Сабакі Эўропы

5.

Папіваючы турэцкую гарбату — як утульна атайбаваўся й растае драбочак цукру ў роце з кожным глытком, драбочак цукру, вартаўнік маўчаньня! — Тэрэзіюс Скіма праглядаў усё тое, што сеціва магло расказаць яму пра гусіныя пёры. Ён заклаў нагу за нагу і раз-пораз лавіў на сабе няўхвальныя позіркі маладога кебабніка: занадта кароткая спадніца для гэтага раёну. Ня варта было іх правакаваць — але Тэрэзіюс Скіма меў свае прынцыпы. Прынцыпы, што грунтаваліся на разважлівасьці і здаровым сэнсе. І насамрэч: калі б ён мяняў спадніцы кожнага разу, калі апынаўся ў новым Stadtviertel, у яго папросту не хапіла б запасаў у гардэробе. Дый не пасавалі яму тыя шырокія і доўгія спадніцы, у якіх хадзілі мужчыны ў гэтай частцы гораду. Тэрэзіюс Скіма меў густ.

Прачытаўшы ўсё, што сеціва ведала пра гусіныя пёры, Тэрэзіюс Скіма вярнуўся да адной карціны, якая зацікавіла яго сваім сюжэтам. О так, вядома, “Сьмерць Марата” Жака-Люі Давіда, вядомы твор. Некалі ён быў выстаўлены ў Брусэлі, але ўжо два дзесяцігодзьдзі карціна знаходзілася ў Абу-Дабі, купленая тамтэйшым шэйхам. На гэтай карціне пёраў было ажно два: адно ў руцэ толькі што забітага рэвалюцыянэра, другое на драўлянай тумбе, побач з чарніліцай. Гэтыя два пяры — вось дзе былі сапраўдныя прылады забойства, намаляваныя Давідам. Нож на падлозе? Не, ён занадта відавочны, ён усяго толькі выканаўца, мсьці­вец. Бязьвінныя пёры забілі значна больш народу — і працягвалі забіваць, нават нягледзячы на гібель свайго ўладальніка. Гусіныя пёры, якімі падпісваліся прысуды і ставіліся крывавыя рэзалюцыі...

Ад карціны Давіда, якую Тэрэзіюс Скіма памятаў яшчэ са школы, ён неўпрыкмет перайшоў да іншых і зрабіў некалькі адкрыцьцяў, якія нямала яго пазабаўлялі. Высьветлілася, што ­сьмерць жорст­кага якабінца пісаў ня толькі Давід. Расеец Ганчароў стагодзьдзе з чвэрцю таму намаляваў парачку Марат-Кардэ нібы ў сцэне зь нямога кіно — але каляровага, расфарбаванага мастаком у марозна-крымінальныя ленінградзкія цені. Пёраў там не відаць, там рука забойцы — ужо сама па сабе пяро... А Марат — як сьвяты, рукі ўзьдзеў, ня зьдзіў­лены, але гатовы да ўзьнясеньня. Некалі Мунк напісаў сваю сьмерць Марата: там удзельнікі драмы — каханкі, на стале садавіна, на ложку — прапораты труп, тварам да гледача аголеная Шарлёта, з пачуцьцём выкананай місіі, асуджаная, што асу­дзіла. Чэх Іржы Суруўка, натхнёны Мункам, таксама напісаў пасьцельную сцэну: яна зьверху, занятая справай, рот у Марата вялікі, нібы парваны. Трохкутнік паміж ног Шарлёты працінае Марату ніз жывата, рука з нажом занесеная над сэрцам, двайное пранікненьне, ня толькі забойства, але яшчэ і кастрацыя.

І ніводнага пяра на карцінах дваццатага стагодзьдзя. Нібы мастак хавае сапраўдную прыладу злачынства. Нібы спрабуе замесьці сьляды. А на карціне Давіда жанчыны няма. Дакладней, ёсьць, але ня кожны яе пабачыць. Шарлёта Кардэ на карціне Давіда: чырвоная адтуліна ў грудзях забітага, адкуль выцякае кроў.

Тэрэзіюс Скіма любіў думаць пра такія рэчы.

Гусінае пяро зьнікла з ужытку даўно. Спачатку час вырваў яго з рук людзей пішучых, амаль адразу ж — з рук людзей служылых, з рук гасударавых мужоў, потым прыйшла пара, калі пяро яшчэ доўга жыло ў сымбалях і знаках. Архаічнае ўвасабленьне адмерлай літаратуры і апошніх уздыхаў журналістыкі. Паўсотні гадоў таму яшчэ казалі: “твор належыць пяру”... Новая эра прыйшла, як Шарлёта Кардэ, і пяро выпала з рук. Дваццаць гадоў таму апошнія рамантыкі ўсё яшчэ спрабавалі прычапіць яго на свае сьцягі. Старыя выцьвілыя сьцягі, запраныя, як прасьціны ў танным гатэлі. Пяро і крылаты конь: была ў гэтым нейкая злая іронія. Пакуль літаратары лёталі над плянэтай у аплачаных арганізатарамі лайнэрах на фэстывалі і канфэрэнцыі і ліхаманкава стукалі пальчыкамі па клявіятуры, ловячы натхненьне і верачы ў сваіх крылатых коней, казычачы сымбалічнымі пёркамі сваё самалюбства — на зямлі непрыкметна памерла літаратура. І не знайшлося такога аддзелу, які б заняўся ідэнтыфікацыяй яе трупа. Чым ці кім яна, уласна кажучы, была?

Тэрэзіюс Скіма дапіў гарбату і расплаціўся. Калі б кебабнік ведаў, чым ён займаецца, дык паставіўся б да Скімы яшчэ больш няўхвальна. Навошта марнаваць сілы на чалавека без аўсвайса? Чужынца, які нават у Бэрліне ў 2050-м ня змог прыду­маць, што яму прадаць. Няўдачніка і, хутчэй за ўсё, прайдзісьвета.

“Добрага дня”, — буркнуў Тэрэзіюс Скіма, паправіўшы спадніцу.

І ўсё ж...

Навошта яму было пяро? Чалавеку без імя і біяграфіі, які памёр сёньня ўначы ў гатэлі “Розэнгартэн”? Старое пяро, якое ён бярог ад непагадзяў часу і цягаў з сабой у плястыкавым пакеце?

Пяром адчыняліся дзьверы ў цёмны пакой ягонага жыцьця. Ключ быў, але адрэсы Тэрэзіюс Скіма ня ведаў.

Але ён добра ведаў свой горад. У Бэрліне 2050-га хапала цікавостак. Адносна недалёка ад кебабніцы, на Ёахім-Лёў-штрасэ, стаяў двухсотгадовы дом, у цокальным паверсе якога разьмяшчалася старая кнігарня. Кнігарня папяровых кніг — наколькі Скіма ведаў, яна цікавіла толькі самых звар’яцелых турыстаў і прадаўцоў рознага хлабусьця. Некалі ў горадзе іх была процьма, такіх установаў, некалі бэрлінцы з радасьцю ўсмоктвалі пыл папяровых кніг і ахвотна дзяліліся ім з усімі гасьцямі. Але ўжо ў год нараджэньня Тэрэзіюса Скімы шмат хто абіраў электронныя выданьні і пачынаў вялікую чыстку свайго жытла ад грувасткіх і прычэплівых, як грыбок, кніжак. Калісьці Ёахім-Лёў-штрасэ называлася іначай, калісьці і сама тая кнігарня мела іншы назоў, а цяперашні ўладальнік адразу ж павесіў над нізкім уваходам шыльду з гордым і безнадзейным надпісам: “Die letzte Bücherei”.

Тэрэзіюс Скіма ўжо ня памятаў, ці бываў ён там хоць раз, ці спускаўся па прыступках у паўпадвальную нару, адкуль, здавалася, тхнула ўсёй гнільлю і ўсёй сьмешнай годнасьцю старога, папяровага сьвету. Але цяпер ідэя наведаць “Апошнюю кнігарню” падалася яму не пазбаўленай сэнсу.

І вось старое бэрлінскае мэтро, апеты скрыпам няісных пёраў унтэргрунд, ужо трэсла яго і матляла ў розныя бакі, нагадваючы пра тое, што падарожжы ў часе цяпер можа дазволіць сабе кожны.

...Адбіўшыся на імгненьне ў шкле парэпаных дзьвярэй — нібы пабачыўшы сваё імя на старонцы старой кнігі — Тэрэзіюс Скіма пацягнуў на сябе ручку і не без сарамлівасьці спыніўся на стаптаным парозе. Над галавой дзынькнуў званочак, абвясьціўшы на сваёй дзіўнай мове, што ў гэтым горадзе яшчэ ёсьць прынамсі адзін чытач. Праўда, каму быў адрасаваны гэты радасны звон, было не зразумела. Тэрэзіюса Скіму з усіх бакоў абступалі кнігі, іхныя стосы цягнуліся да самае столі, і кожны нагадваў старога падсьлепаватага асілка, што падпірае плячом суседа, каб ня ўпасьці. Гэтыя калюмны з кніг, прыхіналіся да сьценаў, закрывалі сьпінамі вузкае акно, налазілі адна на адну, счэп­ліваліся ў цесных праходах — гэта таксама быў горад, старажытны горад, дзе жылі толькі калюмны са сколатымі краямі і стомленыя атлянты, і Тэрэзіюс Скіма адчуў сябе чужым. Яшчэ ня позна было выйсьці з кнігарні, плюнуць на ўсе тыя пытаньні, якія ён з такой саманадзейнасьцю думаў агучыць між усяго гэтага нагрувашчаньня старызны. Што за бязглузьдзіца: атрымаць патрэбны адказ тут было настолькі ж нерэальна, як знайсьці нейкую канкрэтную кніжку. Тэрэзіюс Скіма адчуў, што варта яму зрабіць хаця б крок насустрач маўклівым папяровым гарам, як яны пачнуць асядаць, руйнавацца, рассыпацца ў пыл, што задушыць яго, заваліць, закрые яму шлях да адступленьня.

І калі сярод мёртвага кніжнага гораду прагучаў голас, ён не адразу зразумеў, адкуль менавіта ён даносіўся.

“Добры дзень, я магу вам дапамагчы?”

Мінула мо хвіліна, перш чым Тэрэзіюс Скіма здолеў нарэшце разгледзець сярод старажытных цаглін і друзлых папяровых цягліцаў трусіны твар гаспадара. Два пярэднія жоўтыя зубы выступалі далёка наперад, вялікія вушы тырчалі над лысінай, маленькія, чырвоныя, круглыя вочкі падазрона ўпіліся ў Скіму. А яшчэ гальштук-матылёк, а яшчэ вусікі — такіх людзей дакладна ўжо ня робяць. Тэрэзіюс Скіма нават не паверыў, што ў Бэрліне можа існаваць такая вось пародыя на сучаснага чалавека. Відаць, гаспадар займеў такі выгляд, каб прывабіць турыстаў — але наведнікаў у “Апошняй кнігарні” не было. Ці іх проста даўно заваліла кнігамі — і яны ня могуць выдыхнуць ані слова?

“Добры дзень, — паўтарыў кніжны трус, скрушна назіраючы, як Тэрэзіюс Скіма круціць галавой і скубе бародку. — Вітаю ў Апошняй Кнігарні. Магу запэўніць: у нас сапраўды танна. Вы нідзе ня знойдзеце такога выбару і такіх сьмешных коштаў. Найлепшыя і самыя старыя кнігі — усяго паўмаркі за асобнік. Альбомы, коміксы, дыскі, мапы, паштоўкі. Усё не пазьней за 2035-ы год. Пятнац­цаць тысяч выданьняў дваццатага стагодзьдзя, пяць тысяч дзевятнаццатага, каля тысячы яшчэ больш старых. У мяне ёсьць тое, што вы шукаеце”.

Тэрэзіюс Скіма не пасьпеў вокам міргнуць, як кніжны трус ужо стаяў пад ягоным локцем і гартаў кнігу, падсоўваючы яе Тэрэзіюсу Скіму пад вочы.

“Вось. Хіба гэта ня тое, за што варта аддаць пяць марак?”

Тэрэзіюс Скіма зірнуў і адвярнуўся. Гэта была кніжка з карцінкамі: сэкс, сэкс, сэкс. Нічым так лёгка не завабіць чалавека, як карцінкамі і сэксам.

“Бачу, што крышку памыліўся, — з павагай прамовіў кнігар. — Тады паглядзіце. Гэта тое, што не пакіне вас абыякавым. Нават калі вы прынесьлі прысягу ў Антысэксуальнай лізе. З гэтага можна зрабіць матрас — кніга добра прыдасца для кампутарнага мадэляваньня”.

“За каго вы мяне прымаеце?” — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

Прадавец не зьбянтэжыўся. Ён спрытна пераклаў кнігі з рукі ў руку, і яшчэ раз з рукі ў руку, у яго было шмат рук, у гэтага чалавека-труса, які ўвесь час рухаўся, нібы выкручваўся з абдымкаў кніжных асілкаў. І вось ужо Скіма міжволі, нібы абараняючыся, выставіў наперад далоні, а на іх легла шырокая, шурпатая таміна і нібыта сама пачала гартаць свае каляровыя, вінна-цёмныя бачыны. На ілюстрацыях маладая жанчына (1900? 1920? 1890?) практыкавалася ў плоцевых уцехах з сабакам — танканогім і цікаўным догам, з трохі непраўдападобна выцягнутым даўгім языком.

“Гэта мадэмуазэль Дарлён, — усьміхнуўся па-змоў­ніцку прадавец. — Яна была абазнаная ў задавальненьнях. Праўда, тут ёсьць нейкія літаркі, нейкі тэкст... Але не зьвяртайце ўвагі. Карцінкі вялікія, а тэкст можна адрэзаць. Хочаце, за дзесяць марак я зраблю гэта сам? І ў вашай кнізе ня будзе нічога лішняга?”

“За каго вы мяне прымаеце?” — паўтарыў Тэрэзіюс Скіма, гэтым разам ужо значна больш важка, так, што гэты ўжо ня трусападобны, ужо цалкам сабе шчураваты кнігар страпянуўся і схаваў свой альбомчык — быццам і не было.

Кнігарня з шамаценьнем загарнулася, нібы старая папяровая забаўка.

“Дык нашто вы тады прыйшлі сюды?” — спытаў кнігар, аблізнуўшы вусны. Некалі людзі абліз­валі кончыкі пальцаў, перад тым, як перагарнуць старонку, успомніў Тэрэзіюс Скіма. Ён бачыў гэта ў кіно.

Тэрэзіюс Скіма неахвотна дастаў кніжку, што засталася ад памерлага жыльца “Розэнгартэну”, і працягнуў яе прадаўцу. Той схапіў, патрос, паднёс да сваіх няшчырых, шчурыных вачэй.

“Больш за дваццаць пфэнігаў я вам за яе ня дам...”

“Не хвалюйцеся, — сказаў Тэрэзіюс Скіма і скруціў са сваёй бародкі прыгожую фенечку. — Мне патрэбная кансультацыя: што вы можаце сказаць пра гэтую... кнігу. Ці ня ведаеце вы, хто яе аўтар — або, можа, вам траплялася такая? Можа, нехта купляў яе ў вас або прыносіў на продаж?”

“Вось яно што, — ашчэрыўся кнігар. — Вы з паліцыі”.

“Я з ED, — нецярпліва прамовіў Скіма. — Гаспадар гэтай... гэтай кнігі памёр сёньня ўначы, і яна, на жаль, адзіны дакумэнт, які ён пакінуў пасьля сябе”.

Чамусьці яму цяжка давалася гэтае кароткае слова — “кніга”. Такое кароткае, быццам яно саромелася свайго існаваньня.

Buch.

Das Buch.

Плод засохлага тысячагадовага дрэва.

Пакаштаваўшы які, пачынаеш заікацца. Пакуль не адчуеш, што заіканьне ёсьць дарам. Кнігі вынайшаў заіка.

“Кніга... — сказаў гэты сьмярдзючы букініст, адвярнуўшыся. — Так, вядома. Кніга...”

Ён што, плача?

Не, гэта кніжны пыл выядае яму вочы. Тэрэзіюс Скіма і сам адчуў, як шчыпле яму недзе ў валасках у носе.

“Здаецца, яна напісаная па-расейску, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Але ня факт. І я ніколі не паверу, што вам няма чаго сказаць пра гэтую... ну... кнігу”.

Кнігар пакруціў кнігу ў руках.

“Не, я бачу яе ўпершыню. Але расейскіх кніг у мяне хапае. Расейскіх і тых, што выдаваліся ва ўсіх гэтых лімітрофах. Да 2020-га году. Магу дакладна сказаць, што яе купілі не ў мяне. І яшчэ...”

“Што?”

“Мяркую, ён сам яе напісаў, гэты ваш нябожчык”.

“Чаму?”

“Ня ведаю. Але мне знаёмы гэты тып. Паэты. Кожны зь іх цягае з сабой асобнічак сваёй кніжкі. Паверце, я дастаткова на іх наглядзеўся”.

“Паэты? Тыя, хто піша... вершы? Хіба яны яшчэ існуюць?”

Кнігар неяк злосна засьмяяўся.

“Яны — так. Яны нават чытаюць сваю чухню. Але толькі самім сабе. І страшна гэтым ганарацца. Па шчырасьці, гэтыя вычварэнцы вартыя жалю. Больш самазакаханых істотаў я ў жыцьці не сустракаў. Думаю, ваш кліент якраз з такіх...”

Тэрэзіюс Скіма паказаў кнігару фота пастаяльца. Той пацёр вочы і ўсьміхнуўся.

“Сьмерць сама найлепшы аўтар. Неўміручы клясык. Перад ёй мы ўсе поўныя глыбокай пашаны чытачы. Не, я яго ня ведаю. У мяне ён не выступаў. Значыць, ваш кліент ня дурань. Прынамсі, у яго хапала розуму не гуляць у іхныя гульні”.

“Якія гульні? Што вы маеце на ўвазе?”

“А вы ня ведаеце? Хоць адкуль вам ведаць... Вы не падобныя да таго, хто бавіцца ў “Абажур”.

Заўважыўшы неўразумелы позірк Скімы, кнігар зласьліва, крыва засьмяяўся.

“Гэта клюб маладых ідыётаў. Жорсткіх, як і ўсе дзеці. Яны прыходзяць да гэтых старых пердуноў, паэцікаў, і робяць выгляд, што фанацеюць па іхных вершыках. Разумееце? Зрэшты, гэта трэба бачыць. Сёньня ў мяне будзе чытаць адзін такі небарака. Не разумею, чаму да яго не даходзіць, якое ён сьмяхоцьце. Зрэшты, гэты занятак — папісваць кніжкі — заўжды асьляпляў людзей, раптам і ўжо незваротна. Пісаць іх — як выколваць сабе вочы. Уласнаручна выдзіраць іх са сваёй башкі і ўсё жыцьцё пачувацца шчасьлівым. Яны хворыя людзі... Як вас завуць?”

“Агент Тэрэзіюс Скіма”, — Скіма кіўнуў і прысеў на скрыню з кнігамі.

“Вы немец?”

“Я бэрлінец”, — коратка адказаў Скіма, а сам падумаў, што як бэрлінец ён мусіў бы ведаць пра гэтае дзіўнае месца.

“Я таксама... — кнігар задумаўся. — Маё імя Кляй­нрот. Увэ Кляйнрот. Да вашых паслугаў, агент Скіма. Дык пра што гэта я? Ах, так. Гэтыя нудныя шоў варта пабачыць на ўласныя вочы. Прыходзьце сёньня а сёмай. Абажурнікі (гэта ад слова “абажаю”, канечне ж) прыйдуць на свайго клоўна. Які не падазрае, хто ён насамрэч для гэтай моладзі. Цікавы псыхалягічны фэномэн, мушу вам сказаць. Агідны і цікавы, агент Скіма...”

“Чаму ж вы трываеце ўсё гэта... тут... вам жа ­агідна?”

“А што я магу зрабіць? Клоўн крыўдуе, калі яму намякаеш пра ягоную сапраўдную ролю. Апошнія кнігарні ёсьць і ў іншых гарадах. Ён можа паехаць да іншых. А абажурнікі плацяць мне за ўваход. Тры маркі, дарэчы. Яны багатыя, гэтыя злыя дзеці, новыя людзі новай плянэты. Зразумейце мяне. Кожны выжывае, як можа. Прынамсі, мы ўсе маем ілюзію, што часы літаратуры яшчэ не мінулі. Што старая цудоўная эпоха яшчэ ня скончылася. Хоць, па шчырасьці, агонія пачалася яшчэ перад вашым нараджэньнем...”

Тэрэзіюс Скіма ўжо ведаў, што пойдзе. Ён і не па­дазраваў пра існаваньне ў горадзе такіх субкультураў. Гэта магло быць важна для працы — але была і іншая прычына. Якая, ён пакуль што ня змог бы патлумачыць нават самому сабе. Горад, па якім ён швэндаўся год за годам, раптам прачыніў яму патаемныя дзьверы. Быццам ты жыў гадамі з адным чалавекам і думаў, што ведаеш пра яго ўсё. А высьветлілася, што гэты знаёмы да апош­няга ўрослага пазногця чалавек — суцэльная таямніца...

“Што да кнігі... — Кляйнрот з уздыхам аддаў яе Скіму. — Тут няма прозьвішча аўтара. І няма назвы. Так пачалі рабіць не раней за 2035. Тады вырашылі, што назва — гэта занадта прэтэнцыёзна, а пісаць сваё прозьвішча на вокладцы — бессэнсоўна. Калі зь літаратуры сышлі апошнія грошы — скончылася і гэтая вечная прэтэнзія на ўладу. Уладу над тым, што ты напісаў. Паверце, я ведаю, пра што кажу. Я мяркую, ён выдаў яе за свае грошы недзе ў нас. І прыехаў сюды, ня маючы ілюзій. Ён не зьбіраўся чытаць яе перад абажурнікамі. Ён прос­та быў шчасьлівы тым, што мае. Апошні паэт. Вось кім ён сябе лічыў. Эмігрант, які думаў, што зможа пражыць тут, у нас, пішучы вершыкі на сваёй расейскай мове... Дык чакаць вас сёньня, агент Скіма? Я не вазьму з вас плату, так і быць. Лепш купіце ў мяне штосьці”.

“Так, я буду, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Кажаце, а сёмай? Дайце мне якую-небудзь расейскую кнігу. Любую”.

“Хм, — Кляйнрот пацягнуў носам паветра, нібы спрабаваў на пах вызначыць, дзе ляжаць расейскія кніжкі. — Можа... Хоць не, там няма карцінак. Адны літары. Літаркі, літаркі, літаркі... Ведаеце што. Вазьміце казку. Гэта расейская казка пра хлопчыка, які зрабіўся такі малы, што змог уцячы на сьпіне гусака з роднай вёскі за мяжу. Старая казка. Вось...”

Ён замёр перад кніжнай гарою — і раптам надз­вычай спрытным, амаль нечалавечым рухам кароткіх пацучыных пальцаў вышмаргнуў зь нетраў тонкую падрапаную кніжку ў выцьвілай вок­ладцы.

“Падарожжа Нільса зь дзікімі гусямі... — задуменна сказаў Кляйнрот. — Што толькі не прыдумаюць гэтыя расейцы. З вас марка”.

“Нільс? Гэта не падобна да расейскага імя, — кінуў Тэрэзіюс Скіма, асьцярожна кладучы манэтку на сьпіну нейкай энцыкляпэдыі. Упусьціш — і манэтка згіне сярод гэтых гор, гэтых калёнаў, гэтых асілкаў, заснулых на стагодзьдзе вартаўнікоў забытага храму. — Хоць, вядома, усяляк бывае...”

“Бывае, — пагадзіўся Кляйнрот, схапіўшы манэт­ку кароткімі жоўтымі кіпцямі. — Вы маеце рацыю. Бывае ўсяляк”.