вуха — камэра выпала ў таго з рук і з глухім стукам ляпнулася на мяккую падлогу. Зьдзіўлены позірк, пакрыўджаны енк, аберуч схопленае вуха — балюча. Іншыя двое адразу ж адпусьцілі ахвяру, але Тэрэзіюс Скіма не зьвярнуў на гэта ўвагі: адзін зь іх атрымаў ад яго цудоўны, вывераны ўдар у зубы, а другі, пасьпеўшы закрыць твар рукамі, быў узнагароджаны ласкавым ударам бота па выстаўленым калене. Тэрэзіюс Скіма ўмеў рабіць людзям балюча — боль імгненна вяртае прытомнасьць і прымушае ўспамінаць імёны, свае і чужыя.

Жанчына ўскочыла і выбегла ў калідор. Скіма падабраў камэру і агледзеў поле бітвы.

Яму было ясна, хто яны. Маладыя рэжысэры, вядома ж. Гэты рух, які пачынаўся як мастацкі, за апошнія гады набраў папулярнасьць: на іхнай мове гэта называлася “люстэрка жыцьця” — яны нападалі на мінакоў, здымалі на відэа і адпускалі сваіх ахвяраў, а потым зьбіраліся на фэстывальчыкі, дзе паказвалі зьнятае і раздавалі прызы. У іх была свая філязофія: “адрэналін не каштуе нічога”, “мы вёдры для сьвежай крыві мастацтва”, “толькі гвалт робіць нас людзьмі”, так гучалі іхныя лёзунгі, нешта такое, брыдкае, маладое, і самае цікавае: іх цяжка было прыцягнуць да адказнасьці, бо, па-першае, дзіўным чынам у іх заўжды знаходзіліся выдатныя дарагія адвакаты, а па-другое, ахвяры почасту самі адмаўляліся ад заяваў у паліцыю, калі даведваліся, што іх зробяць зоркамі моднага кіно, пра якое напішуць у сеціве. Урэшце, роля ахвяры нічым ня горшая за ролю нападніка: шкадаваньне блукае побач зь любоўю.

Цяпер яны ўсе трое туліліся ў куце, пазіраючы на Скіму без асаблівага страху, хутчэй зь цікавасьцю і лёгкай пагардай. Так, ім было балюча, але боль успрымаўся імі як частка жорсткай гульні, яны былі гатовыя прымаць боль і даваць яго, яны шчыра не разумелі, чаму Скіма ўмяшаўся ў творчы працэс, адзінае, чаго ім было шкада: цудоўных кадраў — фільм пра гвалт у старасьвецкім цягніку Intercity, на фоне падушак утульнага купэ, зьняты ўсутыч, так натуральна, што ў кадры можна было б пабачыць непадробны жах і боль, і, можа быць, задавальненьне... о, яны мелі б посьпех... а камэра? Хрэн зь ёй, Скіму зьдзіўляла, як лёгка кожны з маладых рэжысэраў мог дазволіць сабе дарагую апаратуру, тут была нейкая брудная таямніца, але Скіма не працаваў у аддзеле дарагіх таямніц, ён займаўся таннымі, някідкімі, нікому не патрэбнымі, такімі, пра якія ніхто не напіша...

Скіма паклаў камэру на падлогу і акуратна, з асалодай, намагаючыся пранікнуць у самае сэрца, раструшчыў яе абцасам свайго высокага бота. Потым расправіўся з абломкамі, стараючыся не ўпусьціць ніводнае дэталі. З задавальненьнем паглядзеў на апухлае вуха аднаго, разьбіты рот другога, сутаргава прыціснутыя да калена бледныя далоні трэцяга... Застрахаваныя ўбоствы. Ён стаяў над імі, як судзьдзя — і бачыў па іхных вачах, што яны не раскайваюцца, а ацэньваюць яго на прадмет кінэматаграфічнасьці.

Пустата. Якая ж пустэча ў іхных зрэнках. Шкло аб’ектыва.

Судзьдзя, які ня можа караць, бо ў яго астывае кава. Вось хто ён такі, Тэрэзіюс Скіма.

Маладыя рэжысэры заварушыліся, запоўзалі каля ягоных ног, яны ўпіваліся болем і глядзелі на яго з усё большым выклікам. Ён сьцяў вусны і выйшаў, бразнуўшы дзьвярыма. Яму хацелася, каб нехта зь іх падставіў гэтым шкляным дзьвярам пальцы.

“Я вас ведаю”, — сказала жанчына, якую ён уратаваў. Магчыма, ад славы, ад грошай, ад кар’еры.

Яна ўжо трохі супакоілася.

“З вамі ўсё ў парадку?” — буркнуў Скіма.

Яна кіўнула.

“Хадземце да мяне ў купэ. Вы ня хочаце падаць заяву на гэтых лярвёнкаў?”

“Гэта ня мае сэнсу. Выкруцяцца. Я чытала пра іх, але ня думала, што...”

Скіма рушыў наперад. Яна не магла адвесьці вачэй ад яго барады.

“Вы агент Скіма. Мы знаёмыя, праўда?”

Ён уздыхнуў і ўсьміхнуўся:

“Дзяцел”.

“Дзяцел у шатах, нябачны ў ранішнім тумане, высяляе з дрэва чарвячкоў”, — прамовіла яна, дакрануўшыся да яго рукі.

“Вы Айсу. Пакаёўка з гатэлю “Розэнгартэн”, — абыякава сказаў Тэрэзіюс Скіма. — У якой няма для мяне ніякай карыснай інфармацыі адносна памерлага ўчора ўначы пастаяльца”.

“Вы памятаеце, як мяне завуць?”

“Айсу, мы з вамі пазнаёміліся ўчора раніцай. Няўжо вы думаеце, што ў мяне настолькі дзіравая памяць, што я забываю людзей праз 24 гадзіны пасьля знаёмства?”

Прагучала раздражнёна, але Айсу глядзела на яго як заварожаная. Скіма выпіў астылую каву. Цягнік ехаў па Гамбургу, цяпер ужо паволі, асьцярожна, карцінка з вокнаў зьнікла, цяпер яны бачылі ўжо сапраўдны горад, горад у рэальным часе: карычневы, кармінавы, чорны, ён выплываў з туману, як субмарына, і недзе далёка крычалі на Эльбе караблі, і было такое адчуваньне, што пад падлогай купэ плёскае вада. Чайкі, наеўшыся мяса, кружлялі над дахамі, замёр на чыгуначнай эстакадзе, прапускаючы Intercity, цягнік гарадзкой электрацыі.

“Паважаныя пасажыры, празь некалькі хвілін мы прыедзем на станцыю Гамбург-Гаўптбангоф...”

“Зараз вы выйдзеце і...”

“Я еду да Альтоны”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. Яна перасела да яго, пакруціла ў руках пусты кубак.

“І я таксама. Вы знайшлі нешта пра нашага нябожчыка?”

“Нашага?” — Тэрэзіюс Скіма ўсьміхнуўся. Наш ня­божчык. Падзяліць яго з гэтай жанчынай: яму — ручкі, ёй ножкі і рожкі. Яму — асадкі, алоўкі, нататнікі, кніжкі. Ёй — ягоныя разьбітыя боты, у якіх ён пракрочыў сотні кілямэтраў, перад тым, як ­зьняць іх у гатэльным нумары. Назаўжды.

Што табе такое прыходзіць у галаву, Скіма? Няўжо гэта і ёсьць яно — атручаньне старымі кнігамі? Калі словы самі складваюцца ў вонкава прыгожыя, ладныя фразы — за якімі насамрэч нічога няма. Нічога, што дапамагло б ацалець у гэтым тумане.

“Я таксама еду да Альтоны, — Айсу накінула паліто. — Да бацькоў”.

“Вось як, — няўважліва кінуў Скіма, думаючы пра пастаяльца. — Сёе-тое пра яго вядома. Здаецца, ён сапраўды быў паэтам”.

“Паэтам? — Айсу пырснула сьмехам. — Пісаў... вершы? Такое яшчэ бывае ў прыродзе?”

“Яшчэ як бывае, — Скіма прыгадаў Кляўса і міжволі пасьміхнуўся. — Так. Але ня проста паэтам. Апошнім паэтам”.

“Дарэчы, я падумала... — Айсу дакранулася да ягонай тонкай рукі. — Такія, як ён, часта робяцца ахвярамі. Я маю на ўвазе гэтых Маладых Рэжысэраў. Напасьці на кагосьці ў купэ Intercity — такое здараецца рэдка, тут патрэбны кураж. А вось скруціць і зьняць на камэру нікому не патрэбнага валацугу — гэта ж для іх проста падарунак. Ніхто і ўвагі ня зьверне”.

Скіма паглядзеў на яе, яму хацелася зноў узяцца за сваю бародку — але Айсу апярэдзіла яго, правяла пальцам па серабрыстым матузку, зьверху ўніз. Нібы зьлёгку пагладзіла хвост невядомай істоты.

Тэрэзіюс Скіма быў жанаты тройчы. Першы раз — з жанчынай, аблічча якой ён пачаў ужо забываць. Яе звалі... так, яе звалі Мары, яна была афрыканка, францужанка, студэнтка, вывучала ў Бэрліне ці то арніталёгію, ці то афрыканскія ляс­катлівыя зычныя, а можа, і тое, і другое, і нешта трэцяе... Яны пражылі разам год — тады Тэрэзіюс Скіма выглядаў зусім ня так, ён быў доўгі, аўтычнага выгляду маладзён, які ўвесь час прысьвячаў кампутарным гульням, а асабліва Бібліі... была такая старая забаўка... прыдуманая яшчэ тады, калі Скіма нарадзіўся... Потым быў Пэтэр — шмат сэксу, мала грошай, з раніцы да вечара яны валяліся ў ложку і глядзелі фільмы, збольшага SuperDDR, але і старое кіно таксама. Іх бацькі не прыехалі на вясельле, ні ягоныя, ні Пэтэравы, толькі сястра Пэтэра, якая напілася, згубіла кашалёк, засталася ў іх жыць... яна рабіла Скіму недвухсэнсоўныя знакі ўвагі, а ён ня ведаў, што рабіць. Уцякаць ад людзей ён тады яшчэ не навучыўся. Скіма добра запомніў Пэтэраў чэлес — а як не запомніш, на тым прамым чэлесе быа татуіроўка, чалавечак, які сьмеш­на і трохі злавесна ўсьміхаўся Скіму, калі ў Пэтэра ўставаў... Чалавечак, блізка, блізка... А Пэтэр усё далей, Скіма кінуў яго, калі той пачаў накачвацца рознай хіміяй, яе шмат разьвялося ў Бэрліне ў канцы трыццатых. Яму не патрэбны быў наркаман побач. Аднойчы ён проста сышоў з дому, які яны здымалі ў Кройцбэргу, і не вярнуўся. Зьняў кватэру каля Фрыдрыхштрасэ, недалёка ад дому, дзе некалі завісалі ўсе гэтыя расейскія мастакі...

А потым здарылася Танья. Яна была руская і ўсё расказвала Скіму, як яе зусім малой вазілі да нейкай чарадзейкі, у лес, на тым баку Ўсходняй мяжы. Праўда, тады, у Таньіным дзяцінстве, ніякай мяжы яшчэ не было, бацькі Таньі пасьпелі ўцячы яшчэ да таго, як пачалася вайна. Часам ён прасіў раска­заць яе пра сваё дзяцінства — але ня слухаў, яму ўжо праз пару хвілін хацелася пераключыць яе, або прыбраць гук, хацелася паглядзець яе іншыя каналы, але іх не было... Толькі адзін. Аднавымерная дзеўка. У яе былі валаскі на смочках. І ён забараняў ёй іх стрыгчы.

Які ж ён быў дурань тады. Яму ўсё здавалася, што фільм толькі пачынаецца, доўгі фільм ягонага жыцьця, ён нецярпліва праскокваў людзей, словы, знакі, падзеі, каб хутчэй дабрацца да самага галоўнага. Каб зразумець, для чаго яго здымаюць. Дзеля чаго ўзялі на ролю. У чым соль сцэнара. І раптам ён застаўся адзін.

Зь ім быў толькі горад, які ён любіў дзіўнай любоўю кафкіянскага землямера.

І ўсе гэтыя людзі, якім ён вяртаў імёны і мінулае. Хоць яны яго пра гэта не прасілі.

Калі б было можна, ён выйшаў бы замуж за аднаго са сваіх безвалосых катоў або ажаніўся б з коткай. Гэта ня мела значэньня: котка, кот... Ён узяў бы іх у жонкі і мужы ўсіх: але закон усё яшчэ забараняў мнагажэнства.

Тэрэзіюс Скіма не любіў прыгадваць мінулае.

Яны выйшлі разам з Айсу ў сьветлы туман Альтоны.

“Вас правесьці? Я ведаю тут усе вуліцы...”

“Дзякуй, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Я дам рады і сам. Думаю, кнігарня тут толькі адна”.