Сабакі Эўропы

1.

Хто б ведаў, як мне надакучыла ваша беларуская мова. І хто б ведаў, зь якой асалодай я пішу гэта. Надакучыла. Надакучыла.

Дакука.

Нуда.

Яна мне абрыдла. Брысь, мова, брысь. Ты ўдос­таль нацешылася. Табой не заробіш, не заб’еш, не пабавішся, цябе ўжо не забудзеш. Нібы незнаёмая жанчына ў прывакзальным тумане, выкрадальніца пакінутых на хвілінку дзяцей, некалі ты зьявілася зьніадкуль, узяла мяне за руку і павяла ў тлумны, запляваны падземны пераход, поўны бляклых вітрын, азяблых галубоў і прадаўцоў лятарэек — а я ўсё азіраўся туды, дзе засталіся стаяць чамаданы: надзейныя, начыненыя будучыняй, ужо нічые. Ты разлучыла мяне з роднымі, ты прымусіла мяне прымроіць нейкі народ, празрысты, няўлоўны, няісны. Год за годам мы хадзілі з табой па сьвеце, начавалі ў дзіўных месцах, нейкіх муха-малочных вёсках, у бібліятэках, закінутых замках, у нейкіх падазроных заезных дамах — дзе давядзецца; ты купляла мне танныя цацкі і карміла, пакуль я ня вырас, ты вучыла мяне гаварыць ціха, а думаць хутка, удзень ты прымушала мяне жаб­раваць і кленчыць, а ўначы абяцала мне царства, і вось урэшце куды ты мяне прывяла —

у гэтую цёмную,

нібы задымленую,

здымную

аднапакаёўку,

у доме з мэмарыяльнай дошкай,

у горадзе М.,

у часы ўсеагульнага мораку.

І ваша расейская мова мне канчаткова апрык­рала. Хто б ведаў, як яна мяне дастала. Што ёй ні скажаш, усё ўжо было, усё адгукаецца тысячай бязглуздых рэхаў і даўно астылых літар. Гатовыя канструкцыі, чыгуннае ліцьцё, мова-труба, пакладзеная ўпоперак нашых жыцьцяў. Ты заўжды чагосьці хацела. Яшчэ ў жываце ў мамы, калі я яшчэ і чалавекам ня быў, а так, зьлепленым чучалкам — ты ўжо настойліва стукалася, чытала мне маралі, душыла сваімі ватна-марлевымі павязкамі, заражала мяне страхам. Мова, якая заўжды прыходзіць нібы з вобшукам, мова, якая заўжды мае права. Брысь, расейшчына, брысь, бляшаная мова жэсаў і пажаскіх карпусоў, мова вялікай і ліпкай літаратуры, голас мільёнаў маленькіх і лютых сваёй дробнай злобаю людзей.

А ангельская? Яна агоркла ня менш. Тое, што вы завяце ангельскай, усяго толькі разьдзьмутае, як пухліна, гумовае сэрца, якое натужна пампуе міль­ярды словаў штодня, нежывое сэрца, над якім павесілі лямпу. Халодная люмінэсцэнтная сьвецень. Мова-фаст-фуд, ад ангельскай паўсюль плямы, быццам сьвет — гэта ўсяго толькі куча сурвэтак на нечым стале. Ангельская — мова на транстлушчах і штучных дабаўках. О, яна ўмее падмазаць!.. Як шмат людзей думаюць, што ведаюць ангельскую, і лічаць, што гэтага хопіць для шчасьця. Наіўныя дурні. Як шмат мы маглі б сказаць, калі б адмовіліся ад вашага інглішу, калі б сказалі раз і назаўжды сваё “не” гэтай оргіі паразуменьня.

Гішпанская? Астматычны кашаль забойцы, якога-небудзь чэснага монстра Чэ. Сьмех мясьні­ка-тарэадора. Нямецкая? Горкая рэдзька, якая некалі ўявіла сябе геніем і звышчалавекам, а цяпер усяляк выпінаецца, каб зноў падавацца нармальнай. Француская? Недалушчанае пісьмо звонку, недалужны філязофскі жаргон усярэдзіне. Польская? Пыха другасных паэтаў, ад якой словы ажно трашчаць, пырскаюць, лопаюцца, як кілбаскі на патэльні...

“Что это вы там все пишете?” — ён уздымае вочы ад тэлефона і незадаволена рыпіць крэслам.

“Пишу”, — млява апраўдваюся я, прыкрываючы далоняй шэрыя аркушы.

“Пипишу... — перадражнівае ён. — Напиписали уже на три листа. Дайте сюда”.

Ён рашуча выцягвае паперкі з-пад маіх рук. Твар ягоны крывіцца, нібы ён зараз заплача.

“Что это? Что это, я вас спрашиваю? Ну ёж вашу не скажу, ну что это такое? Ну за что мне вот это все, а? Вы глухой? Или больной? Я вам что сказал? Напишите, при каких обстоятельствах вы познакомились с... А вы что пишете? Брысь, брысь, какие-­то килбаски, расейшчына... Блин, да я тут не понимаю ни слова, тут не разобрать ваще ни хрена!”

“Давно не писал от руки...”

Ён з асалодай камечыць мае аркушы, і мне робіцца шкада напісанага. Нават больш, чым сябе. Я люблю паперу. Яна мяне супакойвае. Мне душна, страшна і сьмешна адначасова. Ён робіць з паперы круглы скрутак і кідае некуды за маю сьпіну — але я ўсё роўна ўздрыгваю і адхінаюся, быццам ён цэліў мне ў твар.

“От руки! От руки он не писал! Да тут что от руки, что от ноги! Тема не та! Тема! Понятно? Мне факты нужны. А это бред какой-то. Я же вам русским языком сказал...”

Ён абхоплівае галаву рукамі і заплюшчвае вочы. Гасудараў муж прымае за мяне муку сьмяротную. Гасудараў муж у роспачы. Гасудараў муж маў­чыць. Гасудараў муж карае мяне цішынёй свайго душнага кабінэту. Мінае хвіліна, а мо і дзьве, і я пачынаю чуць, чым жыве гэты дзіўны будынак, у якім на кожным паверсе па гасударавым мужы. За сьцяной нэрвовы жаночы рогат, недзе далёка наверсе шуміць кран і заходзіцца дрыль — мабыць, некага там выводзяць на чыстую водаправодную ваду і сьвідруюць вачыма. Напэўна, калі б я зараз ціхенька падняўся і высьлізнуў у калідор, мой гасудараў муж бы і не заўважыў. Раптам у яго булькоча ў жываце. І я адразу праймаюся да яго сымпатыяй — быццам у сваім пузе пад пінжаком ён мае іншага сябе, маленькага, не гасударавага, а цалкам звычайнага чалавека з усімі сваімі звычкамі, пстрычкамі, прышчыкамі, ручкамі-ножкамі, кучкамі-калючкамі.

Можа, у яго нават кошка ёсьць.

А ў кошкі мячык.

У нейкае імгненьне мне падаецца, што ўсё гэта і праўда можна было б вырашыць проста і лёгка: зараз я ціха выйду адсюль і нікому нічога не скажу, а ён адплюшчыць вочы, усьміхнецца і выкрасьліць мяне з гэтых ягоных пратаколаў, і пойдзе на абед, і палезе ў тэлефон, як быццам нічога не было, і забудзе мяне, а я забуду яго, і мы больш ніколі не сустрэнемся.

І як толькі я пачынаю верыць у тое, што гэта магчыма, ягонае чэрава сьціхае, ён прачынаецца і злосна ўтароплівае ў мяне свае вочы:

“Послушайте меня внимательно, Олег Олегович. Повторять больше не буду. Погиб человек, это не шуточки. Нам известно, что вы имеете к этому делу самое прямое отношение. Поэтому я вам сказал: возьмите бумагу и напишите, четко и ясно, когда и при каких обстоятельствах вы познакомились с...”

Ён корпаецца ў паперах:

“Вот. С Козловичем Денисом, Бундасом Станиславом, Кашкан Натальей. Вы понимаете, Олег Олегович? Может, напомнить вам, а? Что именно произошло? А, напомнить?”

Я нічога не адказваю. Імёны мне і праўда нічога ня кажуць. Яны чужыя. Я ніколі не называў іх так.

“Хорошо, я напомню... — ён злавесна, навобмацак, дастае нейкую тэчку. — Вот Козлович Денис Валерьевич, вы же с ним знакомы, правда? Здесь, на фотографии, он трошки не в форме, но узнать можно. Любите смотреть на трупаков, а, Олег Олегович? І книжки читать любите... Лю-ю-бите, я зна-а-ю... А здесь у нас и книжка, и фишка, и трупишка...”

Я адварочваюся. Ён задаволены, ён думае, што я ўжо амаль гатовы. Яшчэ крыху паднаціснуць, і зь мяне пацячэ сок. З вачэй, з пальцаў, на паперу, на ягоны твар, кіслы сок віны, зь якога ён, вінароб, зробіць слаўны напой — і справядлівасьць засядзе за сваю раскошную бяседу, будзе баляваць, баляваць, бля, бо мы ж усе любім справядлі­васьць. Краем вока я, канечне, зірнуў на фота. Ня мог не зірнуць, я ж чалавек інфармацыйнай эпохі, як і ён, мы ўжо ня можам проста адвярнуцца, адвярнуцца і не вярнуцца, лішніх карцінак, літар, гукаў больш не існуе, не існуе чужых справаў і таямніцаў, нам паўсюль трэба сунуць свой нос — інакш мы не засьнем. Мы ўвесь дзень толькі і робім, што чытаем. Таму я крадком зірнуў на здымак — і ён заўважыў, што я зірнуў, заўважыў, ня мог не заўважыць.

Хітравокі, магутны гасудараў муж сочыць за маёй рэакцыяй. Адкуль яму ведаць, што я эйдэтык — што мне дастаткова кінуць зусім кароткі позірк на нешта, каб гэтае нешта пераскочыла ў маю сьвядомасьць і замацавалася там назаўжды. Лепш, вядома, каб гэтае нешта было літаркамі на паперы ці на экране — а ня мёртвым голым хлопцам, якога я зусім нядаўна спакушаў няіснымі скарбамі. Козьлік, Козьлік, што ж ты нарабіў. Давай дамовімся хоць цяпер, што гэта была гульня. Падымайся, сатры сябе з гэтага асфальту, з гэтага здымку, з маёй памяці, давай дамовімся, што мы ніколі не былі знаёмыя. Тады і гэты, па той бок стала, зьнікне. Растане ў паветры строгі муж гасудараў — і мы ўсе пойдзем дамоў. Можна, мы ўжо ўсе пойдзем дамоў?

“Я, конечно, иностранными языками не увлекаюсь, — задуменна кажа ён, хаваючы фота ў тэчку. — Но даже я, блин, могу сказать: у него на коже написано что-то не по-русски. Ножиком нацарапано. Ножик-то мы нашли... А вот что там за текст... Хрен разберешь. Это не английский, не немецкий, не французский... Мы, ясен перец, покажем знающим людям, но пока что расшифровать не получается. Видите, Олег Олегович, я от вас ничего, я вам как родному... А вы?”

І яшчэ адзін ліст паперы. Ён кладзецца перада мной акуратна, нібы мне трэба падпісаць нейкую дамову і ад аднаго майго росчырку залежыць, ці будзе нам зь ім выгода, нам і нашаму дзіўнаму прадпрыемству, у якога пакуль што няма канкурэнтаў.

“Интересно, да? — ён зноў утаропліваецца мне ў вочы. — Я это сам переписал. От руки. Прямо с кожи этого Козловича. И не жалуюсь. Может, скажете, что это? Поможете нам? Что здесь на­писано? Вы же умный, языками владеете. Владеете же?”

“Кто кем владеет, это еще вопрос...”

“Что вы там бормочете? Какой допрос? Просто беседуем. Вот, полюбуйтесь”.

Тое, што я бачу, прымушае мяне скалануцца. Ён нецярпліва перагінаецца праз стол, касавурыцца то на гэты кароткі тэкст, то на мяне. Вядома, я ведаю, што напісана на тым аркушы. Мова бальбута простая — дастаткова мець трохі фантазіі, быць хаця б на каліўца паэтам. І, зразумела, засвоіць каранёвую сыстэму, але гэта лёгка. Каранёвая база — гучыць, як на прыёме ў дантыста. Трыццаць два зубы — сто трыццаць словаў. А вось у нэандэртальца зубоў было сорак чатыры.

“Як чыжоў у Хармса”, — кажу я.

“Что вы сказали?”

“Да так, ничего”.

Лічбы, лічбы, лічбы. Лічбы супраць словаў. Я ўсё прадумаў. Каранёвая сыстэма супраць карнай.

Як жа мне хочацца пісаць. Усё патлумачыць, за ўсё апраўдацца. Расказаць камусьці, так, каб з самага пачатку. Бо інакш ніхто не зразумее. А гэты боўдзіла забраў паперу.

Я ўжо не адварочваюся. Тупа гляджу на падсунуты мне тэкст. На паперы словы выглядаюць салідна. Быццам гэта ня я іх прыдумаў. Быццам я тут ні пры чым. Сьмешна будзе, калі яны дабяруцца да праўды. Перапісана, канечне, няўмела, з памылкамі — а можа, і арыгінал быў такі, Козьлік любіў прапускаць літары, усе маладыя хворыя на дысграфію, а ўсё яно, сеціва, тое сеціва, якое адмяніла законы пісьма — скасавала правапіс разам з этыкай. У што ж ты гуляў са мной, Козьлік?

“Да какие там языки, — я спрабую ўзяць сябе ў рукі. — Вы меня с кем-то путаете, я не полиглот”.

Ён ня верыць.

“Да ну? А мне говорили...”

Я зусім забыў, што апрача Козьліка ёсьць іншыя. Каштанка. Буня. Няўжо і яны сядзелі вось так, у душным кабінэце, і адварочваліся, і ўдавалі, што ня маюць ніякага дачыненьня да таго, што адбылося.

“Ну, может... Нет, не знаю. На что-то похоже, но на что... Нет, не могу сказать. Может, это баскский. Но я им не владею. Только слышал, что это очень трудный язык. Не знаю. Да я вообще в школе немецкий учил!”

Апошнія словы гучаць амаль гістэрычна. І ўсё ж я адчуваю гонар. Таму што ўсё ўсур’ёз. Нарэшце мяне і мой твор успрымаюць усур’ёз. Няхай гэта ўсяго толькі маленькі чалавек у душным кабінэце.

І тады ён раптам пачынае ўголас чытаць тое, што напісана на аркушы — гэтым сваім драўляным голасам, ставячы націскі так, быццам хоча мяне прынізіць, ён чытае так, быццам груба зрывае адзеньне зь нейкай безабароннай істоты, і яе цела пакрысе праступае скрозь змрок ягонага ідыятызму, цяжкапазнавальнае, але яшчэ жывое цела. А ён мучыць, рве сваім паганым языком слова за словам, цягне. І паглядае на мяне зларадна. Гасудараў муж паглядае на мяне, быццам чытае цяпер са злых зморшчын на маім ілбе, а ня з аркуша шэрай паперы. Скалечаныя ім словы грымяць у мяне ў вушах. Цыдулка, якую пакінуў Козьлік, зусім кароткая, але гэтае бяздарнае чытаньне хутка даводзіць мяне да шаленства.

Гэта трэба чытаць зусім ня так, трэба нарасьпеў, мякка, гэта ж музыка, неабавязкова ведаць значэньні словаў, каб іх правільна вымавіць, у вас жа няма слыху! — хочацца мне крыкнуць яму ў твар.

Але я стрымліваюся.

Прымружыўшыся, гасудараў муж доўга глядзіць на мяне, а потым складвае ўсё ў тэчку.

“Не хотите вы помогать, Олег Олегович. А придется. Есть свидетели. Которые, согласно их показаниям, неоднократно... Короче, которые видели вас с Козловичем, Кашкан и этим, как его... Бундасом Станиславом. Что-то же вас связывало. Да еще как связывало”.

“Ничего особенного. Просто знакомые”.

“Знакомые... Да уж. Слишком знакомые. Вас час­то видели вместе. В самых разных местах. А еще... Еще эти трое неоднократно приходили к вам домой. То есть в незаконно снимаемое вами помещение... Чем вы там занимались?”

“Ничем. Языки учили”.

“А говорите, не полиглот, только немецкий... Что ж вы все врете, а? Я ж вас насквозь вижу. Что за языки?”

“Разные...”

“Какие?”

“Это не важно”.

“То есть садились и учили? И больше ничего? Ничем больше не занимались? Может, вы языками не в том смысле занимались? А? Язык — слово неоднозначное”.

“Нет. Мы говорили — и все”.

“На каком языке?”

“Которого не существует”.

“Но вы на нем говорили?”

“Да”.

“Значит, он существует?”

“Нет. То есть, конечно, да, но только... Никто о нем не знает”.

“Он существует? Да или нет?”

“Нет”.

“Ясно. Замечательно. Действительно, чего это я к вам прицепился? Все ж нормально. Это я просто какой-то подозрительный. А вы невинная овечка, жертва полицейского государства. Сорокалетний неженатый мужчина приглашает к себе домой двух молодых людей и одну несовершеннолетнюю, говорит с ними на языке, которого, блядь, не существует, а потом один из парней ножиком режет себе на коже какие-то слова и голый выбрасывается из окна. Прекрасно. Вопросов нет. Никакого криминала. Обычное дело, тут и думать нечего. Простое, как мычание. Наверное, надо извиниться перед вами и отпустить на все четыре стороны. Чтоб вы пошли домой и дальше говорить на несуществующих языках, водить к себе новые партии несовершеннолетних и учить их писать на коже ножиком. От руки”.

“Я не учил... Ножиком. Понимаете... Мы говорили. Это искусственный язык. Я его придумал”.

“Зачем?”

Я адводжу вочы. Я разгублены, як дзіця. Я баюся такіх хуткасьцяў, у мяне тады далоні робяцца, як з паперы. Таму я не знаходжу нічога лепшага, як толькі прамармытаць з масьленай усьмешкай:

“В смысле?”

“Я спрашиваю: зачем?”

Да гэтага пытаньня я і праўда ня быў гатовы. Напэўна, я нават пабляднеў. Нахмурыўшыся, неўразумела выставіўшы наперад бровы, ён глядзеў так, быццам толькі што злавіў мяне на хлусьні. Я чакаў, што зараз давядзецца прачытаць яму лекцыю пра эспэранта і іншыя канлангі, расказаць, што я не адзін такі вырадак у сьвеце, які цікавіцца штучнымі мовамі. І мімаходзь намякнуць, што “штучнасьць мовы” ў дадзеным выпадку — тэрмін некарэктны, трэба гаварыць менавіта пра constructed languages. Штучнасьць — гэта мёртвы стан, ілюзія. А нас было чацьвёра жывых — без усялякіх ілюзій. Чамусьці я спадзяваўся, што ўцяміць усё гэта бу­дзе пад сілу ягонаму юрыдычнаму, юрліва-бюракратычнаму розумчыку — умишку ягонаму, мелкой умочке гасударавай, мозачку, у якім няма месца ні фантазіі, ні красе. Але нейкія ж кніжкі ён чытаў. Ёсьць жа кошка ў ягоным доме! І мячык у кошкі! Ён жа не дурны. Пра мычаньне — гэта ж ня кожны ў гэтым гасударавым доме так завярнуць зможа. Я не адчуваў да яго нянавісьці. Усё ішло як ішло. Некуды б прывяло. І тут гэтае бязьлітаснае, недарэчнае, такое крыўднае “зачем?”

А і праўда — навошта? Людзі прыдумляюць канлангі, каб ашчасьлівіць іншых людзей. Каб даць шанец людзям на паразуменьне. Каб адпомсьціць богу. Ці дзеля інтэлектуальнай забавы — каб вырашыць мастацкую задачу. Запоўніць пустыя клетачкі, каб усё сышлося і можна было пайсьці піць гарбату і падумаць пра вечнае. Пра тое, як зарабіць грошай і застацца жывым. Людзі ствараюць мовы, каб ведаць, што ў іх унутры. Але навошта ўсё гэта было мне?

“Дайте мне бумагу, — папрасіў я дрыготкім голасам. — Пожалуйста. Я боюсь говорить, мне надо писать”.

“Нет, — ён пахітаў галавой. — Снова вы мне про колбаски начнете, про чемоданы с будущим. Сделаем так. Есть у нас здесь один кабинет... Он пока что пустой. После ремонта. Я дам вам диктофон и закрою там на час или два. А вы расскажите. Все, как есть. Представьте, что пишете. И начинайте говорить. Не забывая о том, что ваша задача — ответить на все мои вопросы. А дальше все будет зависеть только от вас. И никаких красивостей, договорились?”

Я ківаю. Вось як яно выйшла. Варта было яму загаварыць вось так, дзелавіта і спакойна, і цяпер ён для мяне як родны. Мне нават хочацца руку яму паціснуць ці нават абняць.

Усё жыцьцё я мару гаварыць так, быццам я пішу. Я чуў, што за гэтыя віды дзейнасьці адказваюць розныя паловы мозгу. Але праблема ў тым, што ўсё чутнае мне заўжды падаецца хлусьнёй. Я ведаю, што немагчымае магчыма. А інакш і жыць няма чаго.

Ён правёў мяне ў пусты кабінэт, дзе не было нічога, апрача стала і крэсла, і ўключыў сваю ма­шынку.

Я назваў сваё імя і не бязь цяжкасьці ўспомніў, які сёньня дзень.

“Никакой литературщины! Только факты, имена и даты”, — строга нагадаў ён, зачыняючы за сабой дзьверы.

“Да-да, конечно, я понял”, — пасьпешліва зама­хаў я рукамі. Мне хацелася, каб ён як мага хутчэй сышоў.­­­

У дзьвярах павярнуўся ключ. У закратаванае акно зазірнула сонца і расклала на стале сваю дошку для кітайскай гульні. Цяпер я быў адзін, сядзеў і ня ведаў, з чаго пачаць. Машынка на стале запісвала маё дыханьне, стук сэрца, далёкія гукі дрылёў і кранаў, дробат пальцаў. Некалькі хвілін я моўчкі глядзеў на яе — і на нейкі момант мне падалося, што я ўжо ўсё сказаў. Уся гісторыя ўжо там, у гэтай д’ябальскай скрынцы. Нехта з таго боку паторгаў ручку дзьвярэй — і раздражнёна патупаў назад па калідоры. Падсунуўшыся да стала, я цяжка дыхаў і ня мог нічога сказаць. І тут я заўважыў нітку. Яе кончык тырчаў з прачыненай шуфляды пустога стала. Аднаму богу ведама, як яна туды трапіла, гэтая сіняя нітка, што зачапілася за цьвічок у драўлянай шуфлядзе. Асьцярожна, імкнучыся не парваць няўлоўны, тонкі сіні хвост, я вызваліў яе, выцягнуў і наматаў на ўказальны палец. А потым разматаў. І наматаў зноў. Яна была даўжынёй у далонь. Гульня мяне захапіла. Я ўжо ня думаў пра словы. Я гуляў са сваёй сяброўкай-ніткай, а нехта іншы, каму надакучыла на нас глядзець, пакашляў і пачаў гаварыць. Напаўвуха я прыслухоўваўся да яго маналёгу, часам мне нават хацелася перапыніць яго і паправіць, але нітка была важнейшая. Зрэш­ты, з самага пачатку гэты нехта выбраў ня той тон, ня тыя словы, ён бессаромна падхлушваў і выстаўляў сябе значна разумнейшым, чым ёсьць. Яго паслухаць, дык усё так проста. Як у кніжках. Але трэба даць яму выгаварыцца.

Толькі няздара пачынае аповед з кавы. Кава... Маўляў, бачыце, які я багемны, бажавольны, рамантычны, эўрапейскі, які я кавапяюн, кавапіяка, бяз кавы я нікуды, бяз кавы я калека, ні пачаць, ні скончыць. Кава...

Але, калі разабрацца, так яно і было.