Сабакі Эўропы

9.

Некалькі тыдняў мы амаль не ліставаліся — а на пачатку лістапада слоўнік быў гатовы. Не скажу, што гэта мяне ўсьцешыла: бальбута нібыта набывала форму, але ці ішло ёй гэта на карысьць? Не, не ішло, і я наогул ужо не зусім разумеў, куды і што ідзе ў маёй гісторыі з гэтай дзіўнай мовай, што вырасла аднойчы з кубка, на дне якога цямнела астылая кававая гушча. Бальбута задумвалася мной як няспынная “ліючаяся форма”, якая ніколі ня мусіла застываць. Няўжо і праўда законы, іх законы, непазьбежныя, і мы ня можам паразумецца, не дамовіўшыся перад тым строга выконваць правілы? Бальбута нарадзілася як “каранёвая база” і збор нескладаных правілаў — слоўнік ставіў бальбуце ультыматум, ён загадваў ёй зрабіць выгляд, што яна існуе даўно і яе не прыдумалі, але ўспомнілі. Гэта быў загад падмануць. Бальбута на маіх вачах ператваралася ў езуіцкую гаворку, што вымагала ад нас траіх здраджваць і забіваць у імя разуменьня і веры.

Але што заставалася рабіць? Напэўна, гэта быў заканамерны шлях яе разьвіцьця. Адзіна магчымы. Неяк нам прыйшла ў галаву вар’яцкая ідэя — узяцца за пераклад на бальбуту Джойсавага “Уліса”. Мы нават падзялілі тэкст, нам з Козьлікам дасталася па шэсьць эпізодаў, Каштанцы як адзінай дзевачцы ў нашым таварыстве — чатыры. Вядома, гэта была толькі ідэя. Але я ня проста пага­дзіўся — я нават разьмеркаваў, хто за якія часткі возьмецца. Нібы нехта нашэптваў мне, што самы час паказаць, хто тут галоўны.

Не, мой аўтарытэт першага бальбутаніна, прарока бальбуты і яе імпэратара ніхто не аспрэчваў. І ўсё ж я разумеў — калі паслабіць хватку, калі не падтрымліваць у гэтых дваіх штодня полымя бальбуты, з часам мне застанецца толькі дымок і папялішча, на якім я буду сядзець адзін і аплакваць свой народ. Іх нельга было адпускаць.

Так што няпростым быў канец гэтай восені. Некалькі разоў мы сустракаліся ў нейкіх душных, набітых моладзьдзю піцэрыях — але хутка разьбягаліся, не вытрымліваючы шуму і марнасьці. Вяртаючыся дахаты, я кожнага разу мучыўся і ня мог зразумець: я адначасова дакараў сябе, што паддаўся спакусе і сабраў нас усіх, і шкадаваў, што мы пасядзелі так нядоўга. Як толькі мы разьвітваліся — я пачынаў сумаваць па маіх бальбутанах, як толькі сустракаліся — зь нецярплівасьцю чакаў, калі ж нарэшце можна пайсьці дамоў і ня бачыць іхных юных і таямнічых твараў.

Мяне ўратавала Франсуаза Дарлён — яе твар, поўны pajuta, яе паўзаплюшчаныя okutika pajutima і яе незразумелыя тэксты, у якія я ўзіраўся ашалелымі вачыма сярод ночы, голы і пракураны так, што ў мяне нават валасы пад пахамі пахлі нікатынам. Я лавіў сябе на думцы, што хачу, каб у гэтых яе вершах сапраўды не было ніякага сэнсу. Каб мая здагадка выявілася правільнай.

А яшчэ я адчуваў зайздрасьць да юрлівай вар’яткі Франсуазы. Даўно памерлай Франсуазы зь яе даўно згнілым у парыскай зямлі сабакам. Магчыма, там, дзе спачыў гэты дог, перад сабачымі вачыма якога адкрываліся такія магчымасьці, цяпер стракатая арабская крама. Ці кот д’івуарская. Ці банглядэская. Зрэшты, ці існаваў той дог насамрэч? І ці праўда так ужо любіла Франсуаза ўладкоўваць яго між сваіх караткаватых ног? Ці гэта была проста фантазія добрапрыстойнай дамы, якая так добра ўмела маляваць сама сябе з дробных завітушак і мушыных кропак?

Зайздрасьць. У Франсуазы Дарлён сапраўды атрымалася прыдумаць мову, якую ніхто так і ня здолеў зразумець. Мову толькі для сябе. Я думаў, што бальбута атрымаецца такой самай. І вось на табе. Давялося дзяліцца. Цяпер я для іх — гэта заўжды я плюс мая мова. Пакуль я існую. Мяне ня стане — а бальбута застанецца. І яны зробяць зь ёй усё, што захочуць. Па праве маладых. Іхным неад’емным праве.

Я чуў, як варушыцца мая рэўнасьць — ува мне, глыбока, як у ложку, накрыўшыся з галавой і дыхаючы. Удаючы сон.

Ну так, Верачка.

Верачка мяне не пакідала.

Верачцы трэба было нешта падараваць на Новы год. Мінулым разам я проста пакінуў для яе на стале кветкі. Узяла. Шкляны слоік пасьля таго яе візыту стаяў пусты, вымыты, ніякіх сьлядоў. А побач ляжаў яе падарунак мне. Тая кашуля, якую я цяпер нашу, амаль не здымаючы. І калі я часам адчуваю — у самых розных месцах — што Верачка недзе блізка, і пачынаю задыхацца, і ногі мае сьцюдзянеюць, і рукі пачынаюць дрыжаць, я амаль упэўнены: гэта ўсё кашуля. Яна падаравала мне яе, каб ведаць, кожную хвіліну ведаць, дзе я знаходжуся. Таму я не здымаю гэтую сінюю кашулю. Я не хачу злаваць Верачку. Хто ведае, як яно ўсё складзецца, калі Верачка мяне кіне. Наўрад ці як у кіно.

Неяк у канцы лістапада я сустрэў каля “Шчодрага” Буню. На шчасьце, я быў адзін (залегчы на дно, як высьветлілася, аказалася правільнай ідэяй). Стоячы каля дзьвярэй (столікі, вядома, даўно прыбралі і на месцы, дзе мы любілі сядзець, цяпер пеніліся толькі дажджавыя пляўкі), я піў каву і курыў сырую, крывую цыгарэту — а тут з-за павароту вылезла раптам ярка-аранжавая куртка, з тых, якія я ненавіджу, і знаёмы твар сунуўся да мяне, ухмыляючыся:

“Здрасьце!”

Я пагардліва кіўнуў.

“Ну как, репетируете? Как успехи? — Буня бачыў, што я не хачу зь ім размаўляць, і ўсё ж спыніўся, прыціснуў мяне да сьцяны. — Да ладно, Олегыч, я знаю, што вы с Каштанкой и с этим козлищем по городу бегаете. Или с вами тока на беларуском говорить надо? Я могу...”

Ён усё ўхмыляўся. Ён сам быў зьбянтэжаны. Ён таксама мог бы быць маім сынам.

Я дакурыў, адным глытком дапіў каву і рушыў у абход аранжавай курткі. Ён зрабіў выгляд, што хоча загарадзіць мне дарогу, але адразу ж адступіў.

“Берегите себя, Олег Олегыч!” — пачуў я за сьпі­най. — Беражонага бег беражэ!”

Пра сустрэчу з Бунем я нікому не расказваў. У Каштанкі ад гэтага сапсаваўся б настрой — яшчэ пачала б разьбірацца са сваім абрыдлым ухажорам, каб абараніць нашае таварыства. А Козьлік пачаў бы зноў ва ўсім абвінавачваць Каштанку — маўляў, калі б мы яе не ўзялі, дык ніякага Буні не было б. Проста не існавала. Козьлік напісаў мне неяк, што пакуль у жыцьці ёсьць мовы і кнігі, людзі не нясуць у сабе небясьпекі. А варта пачаць блытаць мовы і кнігі зь людзьмі, што размаўляюць і пішуць — вось тады і праўда: пішы прапала.

“Прапала,” — адказаў я яму. Бо і праўда: Каштанка была з намі, добра гэта ці не, і мы нічога ўжо не маглі зрабіць зь яе існаваньнем. Яна ведала бальбуту — а значыць, мусіла быць побач. Не маглі ж мы прымусіць Каштанку яе забыць.

Слоўнік атрымаўся на сем тысяч словаў. Вядома, на “Уліс” гэтага не хапала — але згодна з тэорыяй Козьліка, у працэсе перакладу лексычны запас бальбуты мусіў павялічыцца ў пяць разоў. Так што задача была ня толькі велічнай — але і рэалістычнай. Гэта надавала нам сілаў.

І вось неяк у пачатку сьнежня, халодным, сырым вечарам з грубым ветрам і жменямі калючага дажджу, мы сустрэліся ўтраіх каля ратушы і пайшлі шукаць кавярню — але месцаў нідзе не было, а там, дзе былі, мы па нейкай негалоснай згодзе адразу вырашалі, што тут мы адчуваем сябе не ў сваёй талерцы. Чуючы, як мы балбочам на “інастраннам языке”, на нас азіраліся — і зноў хавалі позіркі ў талеркі: Каштанку гэта забаўляла, і яна сьмяялася — досыць непрыстойна, даводзілася ёй выгаворваць, а гэта была цяжкая для мяне роля. У нейкі момант я ўзяў яе за руку — яна ня вырвалася, толькі зірнула, ці ня бачыць Козьлік. Я разумеў, што трэба гэта спыніць — але пачуцьцё поўнага кантролю над імі ўжо апанавала мяне, цяпер я ведаў, куды вяду іх празь непагадзь.

“Я жыву тут недалёка, — сказаў я. — Хоць сагрэемся”.

І пацягнуў Каштанку за руку.

Вецер ганяў па вуліцы бястварых мінакоў, у сьвятле ліхтароў пагойдваліся, як разьвешаныя на нябачных вяроўках, сінія надзьмутыя плашчы, зялёныя, чырвоныя, апэльсінавыя, чорныя, белыя курткі... Па Нямізе прабіраліся машыны, асьвятляючы адна адну фарамі, спыняючыся, аб’яж­джа­ючы — быццам усе тут шукалі некага аднаго, зьбеглага страшнага злачынцу, якога небясьпечна лавіць у адзіночку. Моўчкі мы дайшлі да майго дому з мэмарыяльнай дошкай. За рогам вуліцы не было ветру, профіль савецкага дзеяча праплыў міма нас, нібы мы апынуліся ў нейкім чорна-белым фільме, фільме без дыялёгаў, кіно не для ўсіх.

Толькі ў кватэры вусьціш паціху разьвеялася.

Я зрабіў Козьліку і Каштанцы гарбаты, а сабе наліў таннага віна — поўную шклянку.

“Марозіва ў мяне няма”.

“Я праверу”, — Каштанка кінулася на кухню.

“Якая бессаромная хлусьня!” — яна зьявілася ў пакоі са скрынкай шакаляднага.

Я ня ведаў, адкуль яно тут.

“Ня сорамна так падманваць бедную школьніцу, ОО?” — Каштанка села на мой ложак побач з Козьлікам.

“Гэта жонка купіла, — сказаў я. — Напэўна”.

“У вашай жонкі добры густ, — Каштанка з інтарэсам азіралася вакол. — Ой, можа, нельга? Я пастаўлю назад”.

“Жары, — дазволіў я. — А вось гэта пакладзі назад. Маленькая яшчэ”.

Каштанка акурат пацягнулася да кнігі Франсуазы Дарлён, рука яе замерла, яна нахмурылася — але я вырваў кнігу з рук і схаваў у шуфляду. Зірнуў на Козьліка — ён запусьціў указальны палец у бараду і чухаў там, чухаў, круціў, як ненармальны.

Каштанка паціснула плячыма і ўзялася за марозіва.

“На Раство мы з бацькамі зноў едзем у Бэрлін, — сказала яна. — Прымаю замовы. Ад Козьліка. Прывязу любую кніжку. А вам, ОО, нічога не прывязу. Помста. За тое, што не далі паглядзець, што за альбомчык”.

“Як ты сказала? Як ты назвала Каляды?”

Што за дзяўчом яна была. Каб сказаць Раство на бальбуце, трэба мець не абы-якое мысьленьне. Тое, што прыдумала Каштанка, гучала проста дасканала.

Я сказаў бы: Dinuta kroskoje mautima kau bu kovtuzu.

Дзень малога хлопца, які ўратуе.

А хутчэй проста: Kaladutika. Kristmasuta.

Яна ж сказала так: dinuta nebroje kovtima.

Дзень няхуткага ратаваньня.

І ўсё ж мы ўсе зразумелі, што яна мела на ўвазе. Мы даўно былі настроеныя на адну хвалю — хвалю бальбуты, і яна несла нас невядома куды і пагражала зваліць у вір, але мы ўжо навучыліся захоўваць раўнавагу.

Каштанка раптам засумавала.

“Марозіва нясмачнае? — я павярнуўся да яе ў сваім старым кампутарным крэсьле. — А я казаў табе... Смачнага марозіва ўжо даўно няма. Яго перасталі рабіць, калі ты яшчэ ў пампэрсы какалася”.

“Ды не... — Каштанка махнула лыжачкай. — Так, успомніла”.

“А давайце папрацуем, — нецярпліва сказаў Козьлік. — Слоўнік жа гатовы. Можна зьвесьці ўсё разам. У вас ёсьць прынтэр?”

Каштанка забралася на мой ложак з нагамі.

“Не, прынтэра няма, я ўніз хаджу, там нейкі цэнтар капіравальны, — адказаў я, ня зводзячы вачэй з Каштанкі. — У мяне ўсё ў сшытках... Дык пра­цуем?”

“Толькі давайце на падлозе, — Козьлік саскочыў і разьлёгся на маім нячышчаным дыване. Дакрануўся да яго шчакой, правёў па пыльным старым ворсе. — Тут файна!”

“Каштанку замарозім”.

“Такую замарозіш. Вунь як жарэ, і не бярэ яе ніякая халера”, — Козьлік млява расклаў на дыване свае вялікія рукі.

Каштанка апусьцілася на дыван, не перастаючы задуменна класьці ў рот марозіва — лыжачку за лыжачкай. Я неахвотна апусьціўся побач зь імі.

Нічога не адгукалася. І чамусьці цягнула да кнігі Франсуазы Дарлён. Цікава, калі б Каштанка разгарнула яе — можа, яна зразумела б? Адчула, што мела на ўвазе гэтая вар’ятка?

Ніхто з нас ня рухаўся. Козьлік ляжаў на сьпіне, гледзячы проста ў маю люстру, у якой ляжалі высушаныя хто ведае ў якім годзе памерлыя мухі. Можа, яшчэ за саветамі. Каштанка сядзела побач зь ім, падагнуўшы пад сябе ногі ў цёплых чорных калготках. Я ляжаў на баку і скуб ворс.

“Проста я ўспомніла, як раней бацькі езьдзілі ў Бэрлін безь мяне, — прамовіла Каштанка, адставіўшы ўбок скрынку з марозівам. — Мне было трынаццаць. Яны пакінулі мяне разам зь цёткай Галяй. Можна, я раскажу? Мне чамусьці вельмі захацелася. Я хутка”.

“Мы працаваць зьбіраліся...” — незадаволена рып­нуў Козьлік.

“Расказвай”, — сказаў я ўладна і дапіў віно.

“Добра. Цётка Галя, маміна стрыечная сястра, мяне ненавідзела. Я гэта ведала і вельмі не хацела зь ёй заставацца. Але бацькі ўперліся: гатэль на дваіх, куды мы цябе паселім, там канфэрэнцыя, зь дзецьмі ніхто на такія штукі не прыяжджае. Ага, канфэрэнцыя. Каляды на двары. У Бэрліне вайнахтсмаркты, вурст міт зэнф, бананы ў шакалядзе, дурная музычка, ад якой хочацца рага­таць, як пасьля травы, глювайн для дарослых, а для дзяцей — пунш, ад якога адрыжка такая, быццам у глотцы калейдаскоп — ведаеце такія дзіцячыя калейдаскопы, прыставіш да вока і ня можаш спыніцца, так бы і глядзела не адрываючыся, пакуль не асьлепнеш... Яны проста ад мяне адпачыць хацелі. Па Бэрліне пагуляць, сэксам спакойна пазаймацца, па музэях пахадзіць — быццам бы я ім некалі замінала хадзіць па музэях. Ды я сама іх першая заўжды цягнула...

Але рабіць не было чаго. Раніцай бацькі паехалі ў аэрапорт, а па абедзе прыехала цётка Галя. Накарміла мяне — ёй усё здавалася, што маці ня ўмее гатаваць, і яна зварыла боршч. Ненавіджу боршч. Я наогул тады хацела зрабіцца вэгетарыянкай. Увесь вечар я ляжала і чытала “Дублінцаў”. А цётка Галя ляжала ў суседнім пакоі і глядзела нейкае расейскае гаўно. Сэрыял, ага. І ўсё клікала мяне: Наташа! Наташа! Давай ко мне, ха-ха-ха, тут такое показывают, я не могу. Наташа! Дагэтуль голас яе ўвушшу стаіць — брыдкі, як сала ў баршчы. У некаторых людзей дар — замінаць іншым чытаць. У цягніку, напрыклад. Ці ў кавярні. Ці ў пустой кватэры ў сьнежні — калі бацькі ў Бэрліне, “Дублінцы” ў цябе на каленях, а ў вачах сьлёзы, і на сэрцы жабка. А нехта нічога такога ня бачыць, ня чуе, не разумее. І крычыць. У некаторых людзей гэта іхны адзіны дар.

Ну, вы ведаеце. Вы ж — ведаеце?”

І Каштанка зірнула на нас з такой надзеяй у вачах, што мы толькі змрочна прамычэлі нешта. Цяпер яна выглядала так, як і мусіла выглядаць амаль шаснаццацігадовая дзяўчына — наіўнай, ранімай і ўпэўненай, што недзе ёсьць істоты, здольныя яе зразумець. Я падумаў, што расказваючы нам сваю гісторыю, яна абыходзіцца бяз гэтых сваіх афрыканскіх прымавак. Упершыню. Напэўна, мы першы раз чулі сапраўдную Каштанку — а ня тую, якую яна прыдумала замест сябе.

“Калі сэрыял скончыўся, цётка Галя паклікала мяне вячэраць. Чамусьці яны так шмат жаруць, такія цёткі. Я адмовілася — яна пакрыўдзілася, доўга грымела посудам, мармычучы ўголас, так, каб я чула, што я няўдзячная, сапсаваная, капрызьлівая, але — і тут цётка Галя прыйшла да мяне і села на край ложка — што мяне можна вылечыць. І што заўтра мы паедзем некуды, дзе мне з галавы дурату павыбіваюць. Я ня слухала, я ўжо тады ўмела рабіць так, што сьвет быццам бы выключаўся, засынаў, заставалася толькі я, вольная і ўсёмагутная: у такія моманты я магла рабіць, што хачу. Дурная цётка, якая заўжды паўтарала маім бацькам, што мной варта заняцца, інакш позна будзе — вось гэтая вось дурная цётка зьнікла некуды, я была ў зусім іншым горадзе, і вакол мяне сноўдалі зусім іншыя людзі, важныя і разам з тым такія простыя, што мне хацелася зь імі загаварыць. Цётка Галя нарэшце заўважыла, што я яе ня слухаю, і гэта прывяло яе ў шаленства — яна ўзяла мяне за руку і пацягнула ў іншы пакой, і паса­дзіла побач з сабой, і ўключыла нейкую пе-ра-да-чу, я заўжды вымаўляю гэта менавіта так: пе-ра-да-чу, бо варта сказаць гэтае слова так, як яны, і сама апынешся ў пе-ра-да-чы, і загінеш там, застанешся пе-ра-да-чыць, я даўно гэта вывучыла, некаторыя словы трэба драбніць на склады, каб пазбавіць іх моцы, каб уцячы ад іх, разьбітыя на склады, яны нічога ня могуць з табой зрабіць... “Цё-тка-га-ля, — сказала я. — Цё-тка-га-ля...” і паўтарала так, сьмеючыся, пакуль цётачка побач са мной не азьвярэла: заткнісь! — раўла яна, — заткнісь, ты бальная, затк­нісь! — а я ўсё паўтарала:

Цё-тка-га-ля-цё-тка-га-ля,

я магла гэта паўтараць да бясконцасьці, пакуль бацькі ня вернуцца, мне было няцяжка паўтарыць гэта мільярд разоў. Яна зацягнула мяне ў ванны пакой, разьдзела, засунула пад ледзяны душ, але я паўтарала свой заклён, тады яна дала мне нешта выпіць, і я ўжо проста варушыла вуснамі — было так холадна, што я думала, зараз памру — і вось я ўжо проста ляскала зубамі, і ўсё роўна дзяліла цётку на склады, дзяліла, дзяліла, дзяліла, пакуль не адключылася.

Я прачнулася рана: цётка Галя стаяла нада мной і шыпела. Я й ня ведала, што яна ўмее так шыпець — нібы зь яе паветра выходзіла. Яна апранула мяне, гідліва, пасьпешліва, паўтараючы, што я абарванка, маленькі бомж, і што бацькі мае перад богам адкажуць за тое, што выгадавалі такую дачку. “Но я помогу, помогу, — шыпела яна, штурхаючы мяне ў калідор. — Как жа сестре не помочь. Сичас поедем, съездим в одно место, к бабушке, приедешь домой человеком, перестанешь папу с мамой мучить”. Сонца яшчэ ня ўстала, а мы ўжо выходзілі з пад’езду, нас чакала машына, а ў ёй — цётчын Галін муж, дзядзя Слава. Цётка затаўкла мяне ў машыну, памалілася, і мы паехалі — я сядзела побач зь цёткай Галяй, якая моцна ўчапілася мне ў руку, быццам баялася, што я выскачу на хаду. А я была нібы ў сьне — і ў галаве круцілася думка, што яна мне нешта падсыпала ўчора, падсыпала атруту ў шклянку, аб якую я ледзь не зламала зубы...

Мы выехалі з гораду, і толькі тады сонца зьявілася над намі — цётка Галя выглядала так вусьцішна ў ягонай чырванаватай сьвецені, што я закрычала. Але крык не вырываўся, ніяк не вырываўся, яна заляпіла мне рот далоняй. “Быстрей, — камандавала яна дзядзьку, — быстрей, ты што, не видишь, плохо нашей девочке, не хватало еще в больницу попасть. Сичас, сичас бабушка тебя полечит...”

Мы імчалі па шашы, а я думала пра бацькоў. Ці ведаюць яны, ці здагадваюцца, што са мной і дзе я? А калі даведаюцца, што скажуць? “Нічога, — скажа тата. — Мы павінны быць удзячныя Галі, яна хацела як лепш. Навокал ня так шмат людзей, якія хочуць як лепш. Хіба з табой здарылася нешта благое, Наталка? Не, новы досьвед. Гэта важна. Мы мусім цаніць новы досьвед. Ён дастаецца нам абсалютна бясплатна”. І засьмяецца. Мілы тата. Ён у мяне такі добры. А мама скажа: “Урэшце, Галя мела рацыю. Ты і праўда паводзілася не найлепшым чынам. Божа, калі тое, што яна расказала, праўда — усе гэтыя гістэрыкі, крыкі, ігнараваньне, сьвінячыя выхадкі — я яе разумею. Ты пакрыўдзіла яе — безь ніякіх падставаў”.

Так яна скажа, мама. Калі даведаецца.

Я супакоілася. Дапамогі чакаць не было адкуль.

“Бацькі ведаюць, куды ты мяне вязеш?” — раптам спытала я. Цётка Галя так зьдзівілася, што я гавару зь ёй нармальнай мовай — нават руку адпусьціла.

“Да, конешно! — схлусіла яна. — Я им позвонила. Они же умные люди. Переживают за тебя. Не хотят, чтобы ты всю жизнь прожила дурочкой”.

Дзядзька Слава з палёгкай уздыхнуў і ўключыў радыё.

Так мы і праехалі гадзіну, потым другую — пад радыё, якое не змаўкала ні на сэкунду. Але мне было ўжо ўсё роўна.

Нарэшце мы павярнулі з шашы і паскакалі, папаўзьлі, патрэсьліся па лясных дарогах, міма вёсак, правальваючыся ў сьнег, аб’яжджаючы па некалькі разоў размоклыя сьметнікі, пытаючыся дарогу, а потым сталі. Цётка Галя насунула на мяне шапку, закруціла на шыі шалік — нібы задушыць хацела, узяла за руку... І мы пайшлі празь лес. Я, вядома, адразу пра братоў Грымаў успомніла. Завядзе мяне цётка ў гушчар і кіне. Такая пэрспэктыва мяне так узрадавала, што я ўжо пачала ўяўляць, чым займуся. Знайду хутар і застануся там жыць. Прыкінуся хлопцам, наймуся ў парабкі, буду на сене спаць, разам са сьвіньнямі, і так пражыву ўсё жыцьцё, да гадоў дваццаці пяці, а потым мяне конь капытом у скронь стукне, і я памру на месцы, мяне пакладуць на вясковых могілках, на месца, дзе ўжо нехта ляжыць, і поп прыедзе, нап’ецца, малітву п’яную прачытае, словы забываючы, а праз год ужо і ня ўспомніць ніхто, што быў такі хлапчына.

Сур’ёзна. Пра гэта я і думала. Але лес расступіўся, наперадзе возера бліснула, побач з возерам хатка бокам, цётка Галя перахрысьцілася і павяла мяне па каляінах ад шынаў аўтамабільных проста на падворак.

“Бабушка! — крыкнула яна, азіраючыся. — Бабушка!”

З хаты кот выйшаў, паглядзеў на яе важна, сеў, лапу лізнуў.

“Бабушка!”

Цётка Галя мяне з катом пакінула, а сама ў хату пайшла. Я паглядзела на ката — а ён на мяне.

“Чаго прыехала? — спытаў кот. — Па запісі? Ілі па жывой очарадзі?”

“Па жывой”.

“У нас строга, — сказаў кот. — Прэдупрэждаць нада”.

“Я непаўналетняя, — патлумачыла я яму. — Я зь цёткай. Яна мяне забіваць прывезла. У вас тут як, хутка забіваюць? Ці трэба пацярпець?”

“Спэцыялісты ў нас найлепшыя, — сказаў кот. — Бабка так робіць, што пікнуць не пасьпееш. Чык — і ўжо гатова. Но падаждаць прыдзёцца. Ана адна, а вас многа”.

“Дзе ж многа? Я і цётка”.

“Не сязон, — пагадзіўся кот. — Да бабкі вясной усе едуць. У лесе зімой заблудзіцца можна. А ты гэта... Можа, уцякай? Пакуль ня позна. Нехарошы чалавек твая цётка. Я такіх за кілометар чую”.

“Не магу, — сказала я. — Хай забівае. Можа, ёй гэта дапаможа. Можа, ёй зусім чутачку не хапае, каб добрай стаць. Мяне заб’е — і стане шчасьлівая, спакойная. Я гатова. Ахвяраваць сабой — гэта сьвятое. Так мяне мама з татам вучылі”.

“Дурныя яны, — сказаў кот. — Ну, ладна. А ты што любіш? Перад тым, як памерці, трэба нешта прыемнае ўспомніць”.

“Мовы, марозіва і мужчын”, — адказала я.

“Гэтага дабра ў нас хапае, — кот абвёў лапай навакольле. — Сьнег за горадам — смаката. Мовы — дык у бабкі маёй такім мовам можна навучыцца, што табе і ня сьнілася. Нават неандартальскай. Ты па-неандартальску як, кумекаеш?”

“Не”, — прызналася я.

“А яна — можа! — падняў лапу кот і адкусіў сабе кавалак жаўтаватага кіпцюра. — Ну, а мужчыны...”

“Што мужчыны?”

“Ну, падумай... Паглядзі навокал”.

Я азірнулася. Лес, возера, сьнег. Я нахілілася, схапіла жменьку ліпучага сьнегу, лізнула. І праўда — смачна.

“Ня бачу я ніякіх мужчын”.

“Ты што, сьляпая? Дык да афтальмолага табе трэба, а не да бабкі! Паглядзі перад сабой, боў­дзіла!”

Я паглядзела на прагнілыя дзьверы хаты.

“На мяне паглядзі, — кот размаўляў такім голасам, быццам бачыў перад сабой ідыётку. — Я што, баба? Вось... дайшло... Яйцаў ня бачыш? Усе вы такія. Так, правільна, пагладзь. Можаш тут. І тут. А тут ня трэба. Малая яшчэ”.

“Наташа!” — скрыпнулі дзьверы, кот ледзь пасьпеў адскочыць убок, цётка Галя выйшла і схапіла мяне за руку. Пацягнула ў хату — цёмную, страшную, сьмярдзючую. Завяла за печку.

За печкай стаяла бабка. Чорная, як негрытос, а вочы сінія. Я яе і не заўважыла б ніколі, калі б ня вочы.

“Я снаружы падажду”, — сказала цётка і выйшла. У хаце было цёмна, а стала яшчэ цямней. Толькі вочы бабчыны сінія на белым круціліся, у мяне ўпіваліся, бабка-п’яўка, страшная бабка, як сьмерць страшная.

Каб ня даць ёй мяне адолець, я пачала бабку на склады дзяліць:

Ба-буш-ка-ба-бу-шка-ба-бу...

Але на бабку гэта аніякім чынам ня дзейнічала. Яна паглядзела на мяне спадылба, але бяз злосьці, і працягнула руку. І я зразумела, што яна мяне разьдзявае. Перастаў душыць шыю шалік, адзін за адным адскочылі гузікі, і вось я стаяла перад ёю ў адных майтках, а бабка лёгка соўгала сваімі сухімі рукамі па маім целе.

“Гэта праўда, што вы неандэртальскую мову ведаеце, бабушка?” — спытала я шэптам. Я ўжо не баялася — мне было лёгка і цёпла. Нібы лета было за дзьвярмі гэтай хаты.

Мне падалося, што яна ўсьміхнулася. І тады я раптам пабачыла: восеньскі сонечны дзень, я сяджу за столікам, ем марозіва, двайную порцыю — і чую, як за суседнім столікам...”

“Хлусіш, — спакойна сказаў Козьлік, нэрвова тузаючы бараду. — Гэта ты толькі што прыдумала”.

Каштанка засьмяялася.

“Ньі ле кондзі ба ма унье ё о лоа?”

“Чаго?” — Козьлік перайшоў на беларускую

“Гэта мая любімая прымаўка, — задаволена сказала Каштанка. — Я ня ела арэхаў, чаму мяне мусіць імі ванітаваць? Так кажа кунду, калі яго абвінавачваюць у тым, чаго ён не рабіў. Я ня ела арэхаў — чаму мяне мусіць імі ванітаваць?”

“Цудоўная прымаўка, — мне і праўда настолькі спадабалася гэтая фраза — хоць сам на ўзбраеньне бяры. — Як там: я ня еў арэхаў — чаму я мушу імі ванітаваць? На бальбуце будзе так: au bim ne kusuzu trudoje strudutikama, parou sou au bu ottouduzu strudutima?”

“Ну, прыкладна так, — Каштанка задумалася, але не пра мой пераклад, пра нешта сваё, Каштанчына, замарожанае, белае, салодкае. — Табе лепш відаць”.

“Слухайце, мы працаваць зьбіраемся?” — Козьлік пагрыз кончык асадкі.

І тут я пачуў, як недзе далёка адсюль, яшчэ няўлоўнае, але ўжо жывое, цёмнае, абуджанае нашымі галасамі варухнулася, цяжка ступіла на зямлю... рушыла праз дамы і вуліцы... рассоўваючы рукамі вецер... зьдзімаючы курткі...

Верачка.

“На сёньня хопіць”, — сказаў я і ўскочыў з падлогі, абтрасаючы пыл са штаноў.

“Але мы...” — Козьлік неўразумела і ўмольна паглядзеў на мяне, учапіўшыся ў дыван, нібы я зьбіраўся адняць у яго нешта бясцэннае.

“Хопіць, — я лёганька таўхануў яго мыском нагі. — Вам трэба ісьці”.

Козьлік неахвотна падняўся, Каштанка пачала апранацца, думаючы пра нешта сваё.

“Хутчэй”, — я штурхнуў Козьліка ў мяккую сьпі­ну. Да дзьвярэй. Прэч.

“Вашая жонка...” — пачаў быў Козьлік, але я прыкрыў яму рот далоньню.

Яны выйшлі і сталі там, на парозе, чакаючы, што я скажу ім нешта на разьвітаньне. Але я прос­та моўчкі зачыніў проста перад іхнымі юнымі, такімі разгубленымі тварамі свае ненадзейныя дзьверы, якія ўжо не маглі мяне ўратаваць.