Сабакі Эўропы

14.

У самалёце, які то прабіваў сваім вострым носам белыя горы аблокаў, то завісаў над імі, нібы любуючыся, Скіма рабіў выгляд, што дрэмле, а сам назіраў за расейцамі.

Яны сядзелі сьпераду, па абодва бакі праходу, раз-пораз дабрадушна перамаўляючыся, і ён некалькі разоў не стрымаўся і выцягнуў шыю, каб зноў і зноў разглядзець гэтую парачку. Яны заўважылі, занэрваваліся, як і любыя чалавечыя істоты на іх месцы. Давялося прыплюшчыць вочы, адкінуцца ў крэсьле, надзьмуць вусны... Яны супакоіліся. А ён вывучаў іх, ляніва думаючы пра тое, што стэрэатыпы ўжо завалодалі ягонымі думкамі. Як скінуць іх акуляры, як не паддацца ўладзе знаёмых зь дзяцінства вобразаў? Расейцы. Мясістыя чырванаватыя твары, зручныя спартовыя курткі, дарагі абутак на мускулістых нагах. Вочы, як задаволеныя шчыліны. Буйныя шырокія насы. Рэзкія гукі фразаў кожны раз сканчаліся нейкай запытальнай інтанацыяй — быццам усё, што яны казалі, было рытарычнай прамовай. Хто яны былі? Мабыць, спартоўцы.

Так, яны былі вельмі падобныя да спартоўцаў — ці, хутчэй, да трэнэраў, бо абодвум было за сорак. Дзе тады іх апекаванцы? Хоць тут цяжка было меркаваць: трэнэры могуць паляцець у замежную камандзіроўку і без каманды. Але Расейскі Райх быў даўно выключаны зь міжнародных спаборніцт­ваў: зь некаторых пасьля сваёй Перамогі ён выдаліўся сам, зь іншых яго выключылі пад ціскам праваабаронцаў і Амэрыкі.

Тэрэзіюс Скіма ня надта цікавіўся такімі пытаньнямі, але ведаў, канечне, найноўшую гісторыю. Пасьля таго, як Райх з уласнай ініцыятывы выйшаў зь Лігі Нацый у 2033-м, апошнія надзеі на тое, што можна неяк улагодзіць крамлёўскіх кіраўнікоў, зьнік­лі. Сустрэць у вольным сьвеце расейцаў з Райху, а не эмігрантаў, рабілася ўсё цяжэй — расейскія законы абмежавалі выезд і ўезд. Хоць часам Скіма і бачыў расейцаў адтуль у цэнтры Бэрліну — на гэтых двух ён глядзеў зусім іншымі вачыма. Бо цяпер іхная агромністая імпэрыя няўхільна насоўвалася на яго з усходу — самалёт, прарэзаўшы мутны мур хмараў, набліжаўся да Вільні.

У тым, што гэта расейцы, сумневу не было. Яшчэ ў Парыжы, на лётнішчы, стоячы ў чарзе на пасадку, ён пабачыў іхныя пашпарты: апрача ідэнтыфікацыйных картак, яны мелі пры сабе яшчэ і чырвоныя кніжачкі зь дзьвюхгаловымі арламі на вокладках. Але там, сутыкнуўшыся зь імі ў лоб, ён чамусьці апусьціў галаву. Нейкая зьвярыная сіла ішла ад гэтых мужчын. Прыцягвала Скіму — і ён ня мог зразумець, колькі ў ёй эротыкі, і колькі звычайнага страху перад чужым, экзатычным, непрадказальным...

Зрэшты, салён самалёта быў поўны займальных тыпусаў. Мужчыны ў спадніцах, дзелавых касьцюмах, нейкіх прасторных апранахах і нават у гумовых плашчах. Жанчыны ў вайсковай форме, жанчыны ў футрах, жанчыны ў празрыстых строях ад найлепшых дызайнэраў. Дзеці — крыклівыя, саплівыя, санлівыя, пужлівыя. Мешаніна гаворак, тэмпэрамэнтныя тырады лёталі з канца ў канец, як маланкавыя валькірыі. Вось што значыць Вільня, падумаў Тэрэзіюс Скіма: некалі ён глядзеў самыя розныя фільмы, спрабуючы зразумець, ці мае нейкую сувязь з прадзедавай радзімай, і даведаўся, што гэты памежны край заўжды поўніўся авантурыстамі, асобамі няпэўных заняткаў, шпіёнамі, вандроўнымі музыкамі, прадстаўнікамі самых розных нацыянальнасьцяў і рэлігій, мастакамі — і паэтамі. Але ягоны паэт, асабісты паэт Тэрэзіюса Скімы, ягоны пэрсанальны нябожчык, чамусьці не шукаў шчасьця тут, паблізу ад сваіх. Сіла ўцёкаў была такой моцнай, крыўда і страх, роспач і гнеў былі такімі пякучымі, што яго аднесла далей, на самы Захад, бліжэй да акіяну, далей ад тутэйшых лясоў.

Самалёт пачаў зьніжацца. Астраўкі травы ўнізе ператварыліся ў высокі сіняваты лес. Іх патрэсла — быццам з бразгатлівага цела машыны мусіла высыпацца ўсё непатрэбнае, і вось ужо колы дакрануліся да загадкавай зямлі, зь якой некалі прадзед Скімы пачаў сваё падарожжа.

А цяпер яго праўнука нейкім ветрам занесла назад. Самалёт бег па гладкім, ачышчаным ад лёду бэтоне самага краю Эўропы — і Скіма ніяк ня мог пазбыцца адчуваньня, што ён тут не зусім ­госьць. Ён — вяртаецца. Праз галовы некалькіх пака­леньняў.

Хоць яшчэ некалькі дзён таму ён і падумаць ня мог, што выедзе некуды за межы Бэрліну.

Няўжо ўсё ягонае папярэдняе жыцьцё было толькі падрыхтоўкай да гэтага палёту?

На віленскім лётнішчы яго чакалі першыя сюрп­рызы.

Расейцы апынуліся ў чарзе на кантроль першыя.

“Beret kak bombu, beret kak ezha, — усьміхнуўся адзін зь іх, прасунуўшы сваю картку пад шкло. — Pomnish stishok, Sanya?“

Чарга чакала некалькі хвілін — і Скіма ўжо думаў, што зараз па расейцаў прыйдзе нейкі злавесны патруль і завядзе іх у бакавы пакой, але ім вярнулі дакумэнты, і расейцы, цягнучы за сабой здаравенныя валізы, зьніклі за дзьвярыма. А вось Скіма зацікавіў памежную варту — і гэта было ня надта прыемна.

“Мэта візыту ў Літоўскую рэспубліку?” — спытаў прыгожы памежнік, заціснуўшы яго картку паміж доўгімі пальцамі.

Тэрэзіюс Скіма так зьдзівіўся пытаньню, што не знайшоўся, што яму адказаць.

Памежнік цярпліва перапытаў — на добрай нямецкай мове.

“Я цікаўлюся паэзіяй, — нахабна прамовіў Скіма. — Я чуў, тут пішуць добрыя вершы”.

Памежнік агаломшана падняў на яго вочы, і Скіма вінавата паціснуў плячыма.

“Дзе плянуеце спыніцца?”

“Піліма, 51”, — дрыготкім голасам адказаў Скіма, зазірнуўшы ў тэлефон. Памежнік падазрона вывучаў яго сваімі яснымі вачыма.

“Патлумачце больш дакладна, гер Скіма, чым вы зьбіраецеся займацца ў Літоўскай рэспуб­ліцы?”

“Я дасьледую літаратуру. Кнігарні, бібліятэкі. Жывыя і мёртвыя клясыкі...” — прамармытаў Скіма, абцягваючы спадніцу. Цікава, ягоны дзед яшчэ гаварыў па-літоўску? Бо бацька ўжо ня мог.

“Ня думаю, што ў нас вы знойдзеце нешта падобнае, — сталёвым голасам сказаў гэты ладны мужчына і бліснуў блакітнымі вачыма. — Зрэшты, дакумэнты ў парадку. Праходзьце. Вітаем у Літве”.

Крыху памарудзіўшы, яму вярнулі картку — але Скіма бачыў, што зрабіў памылку. Памежнік нешта адзначыў у сваім пляншэце і доўга глядзеў яму ўсьлед.

Які чорт пацягнуў мяне за язык, дакараў сябе Скіма — але тут яго спынілі на мытні. Робат-сабака выскачыў аднекуль з кута, ткнуўся тупой пашчай у край заплечніка і коратка і пагрозьліва гаўкнуў. Што гэта азначала, Скіма ня ведаў. Мытніца зрабіла загадкавы жэст і нешта сказала, прытрымаўшы яго багаж. Давялося расшпіліць заплечнік. Скіма адчуваў сябе так, нібы яго прымусілі распрануцца.

“Што гэта ў вас?”

“Кнігі”.

Мытніца падазрона пагартала кніжку пра Нільса і ўчэпістымі пальцамі вывудзіла зборнік нябожчыка з “Розэнгартэну”.

“Гэта расейская кніга. Так?”

“Не зусім, — сказаў Скіма. — Я думаю, яна беларуская”.

“Гэта расейская кніга, — цярпліва сказала мытніца. Яна размаўляла строга і павучальна, як зь дзіцём. — Мне трэба ведаць, што гэта не палітычная прапаганда. Зараз я паклічу экспэрта. Пачакайце тут”.

І яна занялася наступным пасажырам. Скіма апынуўся ў самым хвасьце чаргі — і страката апранутыя пасажыры абыякава праходзілі міма яго, трывожна паглядваючы на суворую мытніцу. Дзьверы за апошняй пасажыркай зачыніліся. Скіма застаўся стаяць каля электроннага дэтэктара. Мытніца маўчала, насуплена гледзячы прос­та ў роўную шэрую сьцяну. Нарэшце экспэрт усё ж прыйшоў, пагартаў кніжку і расчаравана сказаў нешта па-літоўску мытніцы, тая кіўнула і вярнула кнігі Скіму.

“Можаце ісьці”.

Ён выйшаў з будынку лётнішча. Таксі ўжо разьехаліся, але трэба было эканоміць грошы. У Вільні было слотна і ветрана. Скіма вярнуўся, памяняў грошы — невялікі пачак літаў лёгка зьмясь­ціўся ў кашалёк. Ён падняў каўнер і пабрыў на прыпынак аўтобуса, на якім стаяў толькі адзін чалавек — нейкі пахілы мужчына ў капелюшы.

Вогкі вецер задзімаў пад спадніцу віленскую зіму. Нарэшце пад’ехаў аўтобус — жоўты, непрыветны, адчыніў дзьверы. Скіма ссыпаў кіроўцу манэткі зь вершнікам — усеўшыся, ён пачаў успамінаць, на гербах якіх краін ёсьць пяро: му­сяць жа быць такія дзяржавы... Але так і не прыгадаў нівод­най — а аўтобус, робячы ўвесь час нейкія галавакружныя павароты, узабраўся на ўзгорак. Так яны і даехалі да гораду — адны ў пустым аўтобусе, ён і мужчына ў капелюшы. Выходзячы, мужчына крыху прыўзьняў капялюш, нібы разьвітваўся: старамодны жэст, сьмешнаваты, але Скіма быў гатовы да таго, што віленскія дзівы яшчэ толькі пачынаюцца.

Ён выйшаў каля самага вакзалу і, пазіраючы на навігатар, што прасьвечваў скрозь павуціньне экрана, рушыў уніз, па разьбітым бруку. Зьлева ў маленькіх гнёздах занядбаных кавярняў грэліся падазронага выгляду асобы ў джынсавых касьцюмах — папіваючы піва, яны сядзелі над плястыкавымі талеркамі з чабурэкамі, удыхалі пару і ўважліва сачылі за ім, і ён пачуваўся нейкім празьмерна бачным сярод гэтай шэрай, падобнай да раскіданага па вуліцы пер’я, слоты. Каля кожнай з гэтых нібы з канструктара пабудаваных кавярняў быў драўляны ганак, і там таксама стаялі людзі — шумна дыхаючы, перамаўляючыся на незразумелай, грубаватай мове, яны пускалі ў ашмоцьце ранішняга туману шызы дым, і Скіма асуджана ўбіраў у сябе ўсю гэтую зацягнутую, бясконцую чужую раніцу, і задыхаўся, і сэрца білася часьцей ад зусім незнаёмага раней адчуваньня — ці то блізкай мяжы, ці то ачунялай пасьля доўгага сну сьмерці.

Разам зь білетам да Вільні яму дастаўся нумар у маленькім гатэлі — недзе тут, каля царквы. Viešbutis — прачытаў ён: і, вядома ж, няправільна. Скіма пакружляў па пустых вуліцах, яго абганялі заклапочаныя людзі з уцягнутымі ў глыбокія, шырокія шалікі галовамі. Гатэль быў танны, вельмі падобны да “Розэнгартэну” — адзінае акно халоднага пакоя выходзіла на вуліцу, на росчырк дрэваў, быццам акно было кніжнай старонкай, на якой нехта таропка расьпісаўся. Ён прыняў душ і пераапрануўся — і потым доўга ня мог сагрэцца. Раптам яму зрабілася страшна: недзе ў пальцах ног ён адчуў трымценьне хваробы, і адразу ж яму падалося, што гэта пачатак чагосьці благога, ён выпіў некалькі моцных пігулак, ад якіх пачало тахкаць сэрца. Зь непрыемным драпаньнем у горле ён выйшаў на вуліцу, яму захацелася выпіць нечага алькагольнага, але ён прымусіў сябе забыць гэтае дурное жаданьне. Прага і Парыж былі памылкамі, якія ён мусіў зрабіць — але ў Вільні яму трэба было як мага хутчэй стаць сабой. Тут ён меўся спыніцца і скончыць справу. Бо далей была Граніца. Далей ён ня мог рухацца. Сьлед прывёў яго сюды, на гэты край Эўропы. Сьлед чалавека, які завалодаў Тэрэзіюсам Скімам, учапіўся ў яго сваімі папяровымі рукамі — і хто яго ведае, чаго патрабаваў: Скімавай душы ці ўласнай праўды?

Так ці інакш, адступацца Скіма не зьбіраўся. Роўна а другой ён падышоў да будынку на вуліцы Піліма, 51 і, закусіўшы вусны, увайшоў. Ён трапіў у вузкі калідор і адразу ж зьвярнуў увагу на бел-чырвона-белы сьцяг, які вісеў над дзьвярыма. Шыльда на трох мовах нешта казала, але што, зразумець было цяжка. Ён паторгаў ручку — было зачынена. Пусты калідор маўчаў — Скіма вырашыў зайсьці пазьней, ён выйшаў на пасьвятлелую вуліцу і пайшоў паглядзець горад. Брук, рэдкае сьвятло, бязладныя сьляды на тонкім учорашнім сьнезе перасякаліся, беглі кудысьці, як літары, рулёны белага і шэрага падмоклага рэчыва скручваліся і выпіхвалі Скіму ўсё далей і далей ад вуліцы, на якую яму трэба было вярнуцца. І вось ён ужо выйшаў на плошчу, тут было спакайней — прагульваліся пары, у белым нізкім небе, як птушкі, сядзелі кожны на сваёй галінцы вострыя блізкія целы касьцёлаў, такія знаёмыя — і ўсё ж нязвычныя. Вуліца павяла яго ўніз, ён спатыкаўся аб мокры брук, наперадзе была яшчэ адна плошча — а за ёй гара з рудаватай вежай, на якой павіс вялікі жоўта-чырвона-зялёны сьцяг. І вось ужо Скіма ішоў па нешырокім, але людным праспэкце — ён зайшоў у піцэрыю, зьеў нешта; ён ня мог пазбыцца адчуваньня, што за ім сочаць.

Ён пайшоў назад, да вежы, павярнуў — і натк­нуўся на схаваныя ў зноў павіслым тумане дзьверы. Кнігарня “Эўрэка” — так было напісана на цёмным шкле старой шыльды. Хутчэй падпарадкоўваючыся абавязку, чым з уласнай ахвоты, ён увайшоў, ведаючы ўжо, што гаспадар выскачыць аднекуль з зусім нечаканага боку. Так і адбылося: стары чалавек, з носу ў якога тырчалі два вялікія пучкі рудых валасоў, знайшоўся ў самым куце, пад выключанай лямпай. З рота ягонага пачуўся ціхі шоргат, як быццам усярэдзіне яго прагарталі кнігу — і рыпучы голас прамовіў штосьці па-ангельску. Скіма падышоў бліжэй.

“Вы ж нетутэйшы, праўда? — спытаў стары. — Вы падобны да нетутэйшага...”

Тэрэзіюс Скіма працягнуў яму руку — і стары схапіўся за яе, як за поручань у мэтро. У ягоным позірку было штосьці, ад чаго Скіма адчуў сябе неяк ніякавата. Але ён раптам зразумеў: стары быў сьляпы.

“Вы бачыце мяне?” — спытаў Скіма.

“Я сьляпы. Я бачу толькі тое, што хачу. Зусім як аўтары ўсіх гэтых кніг, якія стаяць праваруч ад вас. А леваруч — тыя, хто бачыў тое, што ім казалі. Урэшце, усе кнігі можна падзяліць вось так. Неблагая клясыфікацыя, досыць унівэрсальная...”

Скіма дапамог яму падняцца. Стары ўчапіўся аберуч за выступы паліцаў. Цень, на які можна наткнуцца, калі забыць, дзе знаходзішся.

“Як жа вы зразумелі, што я ня зь Вільні? Я ж не пасьпеў яшчэ нічога сказаць?”

“Іншыя сюды ня ходзяць... Усё проста. І ад вас пахне. Пахне танным нумарам у паршывым гатэлі. Пахне безнадзейнасьцю. Пахне страхам. Пахне кнігамі...”

Тэрэзіюс Скіма ўгледзеўся ў ягоны твар. Але стары гаварыў сур’ёзна.

“Я цікаўлюся кнігамі, — прамовіў Скіма, і ўласны голас падаўся яму непрыемным. — У вас шмат кніг... Але тое, што я шукаю, вядома, у кнігарнях ня знойдзеш...”

Стары маўчаў. Скіма ня быў пэўны, што той зразумеў. І таму загаварыў гучней:

“Магчыма, вы маеце кнігі на іншых мовах? Напрыклад, па-расейску?”

“Так, — сказаў стары. — Яны пад тваімі нагамі, на ўзроўні калена. Справа. Апусьці руку”.

“А, напрыклад, беларускія кнігі... — Скіма нахіліўся і дакрануўся ўказальным пальцам да сырой вокладкі. — Можа, вы маеце і іх таксама?”

“У мяне ёсьць кнігі на любых мовах, — сказаў стары. — У тым ліку на тых, якіх не існуе. Кнігі на мовах, якія не існуюць, для чытачоў, якіх не існуе... Цікава...”

Ён зрабіў пару крокаў у гэтым вузкім прахо­дзе, дзе Скіма ледзь зьмяшчаўся, замёр — і беспамылковым рухам выцягнуў з паліцы патрапаную кніжку.

“Але гэта не расейскія літары”, — сказаў Скіма, беручы ў далоні яе змучанае цела, адчуваючы пад падушачкамі пальцаў зморшчаную паперу, падобную да скуры на локцях.

“Гэтага ня можа быць, — цьвёрда сказаў стары. — Я ня ведаю, што там за літары, але гэта, як вы сказалі, бе-ла-рус-ка-я кніжка”.

“Можа, гэта пераклад?”

“Эўрыка! Можа, яны проста напісалі яе нерасейскімі літарамі? — у тон яму сказаў стары, нібы дражнячыся. — Каб вам насаліць? Думаю, вы самі ня надта добра ведаеце, што шукаеце. Беларусь... Цікава, у той год, калі я асьлеп, асьлепла ўся Эўропа. Вам ніколі не прыходзіла ў галаву, што ў сьляпых людзей ёсьць такая вялікая ўлада: сьвет сьлепне разам зь імі?”

“Добра, я вазьму яе, — сказаў Скіма. — Але гэта, здаецца слоўнік? Ці падручнік?”

“Гэта слоўнік мовы бальбута, — загадкава і шчась­ліва пасьміхнуўшыся сказаў букініст. — Паспрабуйце прачытаць”.

“Бальбута? А як жа беларуская? Ці гэта тая самая мова? Нешта я зусім заблытаўся...”

“Гэтую кнігу напісала адна беларуская кабета... Натальля Кашкан. Я хоць і сьляпы, але запамінаю ўсё, што казалі наведнікі маёй кнігарні. Іх было ня так шмат за апошнія трыццаць гадоў... У тых, хто страціў зрок, абвастраецца памяць. Хіба вы ня чулі? Гэта самая загадкавая кніга ў маёй кнігарні. Паспрабуйце прачытаць штосьці зь яе”.

Скіма няўпэўнена разгарнуў тоненькую кніжку і прамармытаў:

“Dzonki hutoje da tuputoje algobalbutika balbutima.

O balbuta tajnoje da ujma nevigoje. Balbu balbutima! Imatu sigrutima!“

Усе гэтыя дзіўныя uzu, oje ды utа... Ён бачыў іх... вядома, ён іх бачыў — і яны кінуліся яму ў вочы, як згубленыя дзеці яго ўспамінаў. “Гучыць, як верш. Я бяру”, — сказаў Скіма, паклаў літы ў сухую далонь старога і схаваў кніжку.

“Добрая забаўка, — ухваліў букініст. — Для таго, каму няма чым заняцца. Магу прапанаваць вам яшчэ некалькі такіх. У мяне ёсьць нават эротыка, 1919 год, Італія...”

“Дзякуй, наступным разам. А калі, напрыклад... я цікаўлюся кнігамі пра... пра горад Мінск, — асьцярожна спытаў Скіма.

“Мінск?” — стары чамусьці здрыгануўся і нэрвова азірнуўся па баках.

“Гэта блізка, калі паглядзець на мапу”.

“Так, — прашаптаў стары. — І калі забыць пра Граніцу. Цікава... Цікава-цікава. Вельмі цікава”.

“Што цікава?”

“Цікава, што ў мяне зусім нядаўна пыталіся тое самае. Пра Мінск...”

Недзе ў глыбіні кніжных завалаў пачулася сапеньне. І толькі тады Скіма зразумеў, што ён не адзін у гэтай кнігарні. Кнігарні пад назвай “Эўрэка”, якая ніяк не хацела паміраць — і не хацела бачыць, што яе канец блізка.

Так, ён быў тут не адзін. Скіма ўжо звыкся, што любая кнігарня роўная адзіноце — і таму паглядзеў на чалавека, які зьявіўся зь цёмнай нішы, так, нібы той наўмысна схаваўся там, каб падслухаць размову.

“Добры дзень, — сказаў чалавек па-ангельску, прыязна гледзячы Скіму проста ў вочы. У пакрытым пылам антыкварным люстры, якое вісела на сьцяне, ягоны твар падаваўся прывідным, але больш праўдзівым, чым гэтая прыязная, занадта прыязная пыса, чыста выгаленая, з правільнымі, занадта правільнымі рысамі. — Я чуў, вы шукаеце кнігі пра Мінск? Слушнае рашэньне. У сеціве інфармацыі мала. У мяне не было часу падрыхтавацца, але сёньня я цьвёрда вырашыў, што трэба знайсьці хаця б плян гораду. Хай сабе і трыццацігадовай даўніны. На лекцыях нам казалі, што расейцы шмат што там памянялі, але не маглі ж яны пабудаваць зусім новы горад?”

“На лекцыях? Вы вывучаеце...”

“О, там насамрэч больш кажуць пра душы, чым пра гарады. Пра дух новага Райху... Пра перамены, пра ідэі, пра гісторыю Расейскай дзяржавы. Але затое да нас менш пытаньняў і можна папрактыкавацца ў мове. Вы знайшлі нешта? Я — толькі вось гэта. Тут напісана: “Мінск — жыцьця майго крыніца”. Гэта фотаальбом 2000-х гадоў. І вось, схема гарадзкога транспарту. 2014-ы. Але гэта аўтэнтычнае. Я вазьму. А што ў вас?”

“Пакуль нічога. Я шукаю... паэзію, — сказаў Скіма, дарэмна спрабуючы нешта разгледзець на выць­вілым глянцы старонак, якія ягоны суразмоўца ўвесь час гартаў. — У вас цікавае захапленьне. Блукаць вуліцамі места, у якім ніколі не пабываеш”.

“Чаму не пабываеш? — чалавек захлопнуў кнігу. — Я еду туды ўначы. Я ж кажу, у расейцаў да нас менш пытаньняў. Пачакайце. Хіба вы ня з нашых? Не з таварыства “Дружбамір”?”

Ён з задавальненьнем вымавіў загадкавае ра­сей­скае слова.

“Ня бачу значка... — пахітаў ён зьдзіўлена чыс­та выгаленай галавой. — Хм. Ведаеце, тады мне ня варта было з вамі гаварыць. Прабачце. Такія правілы. Калі нехта даведаецца... Зусім ня лёгка здабыць дазвол...”

Ён адвярнуўся, пачаў шукаць у кішэнях грошы. Але Тэрэзіюс Скіма бачыў, што так проста ўсё ня скончыцца. А я неблагі псыхоляг, адзначыў ён, калі чалавек раптам павярнуўся. Незразумелая гордасьць перапаўняла яго — і яму, Скіма бачыў гэта, хацелася ёй падзяліцца.

“Добра, я скажу вам, — панізіў голас гэты аматар расейшчыны. — Я атрымаў візу ў Райх. Сёньня ўначы мой цягнік на Мінск. Я пабачу Райх на ўласныя вочы. Страшнавата, канечне, але я цэлы год слухаў гэтыя іхныя нудныя лекцыі, плаціў за моўныя курсы, пераводзіў грошы на іхныя цэрквы...”

“Ня можа быць, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, удаючы зь сябе скептыка. — Так проста ў іхны Райх ня трапіць. Гэта ўсім вядома”.

“Ну, гэта вам не патрапіць, — зьедліва сказаў гэты дурань, ужо боўтаючыся на вудзе ў Скімы. — У такім адзеньні, у такім выглядзе — дакладна не. У Райху ня любяць мужчын у спадніцах. Як і ўсіх гэтых маднявых підараў, дэкадэнтаў, багему, марсіянаў, новых эўрапейцаў. Не, я супраць вас нічога ня маю. Мода ёсьць мода. Але калі вы хочаце запісацца ў таварыства — давядзецца разьвітацца зь некаторымі звычкамі. Ці, прынамсі, засунуць іх на нейкі час у тое месца, якое ў Райху не асацыюецца зь любоўю”.

Стары букініст усё намагаўся нешта сказаць, паварочваючы да Скімы свой валасаты нос, але яны забылі пра ягонае існаваньне.

“І ўсё ж гучыць неверагодна, — сказаў Скіма. — Заўтра вы будзеце па той бок Граніцы? Думаю, яны вас падманулі. Гэта так па-расейску. Узяць грошы ў нас, дурнаватых эўрапейцаў, і нічога не прапанаваць наўзамен. Я маю на ўвазе: нічога вартага. Вядома, нешта яны вам пакажуць. Памежныя вышкі і пацёмкінскія вёскі. Але каб цэлы горад...”

“Хочаце зірнуць на білеты? — спытаў член таварыства “Дружбамір”. — Вось. І тут віза. Яны даюць ня толькі электронную, вось, глядзіце, цэлая кніжачка. Арлы, пячаткі. Не, выбачайце, я толькі пакажу. Самі разумееце. Такая ўдача. Дарэчы, як вас завуць? Я — Маці Марцінэн, з Хэльсынкі”.

“Тэрэзіюс Скіма, з Бэрліну”, — працягнуў яму руку агент Скіма.

“О, Бэрлін, — сказаў Маці. — Дык вы немец”.

“Я бэрлінец, — хутка сказаў Скіма. — Цікаўлюся расейскай паэзіяй”.

“Я ня ведаю, што гэта, — сказаў Маці, хаваючы дакумэнты ў кішэню. — Але ў Райху ўсё вялікае. Не сумняваюся, што і гэтая ваша... паэзія... А ў мяне зь дзяцінства слабасьць да вялікіх рэчаў. Мой бацька галасаваў за Вялікую Эўропу. А я галасую за Вялікую Расею. Я за дружбу і мір з Райхам. Спадзяюся, вы таксама. Апошняя вайна была глупствам. Мы ўсе цудоўна ведаем, дзе сканчаецца Эўропа і дзе пачынаецца Райх”.

“Абсалютна згодны”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

“Яны проста вярнулі сабе сваё, праўда? — сказаў Маці, соваючы старому манэты. — Дык вы знайшлі, што шукалі? Гэтую вашу... паэзію?”

“Я зайду сюды заўтра, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — У мяне заўтра ў Вільні цэлы дзень. А вы будзеце любавацца мінскімі прыгажунямі і есьці бліны з ікрой”.

“Ну, гэта стэрэатып, — засьмяяўся Маці, далікатна прытрымліваючы дзьверы. Яны выйшлі на вуліцу, дзе пачынала ўжо цямнець, і рушылі побач па ходніку, які цягнуўся наверх, да вялікага будынку, які нагадваў унівэрсытэт. — Бліны, ікра і прыгажуні — гэта мінулае. Мяне цікавяць ідэі. Ідэя імпэрыі была пахаваная сто гадоў таму. Але не пасьпела мінуць і паўстагодзждзя з дня хаўтураў, як вобраз адрадзіўся з попелу. Гэтая ўзнаўляль­насьць, гэты гістарычны цыкль, якім заўжды жыла Вялікая Расея. Гэтая здольнасьць раства­рыць ідэю ў простых людзях, каб у патрэбны момант крышталізаваць і атрымаць згустак гістарычнай, палітычнай энэргіі... Вось гэта хочацца пабачыць на свае вочы. І, хто ведае, нават адчуць. Зрабіцца хаця б на тры дні яго часткай. Разумееце, пра што я?”

“Вельмі добра разумею, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Я думаю, у расейскай паэзіі ідэя імпэрыі ніколі не зьнікала. Расейскія паэты жывяцца ёй — яна рухае літаратуру далей. У адрозьненьне ад Эўропы, дзе паэзія даўно нікому не патрэбная, бо няма такога згустку, пра які вы казалі... Урэшце, расейцы заўжды ведалі, дзе межы свайго. Як у літаратуры, дзе аўтар абмежаваны імпэрыяй сваёй творчасьці, памерам тэксту, які ёсьць і палітычнай, і экзыс­тэнцыйнай мяжой усяго”.

“Вы разумны чалавек, — сказаў Маці і нават спыніўся, каб зазірнуць Скіму ў твар. — Я заўжды паважаў немцаў. Праўда, расейцаў крышачку больш...”

Ён засьмяяўся.

“Не крыўдуйце. Немцы прасралі сваю імпэрыю. І вось што яны маюць — лібэральнае нішто ў цэнт­ры Эўропы. Замест цэнтру сілы. У вас былі вялікія мысьляры. Не падумайце, што я нацы, але Гітлер быў вялікі мысьляр. Памылка была ў тым, што ён выйшаў за межы. Разбурыў імпэрыю, бо зрабіў ідэі яе мурамі, замест таго, каб пакінуць яе велічна ўзвышацца ў цэнтры і трымаць на сабе ўвесь будынак. Містэр Пуцін сорак гадоў таму ўлічыў вашыя памылкі...”

Яны зноў пайшлі поруч. Маці дакрануўся далоньню да рукі Скімы і прамовіў, сур’ёзна і неяк зьбян­тэжана:

“Дзіўна, што вы яшчэ не чалец таварыства... Там пазарэз патрэбныя такія людзі, як вы. Большасьць запісваюцца, бо хочуць вострых уражаньняў, людзей з мазгамі мала. Палова — гістэрычныя бабы. Да канца курсу вытрымлівае толькі траціна. Гнілая Эўропа адвучыла нас уважліва слухаць лекцыі, вучыцца, адвучыла бачыць сьвет з гледзішча вялікіх народаў. Затое зірнуць на сябе вачыма розных дробных нацый, якім усё роўна мала засталося — у маштабах гісторыі, канечне — вось гэта мы ўмеем, вось гэта мы ўсмоктваем з малаком маці. Далучайцеся да нас. І тады, я веру ў гэта, і самі зьезьдзіце і ў Мінск, а можа, нават у Маскву”.

“Я занадта лянівы, каб слухаць усё гэтае чучхэ, — усьміхнуўся Скіма. — Я кабінэтны чалавек. Кніжны чарвяк. Вымерлая парода”.

“Вымерлая Эўропа... — сказаў Маці. — Вось хто і праўда вымер. Мы. Мы самі. Мне здаецца, мы з вамі вельмі падобныя. Вы так ня думаеце, Тэрэзіюс?”

Ты нават не ўяўляеш, наколькі, падумаў Тэрэзіюс Скіма. Бо толькі што, у кароткім прасьвеце віленскага зімовага дня, ён зрабіў адкрыцьцё, якое яго агаломшыла.

Яны і праўда былі падобныя. Так, як гэта бывае толькі ў кнігах. Падступных кнігах, дзе ўсё не ўзапраўду і ўсё роўна — праўда. Як у той, старой...

“Послушайте, — не вытерпѣлъ я. — Неужели вы ничего не замѣчаете?” Было у меня зеркальце въ карманѣ. Я его далъ ему. Еще только беря его, онъ всей пятерней мазнулъ себя по лицу, взглянулъ на ладонь, но ни крови, ни грязи не было. Посмотрѣлся въ блестящее стекло. Пожалъ плечами и отдалъ. “Мы же съ тобой, болванъ, — крикнулъ я, — мы же съ тобой, болванъ, не видишь, ну посмотри на меня хорошенько...” Я привлекъ его голову къ моей, високъ къ виску, въ зеркальце запрыгали и поплыли наши глаза...”

Гэта кніга прамовіла. А Тэрэзіюс Скіма моўчкі працягваў крочыць поруч зь ім, яго двайніком. Двайніком, які ўжо трапіў у пастку — але думаў, што паляўнічы тут ён.