Сабакі Эўропы

14.

Калі ты маеш у галаве мапу, табе ня зьбіцца са шляху. Аблудныя дарогі толькі падаюцца аблуднымі, горад перамог хібы дэзарыентацыі, ідзі — выйдзеш да мэтро, толькі ў людзей не пытайся напрамак, чалавек — істота слабая, можа і не туды паказаць пальцам, а можа і ў неба тыцнуць.

Над пасёлкам у далёкай смузе гарэлі на вечаровым сонцы гмахі шматпавярховікаў. Дзесьці там яно, Партызанскае авэню, кудысьці туды трэба было ісьці, каб пням на вочы не трапляцца.

Некалі тут жыло шмат цыганоў. Адсюль і да Дражні — цыганскія сядзібы, за высокімі агароджамі, з-за якіх і цяпер яшчэ ліецца дзіўная мова, патокі незразумелых словаў, сярод якіх раптам праскокне “дваццаць тысяч” або “лампачка”. Так яны гавораць, а ты слухай і галаву ламай: хто яны, свае, не свае? Свае, вядома. Яны тут жылі, яшчэ калі твая прабабка да Менску не даехала. І ўсё ж не свае. Дваццацьцю тысячамі і лямпачкай — свае, а недаверлівым бляскам вачэй — чужыя. Я люблю чужых. Люблю іх, як цягнікі на Менскім чыгуначным вакзале. Бязь іх холадна было б гораду. І неяк ня думаеш, разважаючы пра чужых і сваіх, што ты і сам тут чужы. Гораду безь цябе — нармальна. Табе бяз гораду — сьмерць.

Тут бабка мая жыла. Калі я ў яе жыў, нас цыганамі палохалі: “Цыганы забяруць, прададуць, заб’юць, зьядуць!” Самае страшнае, канечне: прададуць. Як гэта так, прададуць, думаў я, піянэр, савецкі грамадзянін, начытаны пра рабаўладаньне ў Рыме? Як можна жывога чалавека — прадаць?

Цыганы могуць, запэўнівалі мяне дзяўчаты з Ангарскай, Дражні, Алтайскай. Цыганы злыя і хітрыя. Беражыся іх. Бо выкуп запатрабуюць: і давядзецца тваім маме і тату ўсё прадаць, толькі б цябе назад забраць.

Чамусьці ўсіх, каго выкрэсьліваюць са сьпісу людзей, абвінавачваюць найперш у празьмерным захапленьні гандлем. Гандаль — гэта загана. Сумленны чалавек не гандлюе і не гандлюецца. Плюецца пра выглядзе таргаша. Беларусы — не гандляры. Яны — земляры, “што за народ такі? Вядома ж, землякі!” — як у песьні пяялася. Земнаводныя. Зямныя, землекапалкі, зямляне, рудыя мышы. Акопы капаць — іхнае захапленьне. Зямлянкі. Ямы. Пасадзіць сябе ў зямлю, прарасьці, карэньне пусьціць. Так у зямлю ўжывіцца, учапіцца, каб ніхто выдраць ня мог. Таму і ня любяць яны ванд­роўнікаў, кацігарошкаў, якіх ня кінеш у аліўе роднай зямелькі, ня любяць тых, хто на гусаках у неба ўцякае. І тых, хто сваю зямлю кінуў і да іх прыпёрся, таксама ня любяць. Чалавек без карэньня сохне. Сабака брэша, вецер носіць — гэта пра непрытульных эмігрантаў, ніхто іх слухаць ня хоча, што ты можаш сказаць разумнага, чалавеча, калі карэньчыкі сабе на нагах не адрасьціў?

Што ты можаш сказаць у сваё апраўданьне, Нільс Хольгерсан?

І дзе мне падзарадзіць тэлефон?

Думаючы пра ўсе гэтыя невясёлыя рэчы, я ішоў наўскос па пасёлку, а дамы Енісейскай бліжэйшымі не рабіліся. Толькі мяккае сонца абводзіла іхныя контуры: усё прыгажэйшымі, гусьцейшымі, сытнейшымі фарбамі. З садоў ішоў ачмуральны пах летняга вечара, чырванаватых ужо пладоў, нізка над неасфальтаванай вуліцай навісалі галінкі, важкія, жарсныя, няпужаныя, спакушаючы спыніцца і забыць, куды я іду і нашто. Жах нечаканай адзіноты наваліўся на мяне: навокал не было нікога, ніводнае жывой душы, толькі душнаватае паветра даносіла галасы аднекуль з-за павецяў ды пераробленых у альтанкі сьвірнаў. Я адчуў, што горад пада мной правальваецца некуды, адломваецца ад свайго цела, я ішоў і не абарочваўся, баючыся, што пабачу за сьпінай прорву, глыбокую і цёмную, па краях якой струменіць пясок. Не спыняцца, дайсьці да праспэкту, забыць гэты вечар, як аповед п’янага дзеда ў перапоўненай тройцы-тралейбусе. З-за павароту паволі выехала машына, паглядзела мне ў вочы і чамусьці міргнула фарамі, прагула міма, нясьпешная, нястомная, дыхнула гарачым жалезьзем, цяжкі легкавік з забітымі нябачным дымам лёгкімі...

Я паскорыў хаду. Але за сьпінай ужо сыгналілі. Уладна. Гучна. Забрахалі сабакі.

“Эй, постой!”

Я вырашыў не абарочвацца.

“Стой, тебе говорят!”

Машына дала задні ход, я павярнуўся, каб ня трапіць пад колы, і вось яны ўжо стаялі на маім шляху: чорны легкавік і старэйшы за мяне мужык у шэрым касьцюме, гальштук боўтаецца пад напаўрасшпіленай беласьнежнай кашуляй.

“Слышь? Ты Вату знаешь?”

“Нет”, — кінуў я, але з машыны выйшлі яшчэ двое, таксама ў касьцюмах, пры гальштуках, загарэлыя, чырванагорлыя.

“Как не знаешь?”

“Не местный”.

“Подожди”, — яны абступілі мяне, дабрадушныя, стомленыя, вугельчыкі ў вачах.

“Ты не понял. Найди нам Вату, мужик. Спроси у кого-нибудь. Его здесь все должны знать”.

“Я ж не местный, ребята”.

“А чего ты не местный? Что тут делаешь?” — яны падышлі блізка-блізка.

“А в пакете что?” — спытаў той, першы, аблізнуўшы чыста паголенае падносьсе.

“Ничего”.

“Показывай”.

Я азірнуўся. Вуліца маўчала. Пустая вуліца, вечаровая, уся ў садах, нібы ў апраўданьнях сваёй недалучанасьці.

І тады з машыны выйшаў чацьверты. Валасы вожыкам. Пагляд сумны, як у забойцы. І таксама: касьцюм, гальштук. Ён паказаў ім, каб прысьмірэлі, замаўчалі, агледзеў мяне:

“Выглядишь, как клоун. Ты знаешь, что ты как клоун выглядишь?”

Я сьціснуў у руцэ пакет.

“Чем занимаешься?”

“Ничем”.

“Оно и видно. Работаешь?”

“Нет”.

“А на хлеб насущный? Или паразитируешь?”

“А вам какое дело?” — злосьць ударыла ў галаву, сяду зараз проста на гэтую ўтаптаную, шынамі забітую зямлю, нікуды не пайду, пакет трэба? Вось вам пакет. А сам сяду і буду сядзець, тапчыце, сапіце, прадавайце.

“Поедешь с нами на свадьбу, — сказаў гэты мужычок голасам, які ня звык цярпець пярэчаньняў, хіба што як перчык, для вастрыні стравы. — Клоуном. Назад отвезем. Жрать-пить можешь без ограничений. Просто посидишь с нами, как клоун. Поехали”.

Я рвануўся, але неяк нясьмела, слабавата, яны падхапілі мяне пад рукі, пад пахі, пад пакет, які я не выпускаў з рук. І вось я ўжо сядзеў у машыне, на заднім сядзеньні, заціснуты іхнымі каленямі касьцюмнымі, як калюмнамі храму, у якім ужо точаць нажы тоўстыя жрацы, а машына пранеслася па пасёлку, міма дому Ваты, міма тралейбуснага прыпынку, пацокала, нібы з зубоў нешта дастаючы, на сьветлафоры, і за якую хвіліну мы ўжо былі каля мэтро Магілёўская. Выехалі на шашу і паляцелі на поўнай хуткасьці за горад: міма Шабаноў, Стаек, Соснаў, усіх гэтых гарадзкіх сноў... Праскочылі пад мастамі, выбраліся на прастор.

“Дочка замуж выходит, — павярнуўся да мяне галоўны з мужычкоў. — Таня. Привезу ей клоуна. Очень она их любила в детстве... А сейчас вот забирают девочку мою из гнезда. И кто? Мелочь какая-то. И что она в нем нашла? Послал бог зятька. А мне молчи. Молчи, папа, говорит, люблю я его. Понимаешь, ты, клоун?”

Нічога не сказаў клоўн. Толькі ў пакет свой мац­ней учапіўся. А што ў пакеце, што? Можа, там джын сядзіць, вазьму зараз, разьвяжу лашчоны плястык, выпаўзе дымком дух злыбядны, прамовіць сіплым стотысячагадовым голасам: “Дзевяноста дзевяць тысяч дзевяцьсот дзевяноста дзевяць гадоў сядзеў я тут, у неэкалягічным пакеце, паланёны хцівымі людзішкамі, і вось вызваліў ты мяне, чалавеча, прасі, чаго хочаш! Любое жаданьне тваё выканаю, а пасьля заб’ю”. І я скажу: “Спыні гэтую машыну і ператвары ўсіх, хто тут сядзіць, у муміі жукоў, а мяне выпусьці і дай мне гусака шэрага, спрытнага, дужага, каб мог я сесьці на ягоную сьпі­ну і паляцець, куды вочы глядзяць. Забяру з сабой гэты горад, каб валэндацца па ім ноч і дзень, дзе б я ні апынуўся, увесь гэты горад зь ягонымі лаўкамі, каўкамі, кіёскамі і смочкамі, а больш нічога не вазьму, нават пакет гэты можаш сабе пакінуць, о джыне”.

“Да не сцы ты, — сказаў ацец нявесты. — Поработаешь, и доставим тебя назад в целости и сохранности. Мы с пацанами думали, надо в центр ехать, а тут ты. Такая удача. Без Ваты обошлись, слава богу”.

Ён дастаў цыгарэту, пасмактаў, не запальваючы, выкінуў у акно.

“Но смотри мне, чтоб без фокусов. Свадьбу не испорти. Без истерик, понял? Звонить, жаловаться не советую. У меня весь город схвачен. Все знают, что я сегодня дочку замуж отдаю. Замуж... Был бы там мужик. Слизь какая-то. Не, ну что она в нем нашла? А, пацаны?”

Пацаны спачувальна загмыкалі.