Сабакі Эўропы

3.

Кожная сканструяваная мова мусіць адпавядаць пяці важным патрабаваньням.

Па-першае, яна мусіць быць лёгкай для вывучэньня. Ня мець выключэньняў і іншых нелягічных складанасьцяў, якія нічога не дадаюць да яе прыгажосьці, а толькі загрувашчваюць новую, створаную намі прастору. Прастора нованароджанай мовы — пакой зь белымі сьценамі, падлогай са сьветлага дрэва, шмат сонца і вокны да столі. Па­вет­ра і сьвятло. Нічога лішняга.

Па-другое, яна мусіць быць мілагучнай. Менавіта немілагучнасьць загубіла некалі валяпюк. Музыка трымае мову ў сьвеце, злучае яе клеткі, не дае вярнуцца ў хаос. І тут патрэбныя кампрамісы. Дзевяць зь дзесяці эўрапейцаў маюць у якасьці ідэалу мілагучнасьці і музычнасьці раманскую спадчыну. Як бы ты ні ставіўся да гэтых пашлякоў, у нечым яны маюць рацыю. Поўнагалосьсе і націскі, чысьціня галосных, рыкі зычных — усё гэта можа адпрэчыць толькі дурань. Хоць для мяне ідэалам у гэтым сэнсе заўжды была літоўская... Пявучая і старажытная мова суседзяў — яе гукі нават фізычна прыемна вымаўляць. Пэўне, на бальбуце гэтая мая любоў неяк адбілася.

Па-трэцяе, мова мусіць быць паэтычнай. З аднаго боку, мець паэзію ў самой сабе, з другога, мець здольнасьць самой ствараць паэзію, мець патэнцыял вобразнасьці, сілу казаць пра невымоўнае. Мова ня мова, калі яна ня мае таямніц. Якой бы яна ні была багатай і складанай, мова мёртвая, калі яна адкрытая толькі для абмежаванай колькасьці інтэрпрэтацый. Калі на яе немагчыма перакладаць і зь яе цяжка перакладацца.

Па-чацьвертае, яна мусіць мець пэўную філязофію. Зьмяняць асобу таго, хто ёй валодае, ставіць пытаньні, зьвязваць са сьветам, уплываць на мысьленьне.

Па-пятае, яна мусіць даваць свабоду. Кожны, хто захоча ёй авалодаць, мусіць мець права рабіць зь ёй што захоча, зьмяняць і прыстасоўваць да сваіх патрэбаў. Мова немагчымая бяз гнуткасьці, яна — зьмяя, якая адолее сваім грымучым целам любую сьцяну, любую адтуліну, любы рэльеф, зьмяя,­­­ для якой няма перашкодаў ні пад зямлёй, ні на зямлі, ні ў небе.

Такім чынам, кожная новаствораная мова мусіць спалучаць у сабе мілагучнасьць і вольнасьць эспэранта, розум і прытомнасьць такіпоны, лёгкае вар’яцтва славянскіх гаворак і шматзначнасьць усходняга герогліфа.

Бальбута адпавядала ўсім пяці патраба­ваньням.

Яна і праўда атрымалася даступнай і лёгкай. Яе правілы можна засвоіць за некалькі хвілін, а лексыку за дзень.

Фанэтыка адвольная, толькі “l” заўжды мяк­кі. J — гэта ёт і чытаецца як “й” і не інакш. Націск заўжды на перадапошні склад — але ў словах з “-utima”, “-utika, -utikama” толькі на “u”.

Скажы: balbutika. Гэта значыць: словы. Або: мовы. Або...

Лацінская графіка, знаёмая кожнаму. Пісьмо без дыякрытыкі — гэта лішняе. Ніякіх дыграфаў, дыфтонгаў, артыкляў, сопляў, дубляў, дробных дуэляў... Кожны назоўнік у намінатыве мае канчатак -uta, пры зьмяненьні — -utіma.

Скажы: balbuta balbutima. Найлепшая мова. Мова мовы. Ці Песьня песьняў?..

Для назоўнікаў, што азначаюць занятак або прафэсію, я прыдумаў адмысловы прафэсійны суфікс: -aln для мужчын і -alinga для жанчын.

Скажы: balbaln. Balbalinga. Tajnobalbaln. Tajnobal­ba­linga. Паэт-ка... А мо, проста апантаны амбіцыямі няздарны лінгвіст-аматар?

Ну, а множны лік: -utika. Я ўжо казаў. Прасьцей не бывае. Словы ў множным ліку, калі зьмяняюцца, набываюць канчатак -utikama.

Balbutika. Словы. Balbutikama. Словаў. Grimuta mau balbutikama. Музыка маіх словаў. Ну і фанабэрыя... Музыка, блін, маіх словаў...

Кожны прыметнік сканчаецца на -oje, прыслоўе на -oju, дзеяслоў на -uzu. Прыметнікі і прыслоўі не зьмяняюцца. Зьмены нічога не дадаюць для іх разуменьня, дык нашто майстраваць для бальбуты лішнія віньеткі, загрувашчваць цьвяточкамі мой зьбіты цьвікамі лёгікі твор. Бальбута — канструктывізм з элемэнтамі ар-дэко, а ня нейкі імпэрскі кічавы псэўдаклясыцызм. Так вырашыў я, першы Бальбутанін.

Ведама ж, зь дзеясловамі выйшла крышку складаней. Мінулы час дзеяслова ўтвараецца дадаваньнем перад ім часьціцы bim, будучы час — bu.

Скажы: bu balbuzu. Гаварыцьму. Bim balbuzu. Гаварыў.

Умоўны лад дзеяслова, мой любімы лад, робіцца так: бярэм дзеяслоў і дадаем да яго сьпераду bif. Прызнаюся, гэта я прыдумаў чыста для прыгажосьці. А яшчэ для таго, каб надаць туманнасьці і хітрыкам бальбуты крышку шчырасьці. Той, хто валодае бальбутай, заўжды гуляе сам з сабой.

Як сканструяваная мова бальбута спалучае ў сабе рысы як апрыёрных, так і апастэрыёрных канлангаў. То бок яна і бярэ з чужых крыніцаў, і дае жыцьцё новым. Яе лексычная база складаецца з двух сотняў словаў, якія даюць нам усе неабходныя карані і козыры. Утварэньне іншых і перадача ўсіх магчымых значэньняў — у руках таго, хто кажа. Тут і ўключаецца паэтычная сіла бальбуты — бо толькі маючы ўяўленьне пра паэзію, адкрываючы ў сабе таямнічыя рэзэрвы фантазіі, актывізуючы ўсе свае даўно атрафаваныя органы, адказныя за цуд, можна выказаць на бальбуце тое складанае, што ў табе ёсьць. Асьвяціць сябе ўнутраным агнём гэтай мовы — і яе, узьніклую з пус­тэчы, полымем знойдзенай у сабе сілы. Патэнцыйна кожнае выказваньне на бальбуце — гэта гатовы верш, калі табе хочацца ад жыцьця чагосьці большага, чым жратва, прыбіральня, асалода і сон.

Вось ён, слоўнік, той зачараваны замак, дзе ляжаць скарбы бальбуты, balbutika balbutima, скарбы, якімі можа карыстацца кожны, і ад гэтага іх зробіцца яшчэ больш.

BALBUTA

СЛОЎНІК:

Як бачым, філязофія бальбуты заснаваная на разнастайнасьці, свабодзе і паэзіі. У ёй няма слова “мусіць”. У ёй няма слова “мы” — толькі бясконцая колькасьць вольных і ўнікальных “Я”. У ёй няма слова “бог” — калі некаму заманецца займець бога, ён назаве яго сваімі словамі, тымі, якія спатрэбяцца менавіта яму і нікому іншаму. У ёй няма ні маралізатарства, ні маралі, няма словаў, якія б ацэньвалі, добра нешта ці кепска, правільна ці не. Усё мае права на існаваньне. Сьвет складаны — і гэта ня добра, і ня дрэнна, так ёсьць. А калі хочацца выказаць, што адчуваеш, выказаць ацэнку, можна скарыстаць іншыя словы — якія пагасяць эмоцыі, супакояць, і застанецца толькі праўда. Бальбута экалягічная і талерантная: у ёй няма розьніцы паміж чалавекам і жывёлай, паміж пустазельлем і расьлінамі з Чырвонай кнігі, няма перавагі адных над іншымі, няма моўнага прыгнёту, няма ўлады дакладнага і канчатковага называньня. Бальбутай цяжка некага прынізіць, а вось апяяць — калі ласка. Слова “прыгожы” ў ёй азначае толькі асабістае стаўленьне да аб’екта. Бальбута — мова густу. Мова свабоды, паэзіі і шчасьця.

Бальбута адкрытая: калі лянота, лацінскія тэрміны можна бальбутызаваць і не адчуваць сябе прысаромленым. Што да ўласных імёнаў і назваў, дык іх згодна з правіламі можна пісаць як хочаш. Нават калі тваё прозьвішча “Шчыміржыцкоўскі”. Як каму называцца — ягонае права. Якое трэба паважаць.

Што ж, свабода — нож са мноствам лёзаў: на баль­буце можна гаварыць і лёзунгамі:

“Belarus istuzu!”

“Kаu nefuzu, nekusuzu”.

“Fuzalnutika ujma tutikama, istu kopju!”

“Deutschland gur ujma!”

“Rosija statuzu tork!”

“Fu Amerika ujma noju!”

Або нават так:

“Duzu tributika stutima — о tajnuta!”

“Ugustrilutika — o nehitruta!”

Самое слова “balbuta“ азначае “мова”, а яшчэ “слова”, “імя”, “назва”, “выказваньне”, “пасланьне”, “ліст”, “маўленьне” і гэтак далей. Ад “balbuta” мы можам утварыць іншыя часьціны мовы са мноствам зна­чэньняў: “balbuzu” — гэта і “гаварыць”, і “назы­ваць”, і “клікаць”, і “чытаць спавешчаньне”, “balboje“ — “моўны”, “іменны”, “гаваркі”, “балбатлівы”, “слоўны”, “выказаны”... “Balboju” — вусна, словамі, моўна... Balbuta duzu tau algutima balbuzu. Былі б толькі іншыя словы, якія сваёй лёгікай і сілай створаць сытуацыю свабоды. У бальбуце ўсё вырашае кантэкст. Бальбута стымулюе чалавека гаварыць і не баяцца, падштурхоўвае экспэрымэнтаваць і аддаваць даніну разнастайнасьці і бясконцасьці сьвету. Браць шмат словаў, усе, што пад рукой, і не баяцца вокрыку.

Што да ліку, дык я вырашыў, што для лічбаў і колькасьцяў варта прыдумаць асобную схему. Сучасны чалавек і так увесь час мае перад вачыма напісаныя лічбы — дык чаму б замест таго, каб ужываць складаныя архаічныя формы, проста не агучыць тое, што бачыць зрок і візуальна фіксуе мозак.

0 — zironk

1 — onk

2 — donk

3 — tronk

4 — kronk

5 — skonk

6 — sonk

7 — sidonk

8 — etonk

9 — nonk

10 — dzonk

Вядома, для сотняў і далей спатрэбілася яшчэ некалькі словаў.

100 — stonk

1000 — tisonk

1000000 — milionk

І калі мы кажам “сто пяцьдзясят тры” — на баль­буце гэта будзе stonk skonkitronk. А калі, напрыклад, “тысяча дзьвесьце семдзесят дзевяць”: tisonk donkisidonk nonk.

Нас было чацьвёра. Bim kronk au. Даслоўна: было чатыры “я”.

Але спачатку быў я адзін, бог. U ksutima au onkuru bim, B.O.G., suta da kavuta, amgluta da negrimuta. У пачатку я толькі адзін-ды-усё быў, адзін-ды-­усё, чалавек і кава, час і цішыня.

Da donk bim m-e-e-suta kroskoje. Meesutko. А другім быў ён — Козьлік.

Ко-о-зьлік...